ۇلىستىڭ ۇلى كۇنى - ناۋرىز
قىزىلوردا وبلىسى،
قازالى اۋدانى، قازالى اۋىلى، №9 بالاۋسا بالاباقشاسىنىڭ تاربيەشىسى
الپىسبايەۆا كۇمىسكۇل ءابدىعاني قىزى
مەكتەپالدى دايارلىق توبى
ۇلىستىڭ ۇلى كۇنى – ناۋرىز!
جوسپارى:
ءى.كىرىسپە ءبولىم
ناۋرىز تۋرالى تۇسىنىك
ءىى.نەگىزگى ءبولىم
ا) تاۋەلسىزدىكپەن قاتار كەلگەن ۇلىستىڭ ۇلى كۇنى مەرەكەسى
ب) ناۋرىز كوجە قالاي جاسالادى؟
ءىىى.قورتىندى
قازاقستاندا رەسمي تۇردە ناۋرىز 1988 جىلدان بەرى تويلانىپ كەلەدى. بۇل مەرەكەنى شىعىس ەلدەرى وزبەكستان، قىرعىزستان، اۋعانستان، تاجىكستان، پاكستان ەرتە كەزدەن وتكىزەدى. بۇل مەرەكە تابيعات پەن ادامنىڭ ۇندەستىگىن كورسەتەدى. ناۋرىز كۇن مەن ءتۇننىڭ تەڭەلگەن كۇنى. كوكتەمگى كۇن توعىسى ناۋرىز ايىنىڭ 21-نەن 22-نە اۋىسقان ءتۇنى بولدى. وسى ۋاقىتتان باستاپ كۇن ۇزارىپ، ءتۇن قىسقارادى.
ناۋرىز - جىل باسى. پارسى تىلىندە "ناۋ" - "جاڭا"، "رۋز" - "كۇن" دەگەن ۇعىمداردى بىلدىرەدى. حالىق ناۋرىز مەرەكەسىنە الدىن-الا دايىندالادى. ءداستۇر بويىنشا ۇيگە قوس شىراق جاعىلادى، ىدىستار ەرنەۋىنە دەيىن ايرانمەن، سۇتپەن نەمەسە بۇلاق سۋىمەن تولتىرىلادى. بۇل – توقشىلىقتىڭ بەلگىسى. تابيعاتپەن بايلانىس كۇن اناعا دەگەن تاعزىمنان كورىنەدى. بۇل كۇنى بۇلاقتار تازارتىلىپ، اعاشتار وتىرعىزىلعان. "بۇلاق كورسەڭ، كوزىن اش!"، "ءبىر تال ەكسەڭ، ون تال ەك!"، دەگەن ءسوز وسىدان شىققان بولۋ كەرەك.
ناۋرىز - دوستىق، ەڭبەك، بەيبىتشىلىك مەرەكەسى. ۇلىستىڭ ۇلى كۇنى ادامدار بىر-بىرىنە دەگەن رەنىشىن ۇمىتىپ وزىنە دە، وزگەگە دە جاقسىلىق تىلەگەن. داستارقاننىڭ باستى اسى ناۋرىز كوجە بولعان. ناۋرىز كوجە جەتى ءتۇرلى تاعامنان جاسالعان. "ناۋرىز كوجەنى تويىپ ءىشۋ كەرەك، سوندا جىل بويى توقشىلىق بولادى!" دەگەن سەنىم بار. داستارقان باسىندا جاستار ۇلكەندەردىڭ باتاسىن العان. باتا - ۇلكەندەردىڭ وزىنەن جاسى كىشىلەرگە بەرەتىن ىقىلاستى تىلەگى. اقساقالدار: "ۇلىس وڭ بولسىن! اق مول بولسىن، قايدا بارسا جول بولسىن!" - دەپ باتا بەرەدى.
ءداستۇر بويىنشا ناۋرىز ايتىس وتكىزىلەدى. بۇل جاقسىلىق پەن جاماندىقتىڭ، سۋىق پەن جىلىنىڭ، جاز بەن قىستىڭ ايتىسى.
مەرەكە قىزعان كەزدە جاستار التىباقان جانىندا ۇلتتىق ويىندار وينايدى. "كوكپار"، "بايگە"، "قىز قۋۋ"، "جامبى اتۋ" ويىندارى اسا ءبىر قۋانىشپەن وتەتىن. كوڭىلدى وتكەن ناۋرىز كۇنى ءار ادامنىڭ ەسىندە كوپكە دەيىن ساقتالاتىن. ءبىزدىڭ №9 «بالاۋسا» بالاباقشامىزدا دا ناۋرىز مەرەكەسىن قارسى الۋ داستۇرگە اينالعان. مەرەكەگە ارنالعان ەرتەڭگىلىكتەر وتكىزىلەدى. ساحنادا ناۋرىز مەرەكەسىنە ارنالىپ كورىنىستەر قويىلادى. بالاباقشادا دا "ۇلىستىڭ ۇلى كۇنىنە" ارنالعان مەرەكە ەرەكشە قۋانىشتى وتەدى. جۇرەكتەر جىلۋىن تاراتقان كوكتەمنىڭ باقىت سىيى ناۋرىز كوپ ۇلتتى ەلىمىزدىڭ بىرلەسە تويلايتىن - دوستىق مەرەكەسى.
22 ناۋرىز – ۇلىستىڭ ۇلى كۇنى. بۇل كۇنى كۇن مەن ءتۇن تەڭەلەدى. تابيعات تا، جەر-انا دا، جان-جانۋار دا تۇلەيدى، جاڭارادى. ادامزاتتىڭ بويىندا قان جۇگiرiپ، تال-تەرەكتەر بۇرشىك جارادى. قازاقتىڭ سايىن دالاسىن قىزىر بابا كەزىپ، ادام بالاسىنا قۇت-بەرەكە، باق-داۋلەت سىيلايدى. سامارقاننىڭ كوك تاسى ەرiپ، قاسيەتتى قارا جەر، قارا توپىراق بۋسانادى. ۇلى دالانىڭ ءتوسiندە قىزعالداقتار قۇلپىرا ءوسىپ، بەل-بەلەستەرگە قىزىلدى-جاسىلدى كىلەم توسەلەدى. ۇلان-بايتاق قازاقستاننىڭ حالقى جەتi ءتۇرلi دامنەن ناۋرىز كوجە جاساپ، ۇلتتىق ءسالت-داستۇر، ادەت-عۇرىپتاردى ساقتاپ، اي بويى ۇلىستىڭ ۇلى كۇنىن تويلايدى. بۇكىل شىعىس حالقىنا ورتاق بۇل مەيرامدا ارازداسقاندار تاتۋلاسىپ، ءدۇيىم حالىق، مۇقىم ەل اۋىزبiرشiلiكتە بولادى.
ىنتىماعى جاراسقان كوپ ۇلتتى ەلiمiزدiڭ وسى بiرلiگiن قۇداي ۇزاعىنان ءسۇيiندiرگەي! ءاربىر شاڭىراققا قىدىر دارىپ، ب ا ق قونسىن! مۇسىلمان قاۋىمىنا يسلامنىڭ 7 بايلىعىن تiلەيمiز. ۇلىستىڭ ۇلى كۇنi قۇتتى بولسىن، اعايىن!
ۇلىستىڭ ۇلى مەرەكەسىن تويلاۋعا حالقىمىز بيىل 23-رەت دايىندالىپ جاتىر. «ۇلت جوق. ۇيىسقان وداق قانا بار» دەگەن كەڭەستىك ءداۋiردiڭ سولاقاي ساياساتى 1926 جىلدان 70 جىلداي ۇلت مەرەكەسىن تەرەڭ زىندان تۇبىندە بۇعاۋلاپ ۇستاعانىن بiلەمiز. ودان كەيiنگi اشارشىلىق جىلدارى، ۇلى وتان سوعىسى، ۇلت زيالىلارى مەن ۇلت قۇندىلىقتارىنا قارسى دۇركiن-دۇركiن شابۋىلدار حالقىمىزدىڭ سالت-داستۇرلەرى مەن ادەت-عۇرپىنىڭ ۇكiسiن قيسايتۋعا تىرىسىپ باقتى. تiپتi، اشارشىلىق جاعادان العان تۇستا جاراپازان - جاس بالالاردىڭ نان سۇراپ جەۋ ءتاسiلiنە اينالعانى شىندىق. ەلiمiزدiڭ ءسولتۇستiك ءبولiگiندە كورiسۋ عۇرپى سانادان وشكەن. ال 31 جەلتوقسان ءتۇنى جاڭا جىلدى تابالدىرىقتان اتتاتقان كەيبىرەۋ ءتول مەيرامدى مويىندامايدى دا. مۇنىڭ ءبارىن بۇگiنگi جاستىڭ كەمشiلiگi دەۋ ءجون بولا قويماس. «بالا جاسىنداعىسىن ۇمىتپايدى». كونەكوز قاريالار - ءسالت-داستۇر ساباقتاستىعىنىڭ سوڭعى بۋىنى. ال 70 جىل يدەولوگيا قۇربانى بولعان مەرەكەنىڭ كوپتەگەن ىرىم-جورالعىلارى كەيiنگiلەرگە تانىس ەمەس.
ناۋرىز - كەي بiلگiشتەردiڭ جاڭالىق اشىپ، ونىسىمەن جۇرتتى اداستىرىپ جۇرگەنىندەي، ءدىني مەرەكە ەمەس. بۇل باعزى زاماننان قالىپتاسقان بۇكىلحالىقتىق جاڭا جىل. ونى يران، اۋعانستان، ءۇندىستان، كاۆكاز جانە ورتا ازيا حالىقتارى ءتول مەرەكەسى رەتىندە تويلايدى. الايدا، «ءار ەلدىڭ سالتى باسقا، يتi قارا قاسقا» دەمەكشى، ءداستۇر وزگەشەلiگi دە ورىن العان.
حالقىمىز جاڭا جىلعا ەرتەدەن دايىندالاتىن. قىسقى سوعىمنىڭ ابدەن سۇرلەنگەن قادiرلi مۇشەلەرىن وسى كۇنى قازانعا سالامىن دەپ ساقتاعان.
جاس كەلىندەر، بويجەتكەندەر بولسا، كەستە، ورامال تiگiپ، بوزبالالار جاعى اعاشتان تۇرمىس بۇيىمدارىن جاساپ، تەمىردەن ساندىك بۇيىمدارىن سوققان. مۇنىڭ ءبارى - كۇن مەن ءتۇن تەڭەسەتىن شاقتا كادەگە اساتىن «ۇيقىاشار»، «سەلت ەتكىزەر» جورالعىلارىنىڭ سىي-تارتۋلارى. كوكتەمگى «ءولىارا» ءوتiسiمەن، اتا-بابامىز ءۇي اينالاسىن تازارتىپ، قالىڭ قار تەگiسi سوگىلگەن جايىلىمعا مال شىعارعان. «جاڭا جىل مۇنتازداي تازا ۇيگە كىرسە، ول ءۇي اۋرۋ-سىرقاۋدان، پالە-جالادان امان بولادى» دەگەن سەنىم بويىنشا، ءۇي – iشiن دە قاعىپ-سiلكiپ، وتپەن الاستايدى.
كونە دەرەكتەر كوزىنە سۇيەنسەك، ناۋرىز توعىز كۇن تويلانادى ەكەن. ول توي «ناۋرىزناما» دەپ اتالادى. ادەتتە، ناۋرىزنامانى باي، اۋقاتتى كiسiلەر جاساعان. ءبىراق ءار شاڭىراق وزىنشە ناۋرىز كوجە پiسiرiپ، اق تولى اياعىن بوساعادان اتتاعاننىڭ بارىنە ۇسىنعان. اۋىل اقساقالدارى ۇي-ۇيدەن ءدام تاتىپ، ۇيدەگiلەرگە ىدىسپەن سىباعا تاسىپ جۇرگەن. ول سىباعا iشiلمەستەن بۇرىن قازانعا قۇيىلادى. بۇل «ءدام-تۇزىمىز ارالاسقان تاتۋ بولايىق» دەگەننiڭ بەلگiسi.
ۇلىس كەلەر ءتۇنi قىزىر باباعا ارنالىپ ءار ءۇيدiڭ ءتورiندە قوس شىراق جاعىلاتىن بولعان. ءۇي يەلەرi بار ىدىستى اققا، سۋعا، «ىرىس تولسىن» دەپ دانگە، «جاۋىن-شاشىن كوپ بولسىن» دەپ بۇلاق سۋىنا تولتىرادى. جىلدىڭ العاشقى كۇنىندە قار جاۋسا «اقشا قار»، جاڭبىر جاۋسا «نۇر جاۋدى» دەپ شاتتانعان. ەرتەرەكتە اۋىل ادامدارىن ۇيقىسىنان تۇرعىزۋ ءۇشىن قولدانىلعان مىناداي قىزىق ءداستۇر بولعان. جاستار اساۋ تايىنشانى قۇرىقتاپ، وعان ەرتتەلگەن اشامايعا زور قۋىرشاقتى تاڭىپ بايلاپ، اۋىل iشiنە بوس جiبەرەدi. موڭكىپ تۋلاعان اساۋ اۋىلدى ازان-قازان ەتسە دە، ەشكىم بۇعان وكپەلەمەگەن. كۇلىمدەپ كورىنگەن كۇنگە سالەم بەرىپ، شارۋاعا كiرiسەدi. ناۋرىز كۇنi كوزi اشىلعان بۇلاقتىڭ سۋى سارقىلمايدى، ال ەگىلگەن تالدىڭ ساياسى مەن جەمiسi مول بولادى دەپ سەنگەن. جاڭا ساپ تۇزەگەن شىبىقتارعا اق شاشۋ دا جاقسى ىرىم.
ۇلىس - جاقسى تiلەكتەر كۇنi. ارازداسقاندار ءتوس قاعىسىپ، تاتۋلاسادى. بۇل كۇنگى قايىن اتا مەن كەلىن، كۇيەۋ بالا مەن قايىن اتا اراسىنداعى ءازىل دە جاراسىمدى. جاستار التىباقان قۇرىپ، تويدىڭ ءسانىن كiرگiزەدi. بويجەتكەندەر سوعىمنىڭ سوڭعى ەتىن ۋىزعا سالىپ پiسiرiپ، ۇناتقان جiگiتتەرiنە تارتادى. بۇل سالت قازاقتا «ۇيقىاشار» اتالادى. ۇيقىاشاردىڭ قارىمتاسىنا جiگiتتەر «سەلت ەتكىزەر» ءراسiمiن جاسايدى. ياعني قالاۋىنشا اينا، تاراق، ءاتىر سۋىن سىيلايدى. اينا - پاكتiكتiڭ، جاستىقتىڭ، تاراق - ادەمiلiك پەن سۇلۋلىقتىڭ، ال يiسسۋ - جاڭا ءبۇرشiگiن جارعان جاۋقازىنداي قۇلپىر دەگەن بەلگى.
ناۋرىز كۇنى دۋمان-تويدى اتالارىمىز ناۋرىزناما اتاعان. ۇيىتقىسى، ارينە، - جاستار. سودان بولار، ءان مەن بي، ويىن-ساۋىق ءتۇننىڭ ءبىر ۋاعىنا دەيىن سوزىلعان. حالقىمىزدا «اق بوران»، «قالتىراۋىق قامىر كەمپىر» ويىندارى بار. ونىمەن قاتار بۇل كۇنى ناۋرىز جىر، ناۋرىز جۇمباق، ناۋرىز ايتىس، ءتۇرلى ءازىل-قالجىڭ، ماداقتاۋ ولەڭدەرى ايتىلادى.
سەڭ جۇرەدى كوكتەمدە استان-كەستەڭ،
اق اتاننىڭ باۋىرىن ارقان كەسكەن.
ۇلى كۇنi ۇلىستىڭ باس قوسقاندا
ولەڭiڭدi ايت، قۇربىجان قاتار وسكەن، - دەپ، قوس-قوستان جۇپتاسىپ، ايتىسقا تۇسەدى.
ۇلىس كۇنi تاتۋلىق تويى، شارۋا، ىنتىماق، سەنiم، كوڭiل مەرەكەسi. قىس قىلىشىنان امان قالعان جۇرت، بار رەنiش-وكپەسiن ۇمىتىپ، كiءناسiن كەشiپ، تەك جاقسى تiلەكتەر تiلەيدi. كوڭiلدiڭ جاڭارۋى دەگەن وسى. بۇل كۇنi ناۋرىز كوجەمەن قاتار، اۋىل ادامدارى وگiز سويىپ، قازان كوتەرەتiن بولعان. مۇنىڭ تاريحى ءوز الدىنا قىزىق اڭىز. ەجەلگi جىل ساناۋشىلاردىڭ ەسەبiنشە، ۇركەر كۇزدiڭ باسىندا شىعىستان، قىستىڭ باسىندا توبەدەن، كوكتەم كەزiندە اسپان ەتەگiنەن كورiنiپ، ال جازدا تiپتi باتىپ كەتەدi ەكەن. بۇل شاق قىرىق كۇنگە سوزىلىپ، ونى حالقىمىز «قىرىق كۇن شiلدە» نەمەسە «ۇركەردiڭ جەرگە ءتۇسۋi» دەپ اتاعان. كوكتەم كەزiندە، ياعني ناۋرىزدا كۇن جولى ۇركەردiڭ ءۇستiمەن ءوتiپ، ۇركەردiڭ قوس جۇلدىزى بۇقانىڭ ءمۇيiزدەرi قۇساپ كۇن جولىنىڭ ەكi جاعىنان قىلتيىپ كورiنەدi. بۇعان وراي حالقىمىزدىڭ «الەمدi كوك وگiز ءمۇيiزiمەن كوتەرiپ تۇر» دەگەن نانىمى دا بار.
وگiز ەتiن ارنايى نارقازاندا بالبىراتىپ پiسiرەدi. نارقازاننىڭ تاريحى دا جاقسى ىرىمدارمەن استاسىپ جاتىر. ەجەلگى ساق ءداۋiرiندە حالىق اراسىن الاۋىزدىق جايلاپ، ەل تاتۋلىعىن تۇمان باسقاندا كوسەمدەر كەلiسiپ، ۇلكەن قازان قۇيۋعا شەشىم شىعارادى. الايدا، قازان سوعارلىق مىس تابىلماي قالادى دا، بۇكiل سارباز جەبەلەرiنiڭ مىس ماساعىن جيناتىپ، سودان نارقازان قۇيدىرادى. وسى قازاندا قايناتىلعان استان ءدام الىسقان ارازداسۋشىلار وكپە-نازىن ۇمىتىپ، ەلدە تاتۋلىق ورناپتى دەلiنەدi اڭىزداردا. وسىنداي تاي، نارقازانداردا قالىڭ قاۋىمعا ءدام تاتقىزۋ كەيiن ءۇردiسكە اينالىپ، ول «شۇلەن تارتۋ» اتالىپ كەتكەن. وگiزدiڭ شەكەسi اۋىل اقساقالدارىنا تارتىلادى. بۇل سىباعانىڭ اتى - «بەل كوتەرەر». ەرتەدەگى ءداستۇر بويىنشا ناۋرىزناما توعىز كۇن تويلاناتىن بولسا، سونىڭ سەگiزiنشi كۇنi «توي تارقار» بولادى. مۇندا بۇعان دەيiن ونەرiن ورتاعا سالىپ، وزا شاپقان دارابوزدارعا، قارسىلاسىنىڭ جاۋىرىنىن جەرگە تيگiزگەن بالۋاندارعا، تiپتi تايى وزىپ كەلگەن جاس بالاعا دا «ات تەرi» دەپ سىيلىق بەرگەن.
«توي تارقاردا» جاڭا كوزi اشىلعان قايناردىڭ سۋىنا قانت قوسىپ، ونى قاۋىم بولىپ iشiسەدi. كوزى قاراقتىلار «سالداما» اتالاتىن كىتاپتى وقىتىپ، اقساقالدار باتا بەرەدi.
ايتا بەرسەڭ، ناۋرىزدىڭ ءجون-جورالعىلارى وتە كوپ. قازاقستاننىڭ ءتورت تۇكپiرi ءتۇرلiشە تويلايدى. ءبىراق، قالاي بولعاندا دا، جاقسىلىقتىڭ اتى - جاقسىلىق، تويدىڭ اتى - توي.
ناۋرىز كوجە قالاي جاسالادى؟
ناۋرىز مەرەكەسى جاقىنداعان سايىن ءاربىر وتباسى ناۋرىز كوجە جاساۋدى مىندەتىم دەپ سانايدى. ءتىپتى بىلمەيتىن جاس جەڭگەلەرىمىز ۇلكەن ادامداردان اقىل-كەڭەس سۇراپ، ناۋرىز كوجەگە نە قوسۋ كەرەكتىگىن سارالاپ جاتادى. وسى تۇرعىدا ءبىز دە ۇلكەن اجەلەرىمىزدىڭ ءبىرازىنان ناۋرىز كوجەنى قالاي جاساۋ كەرەكتىگىن سۇراپ بىلدىك. ول ءۇشىن ەڭ الدىمەن قازان تولى ءسۇتىڭىزدى قايناتىپ، ءسۇت پىسكەننەن كەيىن ونىڭ بەتىندەگى قايماعىن قالقىپ الىپ تاستايسىز. ءسۇت ابدەن پىسۋگە تاقاعان كەزدە، قىس بويى ساقتاعان ءسۇرىڭىزدى سالىپ جىبەرىپ، 15 مينۋتتاي بەتىن جاۋىپ قوياسىز. اتالعان ۋاقىت وتكەننەن كەيىن جەكە ىدىسقا ءپىسىرىپ العان بيداي، جۇگەرى، تارى، اسبۇرشاق، كۇرىش ءتارىزدى قورەكتىك زاتتاردىڭ جەتى ءتۇرىن ءسۇت پەن ەتكە ارالاستىرىپ تاعى ءبىر قايناتىپ الاسىز. ەگەر ناۋرىز كوجە قويمالجىڭ بولىپ كەتسە، وعان سۋ قوسۋعا بولمايدى. تەك ايران قوسىپ سۇيىلتاسىز.
شىعىس حالىقتارى ءۇشىن جىل قايىرۋ، ياعني كۇنتىزبە جاساۋ ناۋرىزدان باستاۋ الادى. وسى ءبىر كۇنگە ءۇمىت ارتىپ، «ناۋرىزدىڭ بەرەر نەسىبەسى مول» دەيتىن ىرىمدى بەرىك ۇستانعان قازاق حالقى ەگەمەن ەل بولعالى بۇل مەرەكەنىڭ وزىندىك سالماعىن سەزىنە باستاعان سىڭايلى. ءداستۇرىمىزدى دارىپتەپ، اسىل مۇرالارىمىزدىڭ بەدەرىن ايشىقتاۋدا ورنى ەرەكشە بۇل مەرەكەنى قازاق حالقى «جاقسىلىقتىڭ باس¬تاۋى» دەپ ۇعادى. ايتۋلى مەرەكە ۇلىستىڭ ۇلى كۇنى قارساڭىندا ءبىز دە «ايقىننىڭ» مەيرامحاناسىنىڭ باس اسپازدارىمەن تىلدەسىپ، وي بولىسكەن ەدىك.
قازاق حالقى ناۋرىز مەرەكەسىن اتام زاماننان بەرى جاڭا جىل باسى رەتىندە تويلاپ كەلگەن. كەڭەس وكىمەتى ۋاقىتىندا ماسكەۋ بىزگە جانە دە باسقا ورتالىق ازيانى مەكەندەيتىن تۇركى حالىقتارىنا ناۋرىزدى يسلام مەيرامى دەپ جالعان ايتىپ، رەسمي تۇردە ونى تويلاۋعا تىيىم سالىپ كەلدى. ءبىراق حالىق ءوز ءداستۇرىن ۇمىتقان جوق، ساقتاپ قالدى. اقىرى، كوپشىلىكتىڭ تالابى مەن ۇلت نامىسىن قورعاي¬تىن ازاماتتاردىڭ ىس-ارەكەتتەرىنىڭ ارقاسىندا ول قايتادان قالپىنا كەلدى. ءسويتىپ، تاۋەلسىزدىك تۇسىندا قازاقستان ۇكىمەتى ناۋرىزدى رەسمي تۇردە مەرەكە دەپ قايتا جاريالادى.
ال بۇگىنگى اڭگىمە ناۋرىز مەرەكەسى كۇنى تۋرا بەلگىلەنبەگەندىگى تۋرالى بولماق. ولاي دەيتىنىمىز، ۇكىمەت “ناۋرىز مەرەكەسىن” ناۋرىز ايىنىڭ 22ء-سى كۇنى دەپ جاريالادى جانە “دوستىق، تاتۋلىق مەيرامى” دەپ ماعىناسىن وزگەرتىپ جىبەردى. ەلۋدەن استام ورتالىق ازيا، تاياۋ شىعىس، تۇركى، پارسى ءناسىلدى ۇلىستار ناۋرىز مەرەكەسىن تويلاۋدى 21ء-ى كۇنى باستايدى، جالعىز ءبىز عانا ءبىر كۇن كەشىگىپ، 22 ناۋرىزدا اتاپ ءوتىپ ءجۇرمىز. ءيا، وزبەك، قىرعىز، تۇركىمەن، قاراقالپاق، ءازىربايجان، تاجىك باۋىرلارىمىز تويلاپ بولعاندا ءبىز توي قامىنا ەندى كىرىسىپ جاتامىز. مۇنىڭ ءبارى كەزىندە ۇكىمەتكە دۇرىس اقپار بەرمەگەن ادامداردىڭ بىلىمسىزدىگىنەن بولىپ وتىر.
ناۋرىز (نوۋ – جاڭا، رۋز – كۇن) دەگەن ءسوز بىزگە پارسى تىلىنەن ەنگەن. ورتا ازيا حالىقتارى ونى مىڭداعان جىلدار بويى جاڭا جىل باسى رەتىندە تويلاپ كەلدى. كەيىننەن يسلام ءدىنى حالىقتاردىڭ بۇرىننان كەلە جاتقان ادەت-عۇرپىن سىيلاپ، ناۋرىزدى مەيرام رەتىندە قابىلدادى.
تاريحقا ۇڭىلسەك، الەمدەگى ءار حالىق جاڭا جىلدىڭ باسىن ءار ۋا¬قىتتا اتاپ وتكەن. ەجەلگى حالىقتار نەگىزىنەن جاڭا جىلدى تابيعات جاڭارۋىمەن، ياعني جەر ۇيقىدان ويانعاننان كەيىن، كوكتەم كەلۋىنە بايلانىستى اتاعان. بۇل ناۋرىز ايىنا تۋرا كەلىپ وتىرعان. كونە ياحۋديلەردىڭ تانىم-تۇسىنىگىندە دە جاڭا جىل “اۆيۆ” ايى، ياعني ناۋرىز ايىنىڭ سوڭى، ءساۋىردىڭ باسى بولاتىن. ايتا بەرسەڭىز، ەۋروپانى باسقارىپ وتىرعان ريم يمپەرياسىندا دا جاڭا جىل باسى ناۋرىز بولاتىن. تەك، يۋسۋس حريستوس تۋعانىنان باستاپ ەسەپتەگەندە 45 جىلى ريم يمپەراتورى يۋليي سەزار جىل باسىن تابيعات ەرەكشەلىگىن، كۇن مەن ءتۇننىڭ تەڭەلۋىن ەسكەرمەي، وعان ءدىني ماعىنا بەردى. ءسويتىپ، حريستوستىڭ تۋعان كۇنىنە جاقىنداتىپ جىل باسىن 1 قاڭتارعا كوشىردى.
سودان بەرى حريستيان مەملەكەت¬تەرى جاڭا جىلدى 1قاڭتاردان باستايدى. امەريكا كونتينەنتىندەگى مەملەكەتتەردە دە وسىلاي. رەسەيدە دە جاڭا جىلدى 1 قاڭتاردان باستاپ ەسەپتەيدى. مۇنى 1699 ج. ورىس پاتشاسى پەتر ءى گوللانديادان ۇيرەنىپ، رەسەيدە جىل ساناۋدىڭ باسىن حريستوس تۋىلعانىنان، ياعني 1 قاڭتاردان باستالسىن دەگەن بۇيرىقپەن كىرگىز¬گەن. ودان بۇرىن رەسەيدە جاڭا جىلدى ورتا ازيا، شىعىس ەلدەرى سياقتى تابيعاتتىڭ جاڭارعان، قىس ماۋسىمىنىڭ كوكتەمگە اۋىسقان مەزگىلىندە، ياعني ناۋرىز ايىندا اتاپ وتەتىن.
ورتا ازيا حالىقتارى، كونە پەرسيا عالىمدارى كۇن مەن ءتۇننىڭ تەڭەلەتىن ۋاقىتىن، كۇنىن، ساعاتىنا، مينۋتىنا دەيىن تۋرا استرونوميا¬لىق دالدىكپەن ەسەپتەپ شىعارعان. كۇن مەن ءتۇننىڭ تەڭەسۋى تۋرا 21 مارتقا سايكەس كەلەدى. بۇل تۋرالى قولىمىزدا الماتىداعى استروفيزيكا ينستيتۋتىنان الىنعان انىق¬تاما بار. سوندىقتان دا، ورتالىق ازيا، تاياۋ شىعىس مەملەكەتتەرىنىڭ جىل باسىن 21 مارت دەپ بەلگىلەگەنى دۇرىس. ماسەلەن، كورشى وزبەكستان¬دا، قىرعىزستاندا 21 ناۋرىز حالىق مەرەكەسى دەپ جاريالانعان. تۇركىمەنستان پرەزيدەنتى س. تۇركىمەنباشىنىڭ 2002 جىلعى جارلىعىنا سايكەس ناۋرىز 21-ىندە باستالىپ، مەرەكە ءۇش كۇنگە سوزىلسا، تاجىكستاننىڭ پرەزيدەنتى ە. راحمونوۆ ناۋرىز مەرەكەسىن ەكى كۇن دەپ بەلگىلەگەن، ياعني ول 21-22 ناۋرىز ارالىعى. قازاقستاندا دا وسى كۇندەرى ناۋرىز مەرەكەسى تويلانادى.
قازالى اۋدانى، قازالى اۋىلى، №9 بالاۋسا بالاباقشاسىنىڭ تاربيەشىسى
الپىسبايەۆا كۇمىسكۇل ءابدىعاني قىزى
مەكتەپالدى دايارلىق توبى
ۇلىستىڭ ۇلى كۇنى – ناۋرىز!
جوسپارى:
ءى.كىرىسپە ءبولىم
ناۋرىز تۋرالى تۇسىنىك
ءىى.نەگىزگى ءبولىم
ا) تاۋەلسىزدىكپەن قاتار كەلگەن ۇلىستىڭ ۇلى كۇنى مەرەكەسى
ب) ناۋرىز كوجە قالاي جاسالادى؟
ءىىى.قورتىندى
قازاقستاندا رەسمي تۇردە ناۋرىز 1988 جىلدان بەرى تويلانىپ كەلەدى. بۇل مەرەكەنى شىعىس ەلدەرى وزبەكستان، قىرعىزستان، اۋعانستان، تاجىكستان، پاكستان ەرتە كەزدەن وتكىزەدى. بۇل مەرەكە تابيعات پەن ادامنىڭ ۇندەستىگىن كورسەتەدى. ناۋرىز كۇن مەن ءتۇننىڭ تەڭەلگەن كۇنى. كوكتەمگى كۇن توعىسى ناۋرىز ايىنىڭ 21-نەن 22-نە اۋىسقان ءتۇنى بولدى. وسى ۋاقىتتان باستاپ كۇن ۇزارىپ، ءتۇن قىسقارادى.
ناۋرىز - جىل باسى. پارسى تىلىندە "ناۋ" - "جاڭا"، "رۋز" - "كۇن" دەگەن ۇعىمداردى بىلدىرەدى. حالىق ناۋرىز مەرەكەسىنە الدىن-الا دايىندالادى. ءداستۇر بويىنشا ۇيگە قوس شىراق جاعىلادى، ىدىستار ەرنەۋىنە دەيىن ايرانمەن، سۇتپەن نەمەسە بۇلاق سۋىمەن تولتىرىلادى. بۇل – توقشىلىقتىڭ بەلگىسى. تابيعاتپەن بايلانىس كۇن اناعا دەگەن تاعزىمنان كورىنەدى. بۇل كۇنى بۇلاقتار تازارتىلىپ، اعاشتار وتىرعىزىلعان. "بۇلاق كورسەڭ، كوزىن اش!"، "ءبىر تال ەكسەڭ، ون تال ەك!"، دەگەن ءسوز وسىدان شىققان بولۋ كەرەك.
ناۋرىز - دوستىق، ەڭبەك، بەيبىتشىلىك مەرەكەسى. ۇلىستىڭ ۇلى كۇنى ادامدار بىر-بىرىنە دەگەن رەنىشىن ۇمىتىپ وزىنە دە، وزگەگە دە جاقسىلىق تىلەگەن. داستارقاننىڭ باستى اسى ناۋرىز كوجە بولعان. ناۋرىز كوجە جەتى ءتۇرلى تاعامنان جاسالعان. "ناۋرىز كوجەنى تويىپ ءىشۋ كەرەك، سوندا جىل بويى توقشىلىق بولادى!" دەگەن سەنىم بار. داستارقان باسىندا جاستار ۇلكەندەردىڭ باتاسىن العان. باتا - ۇلكەندەردىڭ وزىنەن جاسى كىشىلەرگە بەرەتىن ىقىلاستى تىلەگى. اقساقالدار: "ۇلىس وڭ بولسىن! اق مول بولسىن، قايدا بارسا جول بولسىن!" - دەپ باتا بەرەدى.
ءداستۇر بويىنشا ناۋرىز ايتىس وتكىزىلەدى. بۇل جاقسىلىق پەن جاماندىقتىڭ، سۋىق پەن جىلىنىڭ، جاز بەن قىستىڭ ايتىسى.
مەرەكە قىزعان كەزدە جاستار التىباقان جانىندا ۇلتتىق ويىندار وينايدى. "كوكپار"، "بايگە"، "قىز قۋۋ"، "جامبى اتۋ" ويىندارى اسا ءبىر قۋانىشپەن وتەتىن. كوڭىلدى وتكەن ناۋرىز كۇنى ءار ادامنىڭ ەسىندە كوپكە دەيىن ساقتالاتىن. ءبىزدىڭ №9 «بالاۋسا» بالاباقشامىزدا دا ناۋرىز مەرەكەسىن قارسى الۋ داستۇرگە اينالعان. مەرەكەگە ارنالعان ەرتەڭگىلىكتەر وتكىزىلەدى. ساحنادا ناۋرىز مەرەكەسىنە ارنالىپ كورىنىستەر قويىلادى. بالاباقشادا دا "ۇلىستىڭ ۇلى كۇنىنە" ارنالعان مەرەكە ەرەكشە قۋانىشتى وتەدى. جۇرەكتەر جىلۋىن تاراتقان كوكتەمنىڭ باقىت سىيى ناۋرىز كوپ ۇلتتى ەلىمىزدىڭ بىرلەسە تويلايتىن - دوستىق مەرەكەسى.
22 ناۋرىز – ۇلىستىڭ ۇلى كۇنى. بۇل كۇنى كۇن مەن ءتۇن تەڭەلەدى. تابيعات تا، جەر-انا دا، جان-جانۋار دا تۇلەيدى، جاڭارادى. ادامزاتتىڭ بويىندا قان جۇگiرiپ، تال-تەرەكتەر بۇرشىك جارادى. قازاقتىڭ سايىن دالاسىن قىزىر بابا كەزىپ، ادام بالاسىنا قۇت-بەرەكە، باق-داۋلەت سىيلايدى. سامارقاننىڭ كوك تاسى ەرiپ، قاسيەتتى قارا جەر، قارا توپىراق بۋسانادى. ۇلى دالانىڭ ءتوسiندە قىزعالداقتار قۇلپىرا ءوسىپ، بەل-بەلەستەرگە قىزىلدى-جاسىلدى كىلەم توسەلەدى. ۇلان-بايتاق قازاقستاننىڭ حالقى جەتi ءتۇرلi دامنەن ناۋرىز كوجە جاساپ، ۇلتتىق ءسالت-داستۇر، ادەت-عۇرىپتاردى ساقتاپ، اي بويى ۇلىستىڭ ۇلى كۇنىن تويلايدى. بۇكىل شىعىس حالقىنا ورتاق بۇل مەيرامدا ارازداسقاندار تاتۋلاسىپ، ءدۇيىم حالىق، مۇقىم ەل اۋىزبiرشiلiكتە بولادى.
ىنتىماعى جاراسقان كوپ ۇلتتى ەلiمiزدiڭ وسى بiرلiگiن قۇداي ۇزاعىنان ءسۇيiندiرگەي! ءاربىر شاڭىراققا قىدىر دارىپ، ب ا ق قونسىن! مۇسىلمان قاۋىمىنا يسلامنىڭ 7 بايلىعىن تiلەيمiز. ۇلىستىڭ ۇلى كۇنi قۇتتى بولسىن، اعايىن!
ۇلىستىڭ ۇلى مەرەكەسىن تويلاۋعا حالقىمىز بيىل 23-رەت دايىندالىپ جاتىر. «ۇلت جوق. ۇيىسقان وداق قانا بار» دەگەن كەڭەستىك ءداۋiردiڭ سولاقاي ساياساتى 1926 جىلدان 70 جىلداي ۇلت مەرەكەسىن تەرەڭ زىندان تۇبىندە بۇعاۋلاپ ۇستاعانىن بiلەمiز. ودان كەيiنگi اشارشىلىق جىلدارى، ۇلى وتان سوعىسى، ۇلت زيالىلارى مەن ۇلت قۇندىلىقتارىنا قارسى دۇركiن-دۇركiن شابۋىلدار حالقىمىزدىڭ سالت-داستۇرلەرى مەن ادەت-عۇرپىنىڭ ۇكiسiن قيسايتۋعا تىرىسىپ باقتى. تiپتi، اشارشىلىق جاعادان العان تۇستا جاراپازان - جاس بالالاردىڭ نان سۇراپ جەۋ ءتاسiلiنە اينالعانى شىندىق. ەلiمiزدiڭ ءسولتۇستiك ءبولiگiندە كورiسۋ عۇرپى سانادان وشكەن. ال 31 جەلتوقسان ءتۇنى جاڭا جىلدى تابالدىرىقتان اتتاتقان كەيبىرەۋ ءتول مەيرامدى مويىندامايدى دا. مۇنىڭ ءبارىن بۇگiنگi جاستىڭ كەمشiلiگi دەۋ ءجون بولا قويماس. «بالا جاسىنداعىسىن ۇمىتپايدى». كونەكوز قاريالار - ءسالت-داستۇر ساباقتاستىعىنىڭ سوڭعى بۋىنى. ال 70 جىل يدەولوگيا قۇربانى بولعان مەرەكەنىڭ كوپتەگەن ىرىم-جورالعىلارى كەيiنگiلەرگە تانىس ەمەس.
ناۋرىز - كەي بiلگiشتەردiڭ جاڭالىق اشىپ، ونىسىمەن جۇرتتى اداستىرىپ جۇرگەنىندەي، ءدىني مەرەكە ەمەس. بۇل باعزى زاماننان قالىپتاسقان بۇكىلحالىقتىق جاڭا جىل. ونى يران، اۋعانستان، ءۇندىستان، كاۆكاز جانە ورتا ازيا حالىقتارى ءتول مەرەكەسى رەتىندە تويلايدى. الايدا، «ءار ەلدىڭ سالتى باسقا، يتi قارا قاسقا» دەمەكشى، ءداستۇر وزگەشەلiگi دە ورىن العان.
حالقىمىز جاڭا جىلعا ەرتەدەن دايىندالاتىن. قىسقى سوعىمنىڭ ابدەن سۇرلەنگەن قادiرلi مۇشەلەرىن وسى كۇنى قازانعا سالامىن دەپ ساقتاعان.
جاس كەلىندەر، بويجەتكەندەر بولسا، كەستە، ورامال تiگiپ، بوزبالالار جاعى اعاشتان تۇرمىس بۇيىمدارىن جاساپ، تەمىردەن ساندىك بۇيىمدارىن سوققان. مۇنىڭ ءبارى - كۇن مەن ءتۇن تەڭەسەتىن شاقتا كادەگە اساتىن «ۇيقىاشار»، «سەلت ەتكىزەر» جورالعىلارىنىڭ سىي-تارتۋلارى. كوكتەمگى «ءولىارا» ءوتiسiمەن، اتا-بابامىز ءۇي اينالاسىن تازارتىپ، قالىڭ قار تەگiسi سوگىلگەن جايىلىمعا مال شىعارعان. «جاڭا جىل مۇنتازداي تازا ۇيگە كىرسە، ول ءۇي اۋرۋ-سىرقاۋدان، پالە-جالادان امان بولادى» دەگەن سەنىم بويىنشا، ءۇي – iشiن دە قاعىپ-سiلكiپ، وتپەن الاستايدى.
كونە دەرەكتەر كوزىنە سۇيەنسەك، ناۋرىز توعىز كۇن تويلانادى ەكەن. ول توي «ناۋرىزناما» دەپ اتالادى. ادەتتە، ناۋرىزنامانى باي، اۋقاتتى كiسiلەر جاساعان. ءبىراق ءار شاڭىراق وزىنشە ناۋرىز كوجە پiسiرiپ، اق تولى اياعىن بوساعادان اتتاعاننىڭ بارىنە ۇسىنعان. اۋىل اقساقالدارى ۇي-ۇيدەن ءدام تاتىپ، ۇيدەگiلەرگە ىدىسپەن سىباعا تاسىپ جۇرگەن. ول سىباعا iشiلمەستەن بۇرىن قازانعا قۇيىلادى. بۇل «ءدام-تۇزىمىز ارالاسقان تاتۋ بولايىق» دەگەننiڭ بەلگiسi.
ۇلىس كەلەر ءتۇنi قىزىر باباعا ارنالىپ ءار ءۇيدiڭ ءتورiندە قوس شىراق جاعىلاتىن بولعان. ءۇي يەلەرi بار ىدىستى اققا، سۋعا، «ىرىس تولسىن» دەپ دانگە، «جاۋىن-شاشىن كوپ بولسىن» دەپ بۇلاق سۋىنا تولتىرادى. جىلدىڭ العاشقى كۇنىندە قار جاۋسا «اقشا قار»، جاڭبىر جاۋسا «نۇر جاۋدى» دەپ شاتتانعان. ەرتەرەكتە اۋىل ادامدارىن ۇيقىسىنان تۇرعىزۋ ءۇشىن قولدانىلعان مىناداي قىزىق ءداستۇر بولعان. جاستار اساۋ تايىنشانى قۇرىقتاپ، وعان ەرتتەلگەن اشامايعا زور قۋىرشاقتى تاڭىپ بايلاپ، اۋىل iشiنە بوس جiبەرەدi. موڭكىپ تۋلاعان اساۋ اۋىلدى ازان-قازان ەتسە دە، ەشكىم بۇعان وكپەلەمەگەن. كۇلىمدەپ كورىنگەن كۇنگە سالەم بەرىپ، شارۋاعا كiرiسەدi. ناۋرىز كۇنi كوزi اشىلعان بۇلاقتىڭ سۋى سارقىلمايدى، ال ەگىلگەن تالدىڭ ساياسى مەن جەمiسi مول بولادى دەپ سەنگەن. جاڭا ساپ تۇزەگەن شىبىقتارعا اق شاشۋ دا جاقسى ىرىم.
ۇلىس - جاقسى تiلەكتەر كۇنi. ارازداسقاندار ءتوس قاعىسىپ، تاتۋلاسادى. بۇل كۇنگى قايىن اتا مەن كەلىن، كۇيەۋ بالا مەن قايىن اتا اراسىنداعى ءازىل دە جاراسىمدى. جاستار التىباقان قۇرىپ، تويدىڭ ءسانىن كiرگiزەدi. بويجەتكەندەر سوعىمنىڭ سوڭعى ەتىن ۋىزعا سالىپ پiسiرiپ، ۇناتقان جiگiتتەرiنە تارتادى. بۇل سالت قازاقتا «ۇيقىاشار» اتالادى. ۇيقىاشاردىڭ قارىمتاسىنا جiگiتتەر «سەلت ەتكىزەر» ءراسiمiن جاسايدى. ياعني قالاۋىنشا اينا، تاراق، ءاتىر سۋىن سىيلايدى. اينا - پاكتiكتiڭ، جاستىقتىڭ، تاراق - ادەمiلiك پەن سۇلۋلىقتىڭ، ال يiسسۋ - جاڭا ءبۇرشiگiن جارعان جاۋقازىنداي قۇلپىر دەگەن بەلگى.
ناۋرىز كۇنى دۋمان-تويدى اتالارىمىز ناۋرىزناما اتاعان. ۇيىتقىسى، ارينە، - جاستار. سودان بولار، ءان مەن بي، ويىن-ساۋىق ءتۇننىڭ ءبىر ۋاعىنا دەيىن سوزىلعان. حالقىمىزدا «اق بوران»، «قالتىراۋىق قامىر كەمپىر» ويىندارى بار. ونىمەن قاتار بۇل كۇنى ناۋرىز جىر، ناۋرىز جۇمباق، ناۋرىز ايتىس، ءتۇرلى ءازىل-قالجىڭ، ماداقتاۋ ولەڭدەرى ايتىلادى.
سەڭ جۇرەدى كوكتەمدە استان-كەستەڭ،
اق اتاننىڭ باۋىرىن ارقان كەسكەن.
ۇلى كۇنi ۇلىستىڭ باس قوسقاندا
ولەڭiڭدi ايت، قۇربىجان قاتار وسكەن، - دەپ، قوس-قوستان جۇپتاسىپ، ايتىسقا تۇسەدى.
ۇلىس كۇنi تاتۋلىق تويى، شارۋا، ىنتىماق، سەنiم، كوڭiل مەرەكەسi. قىس قىلىشىنان امان قالعان جۇرت، بار رەنiش-وكپەسiن ۇمىتىپ، كiءناسiن كەشiپ، تەك جاقسى تiلەكتەر تiلەيدi. كوڭiلدiڭ جاڭارۋى دەگەن وسى. بۇل كۇنi ناۋرىز كوجەمەن قاتار، اۋىل ادامدارى وگiز سويىپ، قازان كوتەرەتiن بولعان. مۇنىڭ تاريحى ءوز الدىنا قىزىق اڭىز. ەجەلگi جىل ساناۋشىلاردىڭ ەسەبiنشە، ۇركەر كۇزدiڭ باسىندا شىعىستان، قىستىڭ باسىندا توبەدەن، كوكتەم كەزiندە اسپان ەتەگiنەن كورiنiپ، ال جازدا تiپتi باتىپ كەتەدi ەكەن. بۇل شاق قىرىق كۇنگە سوزىلىپ، ونى حالقىمىز «قىرىق كۇن شiلدە» نەمەسە «ۇركەردiڭ جەرگە ءتۇسۋi» دەپ اتاعان. كوكتەم كەزiندە، ياعني ناۋرىزدا كۇن جولى ۇركەردiڭ ءۇستiمەن ءوتiپ، ۇركەردiڭ قوس جۇلدىزى بۇقانىڭ ءمۇيiزدەرi قۇساپ كۇن جولىنىڭ ەكi جاعىنان قىلتيىپ كورiنەدi. بۇعان وراي حالقىمىزدىڭ «الەمدi كوك وگiز ءمۇيiزiمەن كوتەرiپ تۇر» دەگەن نانىمى دا بار.
وگiز ەتiن ارنايى نارقازاندا بالبىراتىپ پiسiرەدi. نارقازاننىڭ تاريحى دا جاقسى ىرىمدارمەن استاسىپ جاتىر. ەجەلگى ساق ءداۋiرiندە حالىق اراسىن الاۋىزدىق جايلاپ، ەل تاتۋلىعىن تۇمان باسقاندا كوسەمدەر كەلiسiپ، ۇلكەن قازان قۇيۋعا شەشىم شىعارادى. الايدا، قازان سوعارلىق مىس تابىلماي قالادى دا، بۇكiل سارباز جەبەلەرiنiڭ مىس ماساعىن جيناتىپ، سودان نارقازان قۇيدىرادى. وسى قازاندا قايناتىلعان استان ءدام الىسقان ارازداسۋشىلار وكپە-نازىن ۇمىتىپ، ەلدە تاتۋلىق ورناپتى دەلiنەدi اڭىزداردا. وسىنداي تاي، نارقازانداردا قالىڭ قاۋىمعا ءدام تاتقىزۋ كەيiن ءۇردiسكە اينالىپ، ول «شۇلەن تارتۋ» اتالىپ كەتكەن. وگiزدiڭ شەكەسi اۋىل اقساقالدارىنا تارتىلادى. بۇل سىباعانىڭ اتى - «بەل كوتەرەر». ەرتەدەگى ءداستۇر بويىنشا ناۋرىزناما توعىز كۇن تويلاناتىن بولسا، سونىڭ سەگiزiنشi كۇنi «توي تارقار» بولادى. مۇندا بۇعان دەيiن ونەرiن ورتاعا سالىپ، وزا شاپقان دارابوزدارعا، قارسىلاسىنىڭ جاۋىرىنىن جەرگە تيگiزگەن بالۋاندارعا، تiپتi تايى وزىپ كەلگەن جاس بالاعا دا «ات تەرi» دەپ سىيلىق بەرگەن.
«توي تارقاردا» جاڭا كوزi اشىلعان قايناردىڭ سۋىنا قانت قوسىپ، ونى قاۋىم بولىپ iشiسەدi. كوزى قاراقتىلار «سالداما» اتالاتىن كىتاپتى وقىتىپ، اقساقالدار باتا بەرەدi.
ايتا بەرسەڭ، ناۋرىزدىڭ ءجون-جورالعىلارى وتە كوپ. قازاقستاننىڭ ءتورت تۇكپiرi ءتۇرلiشە تويلايدى. ءبىراق، قالاي بولعاندا دا، جاقسىلىقتىڭ اتى - جاقسىلىق، تويدىڭ اتى - توي.
ناۋرىز كوجە قالاي جاسالادى؟
ناۋرىز مەرەكەسى جاقىنداعان سايىن ءاربىر وتباسى ناۋرىز كوجە جاساۋدى مىندەتىم دەپ سانايدى. ءتىپتى بىلمەيتىن جاس جەڭگەلەرىمىز ۇلكەن ادامداردان اقىل-كەڭەس سۇراپ، ناۋرىز كوجەگە نە قوسۋ كەرەكتىگىن سارالاپ جاتادى. وسى تۇرعىدا ءبىز دە ۇلكەن اجەلەرىمىزدىڭ ءبىرازىنان ناۋرىز كوجەنى قالاي جاساۋ كەرەكتىگىن سۇراپ بىلدىك. ول ءۇشىن ەڭ الدىمەن قازان تولى ءسۇتىڭىزدى قايناتىپ، ءسۇت پىسكەننەن كەيىن ونىڭ بەتىندەگى قايماعىن قالقىپ الىپ تاستايسىز. ءسۇت ابدەن پىسۋگە تاقاعان كەزدە، قىس بويى ساقتاعان ءسۇرىڭىزدى سالىپ جىبەرىپ، 15 مينۋتتاي بەتىن جاۋىپ قوياسىز. اتالعان ۋاقىت وتكەننەن كەيىن جەكە ىدىسقا ءپىسىرىپ العان بيداي، جۇگەرى، تارى، اسبۇرشاق، كۇرىش ءتارىزدى قورەكتىك زاتتاردىڭ جەتى ءتۇرىن ءسۇت پەن ەتكە ارالاستىرىپ تاعى ءبىر قايناتىپ الاسىز. ەگەر ناۋرىز كوجە قويمالجىڭ بولىپ كەتسە، وعان سۋ قوسۋعا بولمايدى. تەك ايران قوسىپ سۇيىلتاسىز.
شىعىس حالىقتارى ءۇشىن جىل قايىرۋ، ياعني كۇنتىزبە جاساۋ ناۋرىزدان باستاۋ الادى. وسى ءبىر كۇنگە ءۇمىت ارتىپ، «ناۋرىزدىڭ بەرەر نەسىبەسى مول» دەيتىن ىرىمدى بەرىك ۇستانعان قازاق حالقى ەگەمەن ەل بولعالى بۇل مەرەكەنىڭ وزىندىك سالماعىن سەزىنە باستاعان سىڭايلى. ءداستۇرىمىزدى دارىپتەپ، اسىل مۇرالارىمىزدىڭ بەدەرىن ايشىقتاۋدا ورنى ەرەكشە بۇل مەرەكەنى قازاق حالقى «جاقسىلىقتىڭ باس¬تاۋى» دەپ ۇعادى. ايتۋلى مەرەكە ۇلىستىڭ ۇلى كۇنى قارساڭىندا ءبىز دە «ايقىننىڭ» مەيرامحاناسىنىڭ باس اسپازدارىمەن تىلدەسىپ، وي بولىسكەن ەدىك.
قازاق حالقى ناۋرىز مەرەكەسىن اتام زاماننان بەرى جاڭا جىل باسى رەتىندە تويلاپ كەلگەن. كەڭەس وكىمەتى ۋاقىتىندا ماسكەۋ بىزگە جانە دە باسقا ورتالىق ازيانى مەكەندەيتىن تۇركى حالىقتارىنا ناۋرىزدى يسلام مەيرامى دەپ جالعان ايتىپ، رەسمي تۇردە ونى تويلاۋعا تىيىم سالىپ كەلدى. ءبىراق حالىق ءوز ءداستۇرىن ۇمىتقان جوق، ساقتاپ قالدى. اقىرى، كوپشىلىكتىڭ تالابى مەن ۇلت نامىسىن قورعاي¬تىن ازاماتتاردىڭ ىس-ارەكەتتەرىنىڭ ارقاسىندا ول قايتادان قالپىنا كەلدى. ءسويتىپ، تاۋەلسىزدىك تۇسىندا قازاقستان ۇكىمەتى ناۋرىزدى رەسمي تۇردە مەرەكە دەپ قايتا جاريالادى.
ال بۇگىنگى اڭگىمە ناۋرىز مەرەكەسى كۇنى تۋرا بەلگىلەنبەگەندىگى تۋرالى بولماق. ولاي دەيتىنىمىز، ۇكىمەت “ناۋرىز مەرەكەسىن” ناۋرىز ايىنىڭ 22ء-سى كۇنى دەپ جاريالادى جانە “دوستىق، تاتۋلىق مەيرامى” دەپ ماعىناسىن وزگەرتىپ جىبەردى. ەلۋدەن استام ورتالىق ازيا، تاياۋ شىعىس، تۇركى، پارسى ءناسىلدى ۇلىستار ناۋرىز مەرەكەسىن تويلاۋدى 21ء-ى كۇنى باستايدى، جالعىز ءبىز عانا ءبىر كۇن كەشىگىپ، 22 ناۋرىزدا اتاپ ءوتىپ ءجۇرمىز. ءيا، وزبەك، قىرعىز، تۇركىمەن، قاراقالپاق، ءازىربايجان، تاجىك باۋىرلارىمىز تويلاپ بولعاندا ءبىز توي قامىنا ەندى كىرىسىپ جاتامىز. مۇنىڭ ءبارى كەزىندە ۇكىمەتكە دۇرىس اقپار بەرمەگەن ادامداردىڭ بىلىمسىزدىگىنەن بولىپ وتىر.
ناۋرىز (نوۋ – جاڭا، رۋز – كۇن) دەگەن ءسوز بىزگە پارسى تىلىنەن ەنگەن. ورتا ازيا حالىقتارى ونى مىڭداعان جىلدار بويى جاڭا جىل باسى رەتىندە تويلاپ كەلدى. كەيىننەن يسلام ءدىنى حالىقتاردىڭ بۇرىننان كەلە جاتقان ادەت-عۇرپىن سىيلاپ، ناۋرىزدى مەيرام رەتىندە قابىلدادى.
تاريحقا ۇڭىلسەك، الەمدەگى ءار حالىق جاڭا جىلدىڭ باسىن ءار ۋا¬قىتتا اتاپ وتكەن. ەجەلگى حالىقتار نەگىزىنەن جاڭا جىلدى تابيعات جاڭارۋىمەن، ياعني جەر ۇيقىدان ويانعاننان كەيىن، كوكتەم كەلۋىنە بايلانىستى اتاعان. بۇل ناۋرىز ايىنا تۋرا كەلىپ وتىرعان. كونە ياحۋديلەردىڭ تانىم-تۇسىنىگىندە دە جاڭا جىل “اۆيۆ” ايى، ياعني ناۋرىز ايىنىڭ سوڭى، ءساۋىردىڭ باسى بولاتىن. ايتا بەرسەڭىز، ەۋروپانى باسقارىپ وتىرعان ريم يمپەرياسىندا دا جاڭا جىل باسى ناۋرىز بولاتىن. تەك، يۋسۋس حريستوس تۋعانىنان باستاپ ەسەپتەگەندە 45 جىلى ريم يمپەراتورى يۋليي سەزار جىل باسىن تابيعات ەرەكشەلىگىن، كۇن مەن ءتۇننىڭ تەڭەلۋىن ەسكەرمەي، وعان ءدىني ماعىنا بەردى. ءسويتىپ، حريستوستىڭ تۋعان كۇنىنە جاقىنداتىپ جىل باسىن 1 قاڭتارعا كوشىردى.
سودان بەرى حريستيان مەملەكەت¬تەرى جاڭا جىلدى 1قاڭتاردان باستايدى. امەريكا كونتينەنتىندەگى مەملەكەتتەردە دە وسىلاي. رەسەيدە دە جاڭا جىلدى 1 قاڭتاردان باستاپ ەسەپتەيدى. مۇنى 1699 ج. ورىس پاتشاسى پەتر ءى گوللانديادان ۇيرەنىپ، رەسەيدە جىل ساناۋدىڭ باسىن حريستوس تۋىلعانىنان، ياعني 1 قاڭتاردان باستالسىن دەگەن بۇيرىقپەن كىرگىز¬گەن. ودان بۇرىن رەسەيدە جاڭا جىلدى ورتا ازيا، شىعىس ەلدەرى سياقتى تابيعاتتىڭ جاڭارعان، قىس ماۋسىمىنىڭ كوكتەمگە اۋىسقان مەزگىلىندە، ياعني ناۋرىز ايىندا اتاپ وتەتىن.
ورتا ازيا حالىقتارى، كونە پەرسيا عالىمدارى كۇن مەن ءتۇننىڭ تەڭەلەتىن ۋاقىتىن، كۇنىن، ساعاتىنا، مينۋتىنا دەيىن تۋرا استرونوميا¬لىق دالدىكپەن ەسەپتەپ شىعارعان. كۇن مەن ءتۇننىڭ تەڭەسۋى تۋرا 21 مارتقا سايكەس كەلەدى. بۇل تۋرالى قولىمىزدا الماتىداعى استروفيزيكا ينستيتۋتىنان الىنعان انىق¬تاما بار. سوندىقتان دا، ورتالىق ازيا، تاياۋ شىعىس مەملەكەتتەرىنىڭ جىل باسىن 21 مارت دەپ بەلگىلەگەنى دۇرىس. ماسەلەن، كورشى وزبەكستان¬دا، قىرعىزستاندا 21 ناۋرىز حالىق مەرەكەسى دەپ جاريالانعان. تۇركىمەنستان پرەزيدەنتى س. تۇركىمەنباشىنىڭ 2002 جىلعى جارلىعىنا سايكەس ناۋرىز 21-ىندە باستالىپ، مەرەكە ءۇش كۇنگە سوزىلسا، تاجىكستاننىڭ پرەزيدەنتى ە. راحمونوۆ ناۋرىز مەرەكەسىن ەكى كۇن دەپ بەلگىلەگەن، ياعني ول 21-22 ناۋرىز ارالىعى. قازاقستاندا دا وسى كۇندەرى ناۋرىز مەرەكەسى تويلانادى.
You Might Also Like
-
اقتوبە وبلىسى، اقتوبە قالاسى،
