InfoHub Logo

ادام اقيقاتتى باس كوزiمەن كورمەيدi، اقىل كوزiمەن كورەدi. بiلiپ جاراتۋشى – ءتاڭiرi، ءولiمنەن سوڭ بiر ءتۇرلi تiرشiلiك بار. ەكi ءومiرگە دە كەرەكتiسi – ۇجدان. ۇجدان دەگەنiمiز – نىساپ، ءادiلەت، مەيiرiم.
     
      ءسوز باسى
     
      كەلدi، كەتتi،
      تولدى، سولدى،
      وزگەلەندi بۇل الەم.
      تۋدى، ءولدi،
      جاندى، ءسوندi،
      ءورشiپ ءوندi قايتادان.
     
      دوڭگەلەنتكەن،
      وڭگەلەنتكەن
      بiلiمسiز كۇش – كۇش پە ەكەن؟
      تiپتi مiنسiز،
      كەمشiلiكسiز
      ەستi قىلعان iس پە ەكەن؟
     
      جان دەگەن نە،
      مۇلدە ولە مە،
      سەمiپ و دا سونە مە؟
      جوعارى ورلەپ،
      دەنە ءجون دەپ،
      جانىڭمىن دەپ كەلە مە؟
     
وسى دۇنيەدەگi كiشكەنتاي، كوزگە iلiنبەيتiن جانداردان باستاپ، ادامدارعا شەيiن ءبارi ءوزi hءام ءناسiلدەرiنiڭ جاقسىلىعىن ءبولiپ، ءوسiپ-ونۋگە قام قىلادى. مۇنى «بارلىق تالاسى» دەيدi. بۇل – جاراتىلىستىڭ بەرiك جولى. سوندىقتان بارشا ادام شاماسىنا قاراي جاقسىلىق، باقىت iزدەيدi.

تiرشiلiك تۋرالى ادام اراسىندا كوپتەن بەرi ايتىلىپ كەلە جاتقان ەكi ءتۇرلi جول بار. بiرi – دەنە ولسە دە، جان ولمەيدi، جوعالمايدى؛ ولگەننەن كەيiن دە وسى كۇنگi تiرشiلiككە مۇلدە ۇقسامايتىن بiر ءتۇرلi تiرشiلiك ءومiر بار؛ سوندىقتان ادامدار جالعىز عانا دۇنيە تiرشiلiگiن ويلاماي، سول سوڭعى دۇنيە ءومiرiندە دە جاقسى، باقىتتى بولۋدىڭ قامىن ويلاي بiلۋi كەرەك دەيدi. مۇنى اقىرەت دەيدi، ولگەننەن سوڭعى ءومiر جولى دەيدi.

ەندi بiر جول – بۇل الەمدەگi بارلىق نارسەنiڭ ءبارi ءوزدiگiنەن جارالىپ جاتىر، ونى بىلاي دەپ جاراتقان يە جوق hءام ولگەننەن سوڭ دا تiرiلەتiن جان جوق دەيدi.

مەنiڭ ويىمشا، وسى ەكi جولدىڭ قايسىسى انىق ەكەنiن تابۋ – اقىلى ساۋ ادامعا قاتتى مiندەت.

سول جۇيەدەن بارشا ادامدى باقىتقا جەتكiزۋدi ويلاساق، بiلiپ جاراتۋشى يە بار، ولگەننەن سوڭ بiر ءتۇرلi ءومiر بار دەگەننiڭ ءشىن-وتiرiگiن بiلۋ كەرەك. ەگەر شىن بولسا، سونىڭ قامىن ويلاپ، ادامداردى تۇپكiلiكتi باقىتقا جەتكiزۋ ءۇشiن، ءمۇبادا ءوتiرiك بولسا، وعان دا اۋرەلەنبەي-اق جالعىز وسى دۇنيەنiڭ قامىن قىلۋ ءۇشiن، ونى تەكسەرۋ ءۇشiن ءارتۇرلi دiندەر جيناپ، ءارتۇرلi عىلىم جيناپ، ءارتۇرلi بiلiمدiلەردiڭ ول تۋرالى جازعان كiتاپ، ايتقان سوزدەرiنەن حابارى بولۋ كەرەك. وتە-موتە قاتتى بiر كەرەك شارتى – ءوزiنiڭ ۇستاعان دiنiن وقىعان، ۇعىنعان قالپىنان اسىرىپ الماي، «پالەنشەكەڭ، جاقسى كiسi ايتىپتى» دەپ سەنiپ قالماي، بiرجولا سول ۇعىمعا بايلانىپ قالماي، ءوز اقىلىنا ابدەن ايقىن بولا الاتىنىن شىندىققا سۇيەنiپ تۇرىپ، سول ەكi جولداعىلاردىڭ جازعان كiتاپ، ايتقان سوزدەرiن سىناۋ كەرەك. ايتپەسە ادام ادەت-عۇرىپ، اقىلدان شىعا الماي، ارقانداۋلى ات سياقتى بولادى. جانە ءوزiنiڭ مىناۋ ءجون دەگەنiن حالىق الدىنا سالعان دۇرىس. نەگە دەسەڭ، قايبiر iس بولسا دا، ابدەن سىنالىپ، تازارعان سوڭ شىندىق اشىلادى. ال ەكi جولدىڭ قايدان شىققانىن تەكسەرسەڭ، ادامداردىڭ iزدەۋi جانە بارشا الەمدەگi نارسەلەر قايدان پايدا بولعان، كiم جاراتقان دەگەن ويدان شىققان. نەگە دەسەڭ، ادامنىڭ اقىلى ونى ويلاماي تۇرا المايدى. جانە ادام بالاسى جاڭالىق بiر نارسە كورە قالسا، ونى كiم جاسادى ەكەن، ءارi نە ءۇشiن كەرەك دەمەي تۇرا المايدى. سوندىقتان جاراتۋشىنى iزدەگەن اركiم ءار ءتۇرلi وي جۇرگiزەدi.

تiپتi ەسكi زامانداعى ادامدار دا جاراتۋشى تۋرالى ءار الۋان توپشىلاۋ وي جۇرگiزگەن. ولار و باستا بiر نارسەنiڭ ءوزiندiك ەرەكشەلiگiنە قاراپ، وسىندا جاراتۋشىنىڭ قاسيەتi بار دەپ، كۇن، اي، وت، اعاش، اسىل تاس سياقتى نارسەلەرگە تابىنعان. نەمەسە ءار الۋان جاراتۋشى بار عوي دەگەن ويمەن بiرنەشە سۋرەت سالىپ، سوعان دا تابىنعان، ونىمەن دە تۇرماي، ادەتتە ساۋ ادامنىڭ iستەي بەرمەيتiن iستەرiن دە iستەگەن: الدامشى، ءجادiگوي، باقسى، بالگەر، دۋانا سياقتىلاردى دا ءتاڭiرiنiڭ ورىنباسارى بولار دەپ، سوندايلارعا دا تابىنعان.

ءسۇيتiپ سوقىر كiسiدەي ساندالىپ جۇرگەندە پايعامبار دەگەن شىعىپ، «بارلىقتىڭ (نە نارسەنiڭ) ءبارiن جاراتقان يە بار، ولگەننەن كەيiن بولاتىن بiر تiرشiلiك بار، وسى ءومiردە قىلعان iسiڭە قاراي، ول ءومiردە ولشەۋسiز ب ا ق، قيىن ازاپ بار؛ مۇنى بiزگە سول جاراتۋشى يە بiلدiردi دە، سiزدەرگە ۇقتىرۋعا بۇيىردى ماعان» دەگەن.

ول كەزدەگi ادامداردىڭ بiرقاتارى بۇعان نانسا دا، بiرقاتارى نانا الماي، بۇرىنعى قالىپتاسقان ادەتتەرiنەن شىعا الماعان.

ەندi بiزگە بiلiپ جاراتۋشى يە جوق، ولگەننەن سوڭ ءومiر جوق دەيتiن ويدىڭ ءتۇبiندە وسى بارلىق ادام نەدەن بار بولدى دەگەن ويلاۋدىڭ جەمiسi ەكەندiگi تومەندەگi سوزدەن ءمالiم بولادى.

ەسكi زاماننىڭ بiلiمدiلەرi ءار نارسەنiڭ ءتۇپ نەگiزi نەدەن جارالدى دەي وتىرىپ، ياعني جارالىستى تەكسەرە كەلiپ، تامام نارسەنiڭ ءتۇپ نەگiزi ءتورت ءتۇرلi نارسەدەن دەپ بiلگەن. ولار: وت، سۋ، توپىراق، اۋا. ودان كەيiن زاماندار وتە كەلە الدەنەشە جۇرگiزiلگەن زەرتتەۋلەر ارقىلى ءتۇپ نەگiزدi تابا-تابا، بايىمداي ءجۇرiپ، جاقىنعى زاماندا بارلىق نارسەنiڭ ءتۇپ نەگiزi 80 شامالى نارسە ەكەنiن اڭعاردى. Cءۇيتiپ بiلگiرلەر ءار دەنەنiڭ كوزگە كورiنبەيتiن قۇراۋلاردان قوسىلىپ، قۇرالعانىن تابا بiلدi. «ادام ولگەن سوڭ دەنەنiڭ بارشا قۇراۋلارى شiرiپ، بىتىرىپ، شاشىراپ، ءارقايسىسى ءوز اتومدارىنا قوسىلىپ، ۇساق بولشەكتەنiپ كەتەدi دە، جان دەگەن بiرجولاتا جوعالادى. سوندىقتان ولگەن نارسەدە قايتا تiرiلۋ جوق» دەيدi.

جاقىن كەزدە شىققان بiر كiتاپتاردا ەۆروپانىڭ وسى كەزدەگi بiلiمدiلەرi اتومدى ەلەكتر قۋاتىمەن الدەنەشە ءبولiپ، سول ۇساقتىڭ اتىن ەلەكترون قويسىن دەيدi. وسى بiر مايدا بولشەكتiڭ اتى ارابشا دا بولسا كەرەك ەدi. جاقىندا بiر وقىعان كiتابىمدا مۇنى «قيقاتۋل كامارا بايباز» دەپتi. ماعىناسى «ەلەكتر تالقانى-اۋ» دەيمiن. مۇنداي بولعاندا، اتومدار دا ءبولiنەتiن بولعانى عوي. ال وسى كەزدەگi بiلiمدiلەر جوعارىدا اتالعان 80 شامالى ۇساق نەگiزدiڭ ءبارiنiڭ ءتۇپ نەگiزi بiر عانا نۇر دەپ ءجۇر دەيدi. ولاي بولسا، بارلىق الەمنiڭ ءتۇپ نەگiزi نۇر بولعانى دا. نۇر جارىق قوي. كۇن جەردەن بiر ميلليون ءۇش ءجۇز ەسە ۇلكەن. جەر مەن كۇننiڭ اراسى 140 ميلليون شاقىرىم. نۇر كۇننەن، وتتان شىقسا دا، جان-جاعىنا كۇلتەلەنiپ شىعادى. نۇر سەكۋندىنا 280 شاقىرىم جۇرەدi. كۇننiڭ نۇرى جەرگە 8 مينۋت 18 سەكۋندتا كەلiپ جەتەدi. كۇننەن الىس كەيبiر پلانەتا جۇلدىزىنىڭ نۇرى جەرگە ءۇش جىلدا جەتەتiنi بار. تiپتi ونان الىستاعى اسپان دەنەسiنiڭ نۇرى جەرگە بiر مىڭ جىلداي ۋاقىتتا ازەر جەتەتiنi بار. نۇردىڭ ءجۇزiن ورىسشا يۋپيتەر، قازاقشا مۇشتاري دەگەن پلانەتانىڭ [...] ءتورت جولداسىنىڭ يۋپيتەر اينالعاندا 12 جىلعا جاقىن مەزگiلدە بiر اينالىپ شىعاتىنى بار.

بۇل نۇردىڭ جايىن جازعانداعى ماقساتىم مىناۋ: نۇر ءوزدiگiنەن پايدا بولماعان، بiر نارسەدەن شىعاتىن نارسە، ونىڭ دا ۇنەمi قوزعالىستا بولىپ تۇراتىنى ەستە بولسىن. جانە ءبارiمiزگە بارلىق الەمنiڭ ۇشى-قيىرى جوق زور ەكەنi بەلگiلi. وسى ۇلكەن الەمگە قاراعاندا، بiزگە بiلiنبەگەندەرiنiڭ ەسەپ-قيسابىن ولشەۋگە كەلمەيتiنi وقۋشىنىڭ ويىندا بولسىن. جوعارىدا ايتىلعان بارلىقتىڭ بارلىعى ءوزدiگiنەن جارالىپ جاتىر، ونى بىلاي دەپ جاراتقان يە جوق دەيتiن بولجام الدەقاشاننان ايتىلىپ كەلە جاتسا دا، ءاسiرەسە XVII-XVIII-XIX عاسىرلاردىڭ اياق شەنiنە دەيiن ەۆروپاعا كوبiرەك جايىلدى. ولاردىڭ دالەلدiلەرiنiڭ نەگiزi جوعارىدا ازىراق ايتىلىپ ەدi. سولاي بولا تۇرسا دا، تاعى دا بiز بiلگەن دالەلدەردiڭ كۇشتiرەك دەگەندەرiن قايتا اتاپ وتەيiن.
     
I دالەل: قايتا اينالىس جولى

بارلىق نارسەنiڭ ءتۇپ سەبەبi بۇرىننان بار قۋاتتى دەنە [...]. بۇل نارسەنi زارياد دەيدi. قانشالىق ۇساقتاسا، اقىرىندا تiپتi بولشەكتەۋگە كەلمەيتiن بولادى. سول بولۋگە كەلمەيتiن ءتۇپ نەگiزدەردiڭ اتىن ەۆروپاشا اتوم دەيدi. ارابشا ماددا نەمەسە اسەر دەپ اتايدى. (بiزدiڭ قازاق تiلiندە اتاۋى جوق بولعاندىقتان مەن بۇل كiتاپتا اتومدى ماددا، يا اتوم دەپ اتادىم).

ءسۇيتiپ سول بارشا نارسە سول 80 شامالى اتومداردىڭ بiر-بiرiنە قوسىلعانىنان دەنە جاسالىپ، الدەنەشە تۇرگە ءبولiنiپ، بiرiنەن-بiرi ءورشiپ، جارالىپ جاتقانىن تاپقان. مۇنى العاشقى تاپقان يۋنان (گرەك) جۇرتىنىڭ پيفاگورc دەگەن بiلiمدiسi. كەيiنگi بiرەۋلەردiڭ ايتۋىنا قاراعاندا، پيفاگورcتى فينيكيا جۇرتىنان ۇيرەندi دەيدi. ونداي بولسا، العاش تابۋشى فينيكيانىڭ سيت دەگەن قالاسىنان شىققان مۋسحۋس دەگەن ادامى بولادى. مەيلi، كiم بۇرىن تاپسا دا، بۇل اتومدى باسىندا ونىڭ نە نارسەدەن جارالعانىن، نە iسكە جاراۋىن بiلۋ ءۇشiن iزدەستiرۋدiڭ جەمiسi دەپ بiلۋ كەرەك. كەيiن گرەكتiڭ اپيگورس، دەموكراتيس دەگەن بiلiمدiلەرi سول اتومدى دالەل قىلىپ، بارلىق الەم سول اتومنان ءورشiءپ-ونiپ، ونى بىلاي ەتەيiنشi دەپ بiلiپ جاراتقان يە جوق دەيتiن بiر جولعا نەگiز سالدى.

اراب جۇرتىنىڭ پاتسالىعى زورايىپ، كوپ ەلدi قول استىنا قاراتقان Aبباس تۇقىمى پاتسا بولعان كەزدە يۋنان بiلiمدiلەرiنiڭ جازعان كiتاپتارىن اراب تiلiنە كوشiرگەندە وسى اتوم تۋرالى ءسوز اراب تiلiنە اۋدارىلىپ ەدi. سوعان بايلانىستى كەيiنiرەك مۇسىلمان عۇلامالارىنىڭ اراسىندا «وسى دالەل بۇرىننان بار ما، سوڭىنان جارالدى ما» دەگەن داۋدىڭ ەنۋiنە، مiنەكي، وسى اتوم ۇعىمىنىڭ پايدا بولۋى سەبەپ بولدى.

سوڭعى كەزدە ەۆروپانىڭ گاستي، ديكريت، نيۋتون، نيپتون، يۋنگ سياقتى ويشىلدارى بۇرىنعى اپيگورس، دەموكراتيستاردان قالعان «جاراتۋشى يە جوق» دەگەن جولدى قايتا جاڭعىرتىپ، ەۆروپا اراسىندا سول دالەل پايدا بولدى. بۇل ويشىلداردىڭ دالەلدەۋiنشە، ءار نارسەدە بiرiن-بiرi تارتاتىن قۋات بارلىعى، ونى ورىسشا «پريتياجەنيە» دەيتiنi، ال ارابشا «تاجارلىق» دەپ اتايتىنى، مۇنى العاش تاپقان انگليانىڭ يسااك نيۋتون دەگەن ويشىلى ەكەنi ايتىلادى. بۇل ءتۇيiندi XVII عاسىردا ۇلى ويشىل كاردە المانىڭ ءۇزiلiپ جەرگە تۇسكەنiنە قاراپ ويلاپ تاپقان كورiنەدi. ال بiلiپ جاراتۋشى يە جوق دەگەندi ۇعىمدىراق ەتiپ ايتساق، الەمدەگi نە نارسەنiڭ ءتۇپ نەگiزi 80 شامالى اتوم، سولار بiرiنە-بiرi تارتىلىس قۋاتى زاڭىمەن قوسىلىپ، دەنە جاساپ، بiرiنەن-بiرiنە ءوتiپ، ءونiپ يا وزگەرiپ جاتىر، ونى بىلاي ەتەيiن دەپ، ءارقايسىسىن ءار بولەك جاراتىپ باسقارعان يە جوق. سونداي-اق جان دەگەن ءوز الدىنا بiر نارسە ەمەس، سول اتومداردان جارالعان دەنەلەردiڭ قوزعالىسى وزگەرiستەرiنەن شىققان بiر سيپات قانا. نە نارسەنi ءوسiرiپ، ءوندiرەتiن سول. دۇنيەدە ەشبiر زات جوعالمايدى، بiراق وزگەرەدi. بار پلانەتا (جەر، اي، كۇن) بولسىن، باسىندا گاز ءتۇتiنi سياقتى بiر جالىن بولىپ تۇرعان، تiپتi كەيiن كوپ ۋاقىت وتە كەلە الگi جالىن بولىپ تۇرعان نارسە سۇيىق بولىپ كولكiگەن. ودان سوڭ تاعى كوپ ۋاقىت وتە كەلە سالقىنداعان، قاتتى دەنەگە اينالعان. وسىلاردىڭ ناق مىسالى قازiرگi بiز بiلەتiن جەر، اي، جۇلدىز بولادى. دaگەنمەن وسى سياقتى پلانەتا اتاۋىنىڭ وزدەرi ماڭگi وسى بiر قالپىندا قالمايدى. بۇلار دا بiرتالاي ۇزاق ۋاقىت وتە كەلە بiرiنە-بiرi قوزعالىس بارىسىندا سوقتىعىسىپ قالىپ، بەلگiلi سەبەپتەرمەن تاعى دا گازعا اينالادى. ونان كەيiن سۇيىق زاتقا اينالىپ، ونان قاتتى دەنە بولىپ قاتايادى. ءسۇيتiپ سول ءۇش وزگەرiس كۇيiنە تۇسەدi دە جۇرەدi. بۇلار قايتا قاتايىپ، قاتتى دەنە بولعان كەزدە باستاپقىسىنان يا ۇلكەن، يا كiشi، يا بۇرىنعىسىنان وزگەشە دەنە بولىپ قالىپتاسۋى مۇمكiن. سول سياقتى الگiندەي ۇلى وزگەرiستi قايتا جارالىستا جەر دە، ايۋان دا، ادام دا، ءوسiمدiكتەر دە بولادى. بiراق ولگەننەن سوڭ بiزدەن سەزiم كەتiپ، بiز سول وزگەرiستەردەن ەش نارسە سەزبەيمiز. سول قايتا جارالىستا بiلiم، شارۋا، بايلىق، دەنە سياقتىلار بۇگiنگiدەن مۇلدە باسقا تۇردە بولادى. سونىمەن بiرگە بارلىق الەم بiرجولا گاز بولماي، بiر جاعى گاز بولىپ جاتقاندا، بiر جاقتاعىلارى قاتايىپ، قايتا جاراتىلىپ جاتادى.

II دالەل: جاراتىلىس جولى

مۇقىم بارلىقتىڭ ءبارiن بار قىلىپ تۇرعان جاراتىلىس جولى. ول سوندىقتان سونىڭ ءبارiن وزگەرتiپ جاتقان ءتۇپ نەگiزiندە، ءوزiنەن نە شىعىپ، ءوزiندە نە بولىپ جاتقانىن دا سەزبەيدi دەيدi. سونداي-اق بiلiپ جاراتۋشى يە بار دەگەن بەكەر ءسوز. ول جاراتىلىس جولىمەن جارالعانداردىڭ ءوزiنەن بولەك نارسە ەمەس، وسىدان ءبولiنبەيتiن زاڭ. وسى الەمدەگi بارلىقتىڭ ءبارi دە سول زاڭمەن ەرiكسiز جارالىپ جاتىر. ول زاڭ ءوسiپ-ونۋگە، جوعارىلاۋعا ۇمتىلىپ، ەڭ جاقسىسىن جايلاپ الادى. سوندىقتان بۇل الەمدەگi پلانەتا جۇلدىزدارىنىڭ جارالىسى، ءجۇرiسi، ادامنىڭ، ايۋانداردىڭ، ءوسiمدiكتەگi ءار نارسەنiڭ دەنە بiتiمi، جارالىس رەتتەرi تولىق جاراسىمدى، ماقساتتى جولمەن جاراتىلعان.

بۇل ايتىلعاندار – فيلوسوف لامەتري ءسوزi.

III دالەل: تۇقىمداستىق جولى

«جوعارىدا ايتىلعاندار: بار نارسە ءوزدiگiنەن جارالىپ جاتقان سوڭ جاراتۋشى دەگەن جوق، قۇرلىقتاعى حايۋاندار، اعاشتار، قۇستار، ادامدار، ءوسiمدiكتەر – ءبارi تەڭiزدەن تۋعان. تەڭiز جەردi وراپ العاندىقتان سۋ حايۋاندارى، ءوسiمدiكتەرi قۇرلىققا شىققان. جەر ءجۇزiندە وسەتiن جاندىلاردىڭ ءبارi و باستا سۋ حايۋانى بولعان. نەگە دەسەڭ، قىردا نە ءتۇرلi جاندىلار بولسا، تەڭiزدە دە سوعان ۇقساس جاندىلار بار. تەڭiزدە جىلان، يت سياقتىلار بولۋمەن بiرگە، قۇس سياقتى جاندىلار دا بار. سوندىقتان بۇلاردى ءوز الدىنا بولەك-بولەك تۇقىم ەتiپ جاراتقان يە جوق» دەيدi فيلوسوف مايە.

IV دالەل: دەنە سەزIمI

بiز ءار نارسەنi دەنەدەگi سەزiمiمiز ارقىلى بiلەمiز. مۇقىم بارلىقتىڭ ءبارi جاراتىلىس جولىمەن ەرiكسiز بار بولىپ جاتقانىن كورiپ وتىرمىز. بiز ونى جاراتىپ جاتقان قۇدايدى ەشبiر دەنە سەزiمiمiزبەن سەزگەمiز جوق. ەگەر شىن بiلiپ جاراتۋشى يە بولسا، بۇل جاراتىلىس سەبەپتەرiنiڭ ەش كەرەگi جوق بولار ەدi. ەگەر بiر جاراتۋشى تiلدi قۇدىرەت بار بولعان سوڭ، بۇل سەبەپتەردiڭ كەرەگi نە؟ سوندىقتان بiلiپ جاراتۋشى جوق.

بۇل ايتىلعاندار – فوشنا ءسوزi.

V دالەل: ءار ءتۇرلIلIك

«ءار ءتۇرلi دۇنيەگە قاراساڭ، مىسالى، تاس، اعاش، باسقا ءوسiمدiكتەر، حايۋاندار، ادامدار، سۋ، وت سياقتى بiر-بiرiنە ۇقسامايدى. بۇل نەنi كورسەتەدi؟ بۇل نارسەلەر قالاي بولسا سولاي، كەز كەلگەن سەبەبiنە قاراي جارالىپ جاتىر. ونى بىلاي بولسىن-اۋ دەيتiن ناقتى جاراتۋشى جوق ەكەنi، مiنە، وسىدان ءمالiم» دەيدi ۇلى ويشىل دەموكريت. (بۇل ¬عايسا پايعامباردان 300 جىل بۇرىنعى گرەك فيلوسوفى).
     
جوعارىدا ايتقانىمىزداي، مiنە، وسىنداي بiلiپ جاراتۋشى جوق دەگەن سوزدەر XIX عاسىردىڭ اياق شەنiنە دەيiن ەۆروپا iشiنە كوبiرەك جايىلدى. ونان كەيiن بۇل كوزقاراس ناشارلادى. ونىڭ سەبەبi – ماگنيتيزم، سپيريتيزم، تەلەپاتيا دەگەندەردiڭ شىققانى بولدى. مۇنىڭ ءمانiسiن مىناداي ۇعىمدارىنان كورەلiك:

ماگنيتيزم – بiر ادامنىڭ جانىنا جاننىڭ قۋاتىمەن اسەر بەرiپ، ەرiكسiز ۇيىقتاتىپ، سونان وتكەن بiر iستi نەمەسە كەلەسiدە بولاتىن بiر iستi سۇراپ، عايىپتان حابار ايتقىزادى، تاعى باسقا iستەر iستەيدi.

سپيريتيزم – وتكەن ادامداردىڭ جانىن شاقىرىپ الىپ، كەيدە عايىپتان حابار العىزادى، كەيدە قاعاز دا جازعىزادى.

تەلەپاتيا – تiپتi الىستاعى تiرi ادام جانى مەن ءوز جانىن حابارلاستىرىپ، وعان ويلاعانىن iستەتە الادى.

وسىنداي ادام تاڭعالارلىق، بۇرىن سىرى بەيمالiم مەتافيزيكا – جاراتىلىس جولىنان جوعارى قۋات بارلىعى انىقتالعان سوڭ، بۇرىنعى دەنە سەزiمiنە عانا نانىپ، ونىمەن بiلiنبەگەن نارسەنi جوق دەپ جۇرگەندەردiڭ ويىن شاتاستىرىپ، باسقا ويعا ءتۇسiردi. ولار انىقتاپ بiلدiك دەسەدi. سوندا دا بۇلارعا جاننىڭ ءتۇپ نەگiزi بiلiنبەگەنمەن، ساۋ سياقتى دەنە ولگەننەن سوڭ دا سول جاننىڭ ءوز الدىنا بiرەۋ بولىپ، بۇل دۇنيەدە جاردەمشi ەكەنiن بiلدiك دەيدi.

تاعى بiر دالەل – XIX عاسىردا فرانسۋز ادامى ارلeان گاردتا ايتۋى وسىلاي. بۇل جان جاسارىپ الاتىن سپيريت دەيدi. جاندار ءوز دەنەلەرiن بiز سياقتى بارلاي الادى. ال بiزدiڭ ءارقايسىمىز تiرi كۇندە ادام اتانىپ، ولگەن سوڭ جان بولامىز. بۇل دەنە – جانعا ورتاق دەنە. جانسىز ەكەنiن ەش نارسە سەزبەيدi. ورتاق دەنە تiرi كۇندە ورتاق دەنە بولىپ، ولگەن جانمەن بiرگە كەتiپ، بiرجولا بار بولادى دەيدi. جارالىس جولى فيزيكا عىلىمىمەن تابىلمايتىن، سىرى بiلiنبەگەن نارسە تۋرالى ەۆروپا بiلiمدiلەرiنiڭ ءسوزi مىناۋ: اتاقتى فيلوسوف اۆگۋست (يcپان): «بiلگiش عالىمدار جاراتىلىس عىلىمىنىڭ ءار تاراۋىندا ازعانا، تiپتi عىلىمنىڭ از دا بولسا، ءالi بiلiنبەگەن، تiپتi شەشiلگەندەرiنiڭ ءوزiندە دە بiلiنبەگەندەرi جوق ەسەپتi بولىپ قالاتىنىنا ەرiكسiز مويىندايدى»، – دەپتi. ەكiنشi، بيۋ دەگەن بiلiمدi بىلاي دەپتi: «بارلىق جارالىستىڭ زاڭدارىن ويلاسام، ۇعىندىرۋا شامام كەلمەي تاڭعالام. كەيبiر جازۋشىلار بiزدi قاناعاتتاندىرماق بولىپ، تەرەڭ ويلاردى بiلگiزبەك بولىپ، كوپ كەمشiلiكتi، ۇعىمسىز دالەلدەردi جازادى. مەنiڭ ويىمشا، سولاردىڭ اتاعان سەبەپتەرi، مەيلi قويعان اتاۋلارى جاراتىلىس جۇمباعىنا قاراعاندا بۇرىن ءسوز بولىپ قالاتىنى شىن باتىرلىقپەن-اق كورسەتiلگەن». گەدريت دەگەن عالىم «ەسەپسiز كۇن سايىن بiلiنۋi قيىنداعان سىرلار تۋرالى قانشا داۋ ايتىپ، وي جۇرگiزسە، سونشالىق اشىق فورما ادامدا، ادامنان وسەتiن ءار نارسەنi بارلىققا كەلتiرۋشi بۇرىننان بار جوعالمايتىن بiر قۋاتتىڭ بارلىعى اڭعارىلادى» دەيدi.

پروفەسسور يۋنگ «بiلiم اينالاسىندا» دەگەن كiتابىندا: «جاراتىلىس، فيزيكا عىلىمدارىنىڭ بiزگە كەرەكتiگi – ولار بiزدiڭ تويماعان اقىلىمىزدى تويعىزۋىندا ەمەس، ولاردىڭ ەڭ زور كەرەكتiگi – بارلىقتىڭ ءبارiن جاراتۋشى يەنi تانىتۋعا قاراي جەتەلەۋiندە. سونىمەن بiرگە ونىڭ قۇدiرەتتiڭ ولشەۋسiز زورلىعىمەن بiزدiڭ سەزiمiمiزدi تاڭ قالدىرۋىندا»، – دەپ ءتۇسiندiردi. رۋسۇ دەگەن اتاقتى جاپون اقىنى: «مەن باستابىندا ادام ءتاڭiرiنiڭ بارلىعىنا نانباسا دا، تولىقتىققا جەتەدi دەپ ويلاۋشى ەدiم. اياعىندا ول ويىم بەكەر ەكەن. ادام بiلگiر ءتاڭiرiنiڭ بارلىعىنا اقىلىمەن نانباي تۇرىپ، تولىقتىققا جەتە المايدى ەكەن»، – دەپتi.

زور فيلوسوف بەرەنگيا دا: «جان ماسەلەسiن شەشۋ ۋاقىتى تاياندى»، – دەگەن.

جان جاك رۋسسو، مادينين، لەمنە، مەشەل، كەلپە سياقتى جۇزدەگەن بiلiمدiلەر ادامنىڭ iشكi يدەياسىن تەكسەرiپ، دۇنيەنi قايتادان (جاڭادان) قاپتاسا كەرەك دەپ تۇجىرىمدايدى.

جوعارىدا اتالعان فيلوسوف ادامدار، ولاردىڭ پايىمداۋىنشا: ادامدار جاراتىلىستىڭ نەگiزگi بiلۋگە سونشالىق ناشار، ءالسiز؛ ادامنىڭ ءالi بiلمەگەنiنە قاراعاندا بiلگەنi سونشالىق جوققا ەسەپ. سۇيتە تۇرا ادامدار سەبەبiن، ءمانiسiن بiلمەگەن iستi بiرجولا جوق دەپ قالاي تالاسادى؟ مۇنىڭ سەبەبi: دەنە سەزiمiمiزبەن عانا سەزiپ، باسقاعا نانباي، تەرەڭ ويلاماعاندىقتان. ءسۇيتiپ، وي جالعىز دەنە سەزiمiنە عانا نانىپ قۇرىلسا، كوپ شاتاق، داۋلار، ويلار تۋىلماس ەدi دەپ جاراتىلىس جولىمەن عانا قۋىپ، سىرى تابىلمايتىن مەتافيزيكا iستi ويلاۋعا بوگەت بولۋىن دا ويلاسقان. ماسەلەن، اۆگۋست كانت فۋزوتيزم «شىن انىق» دەگەن بiر جول شىعاردى (بۇل ادام 1797 جىلى تۋىپ، 1857 جىلى ولگەن). بۇل «شىن انىق» جولىنىڭ قورىتىندىسى مىناۋ: كوزiمiز كورiپ، وزگە سەزiممەن ابدەن انىقتالماعان كەلەسترونىڭ iسiن انىق تۇزەپ السا بولعانى.

بۇل جانداردىڭ ناسيحاتىمەن اتى اتالعان ارليلان كاردتiڭ شىن اتى – دۋالى. ول دا جان ناسيحاتىمەن وزگەرتiلگەن. زاتى – فرانسۋز. وسى كۇنگi فرانسيا سپيريتتەرiنiڭ جولى. بiراق فرانسۋزدار عانا ۇستايدى. انگليا سپيريتتەرi ونى تەرiس دەيدi. ارليلاندiكi براحمان دiنiنە ۇقساس. ماسەلەن، ولگەننەن كەيiن جان بiر حايۋانعا كiرiپ، سونان تاعى بiرەۋلەرگە كiرە-كiرە ابدەن تارالادى دەيدi. مۇنى جاندار ايتادى دەسەدi. انگليا سپيريتتەرi ماتەرياليزمگە، جارالىس جولى دەگەنگە ۇقسايدى. كەيiنگi باسقا وڭالۋى مۇنداي بiر-بiرiنە شاتاق جان [...]. دەگەنi ارليلان كاردتىڭ سەبەبiمەن كورسەتەدi. ماسەلەن، ولار ادامدارمەن حابارلاساتىن تومەن دارەجەلi جاندىلار بولادى. سوندىقتان ولاردان شاتاق سوزدەر دە بولاتىنى سودان دەيدi. بۇل پايىمداۋشىلار ارليلان كاردتىڭ «لاجاير» دەگەن كiتابىندا سپيريت جايىندا، ءاسiرەسە، جان جايىن اڭگiمە سياقتاندىرىپ، مىسالداپ، ادەمi سۋرەتتەيدi. مۇنىڭ قىلعان iستەرi كوپ. ونىڭ ءبارiن جازباي-اق، سپيريتتەردiڭ سىرىن تابامىز دەپ اۋرەگە تۇسكەن بiلiمدiلەردiڭ بiرەر ءسوزiن ايتا كەتەيiن. مورسلا شاتر دەگەن بiلگiر «بiلiمدi لۇعات» اتتى كiتابىندا بىلاي دەيدi: «سپيريت تۋرالى ويلاعان ويلار بۇرىنعى ويدى وزگەرتiپ، جوعارىراق ويلاعانداردى تاڭ قالدىرار. بۇل سپيريتيزم تامام عىلىمدى جۇرتتىڭ اراسىنا كiرiپ كەتۋi ىقتيمال. مۇنى كەشiكپەي-اق انىقتاپ جارىققا شىعارۋشى ارليان كاردتى XIX عاسىردىڭ ەڭ زور عىلىمي ونەر شىعارۋشى دەگiزەر».

ماگنيتيزم، سپيريتيزمدi «ءجادiگويلiك، مۇنىڭ سىرىن اشىپ ماسقارا قىلايىق» دەيتiن ەۆروپا بiلiمدiلەرi بۇل iستiڭ iزiنە ءتۇسiپ تەكسەرە كەلە، بiر قۋاتتىڭ بارلىعىنا كوز جەتكiزiپ، ەرiكسiز مويىندادى. كەيبiر بiلiمدiلەر مۇنى ءوز سىنىنان وتكiزiپ انىقتادى دا. دەگەنمەن مۇنىڭ تۇپكi سەبەبiن تاپقان ءازiرشە ەشكiم جوق. ەندi سونى iزدەگەن بiلiمدiلەردiڭ ءسوزiن ايتايىن. بەلگiلi عالىم ويمونمير: «مەن باسىندا سپيريتيزمگە كۇلiپ ەدiم. ەندi ونىم اقىماقتىق ەكەنiن بiلدiم»، – دەسە، «رەين» گازەتiنiڭ تiلشiسi، عىلىم تۋرالى شولۋشى دوكتور مانيا: «بۇل سپيريتيزم ماتەرياليست فيزيكتەردiڭ، دەنە جارالىس جولىن قۋعانداردىڭ قۋالاعان iسi، ول بالتا كورمەگەن ورمان اعاشتاي ءوسiپ جوعارىلاۋدا»، – دەيدi. تاعى سول گازەتتەگi باس جازۋشىسى وگۋسبيد داۋگالاي بىلاي دەيدi: «العاشىندا امەريكادا تاياق جەپ، اياعىندا 19 مىڭ ادام نانىپ قول قويعان سپيريتيزمگە ءوزiم دە ءتاجiريبە جاساپ كورiپ، ەرiكسiز ناندىم». بۇل تۋرالى جازعان ونىڭ «ميەتۋستۆا» دەگەن كiتابى بار. وندا ايەلدiڭ iستەرi تۋرالى سويلەيدi. 1896 جىلى مەديسينا ءدارiگەرلiك فاكۋلتەتiنiڭ پروفەسسورى دوكتور فيزگايم ماگنيتيزممەن بiر ادامدى ۇيىقتاتىپ، سىناعانىن ايتادى. ول ۇيىقتاپ ويانعاندا: «ارتىڭداعى كۇمiس ساعاتتى ۇرلاپ قالتاڭا تىق، مەن كورمەدiم»، – دەيدi. ارتىنداعى كۇمiس ساعاتتى الىپ تۇرادى دا ول: «جوق، بۇل ۇرلىق بولادى، جارامايدى»، – دەپ قايتا قويادى. ۇعىندىرۋىم ناشار بولعانىن بiلiپ بiر كۇنi الگi كiسiنi تاعى ۇيىقتاتتىم. وندا: «ارتىڭداعى ۇستەلدەگi كۇمiس قاسىقتى ۇرلا! ۇرلاماسقا لاجىڭ جوق، قالتاڭا تىق، مەن كورمەدiم»، – دەيدi. ول ويانعاندا ارتىمداعى ۇستەلگە قاراپ قاسىقتى الدىم. «الماسقا لاجىم جوق دەپ، – قاسىقتى قالتاسىنا سالىپ، – مەن كورمەدiمع،– دەيدi. 1893 جىلى پاريجدە شىققان «كلۋب» گازەتiنiڭ 14 يۋندەگi ءنومiرiندە گراميا روكسۋان قول قويعان «ۇيقىدا كەزۋ» دەگەن ماقالادا بىلاي دەلiنەدi: «بالەروپار كوشەسiندە 243 ءنومiرلi ۇيدە دوكتور كومتتىڭ اۋرۋ قارايتىن بولمەسiندە گيپنوتيزم جولىمەن قاتتى ۇيىقتاۋشىنى كوردiك. لابۋتر دەگەن [...] كوردi. مۇندا 22 جاسار ايەلدiڭ شiرiگەن تiسiن دوكتورعا العىزۋ ءۇشiن ادەيi ۇيىقتاتۋ جاسالعان. ايەل ويانعاندا: «ەشنارسە سەزبەدiڭ بە؟» – دەپ سۇراعان. ول : «ەشنارسە سەزبەدiم»، - دەپ جاۋاپ بەرگەن. مۇنداعى ۇيىقتاتۋ كەزiندە الگi ايەلدiڭ بەتiنە، بiلەگiنە، تiپتi تiلiنە ينە سۇعىپ شانشىلاعaن ەكەن. ول ونان تۇك تە سەزبەپتi. تiپتi دوكتور الگi ايەلدi اۋىرسىندىرماق بولىپ، تiسiنiڭ ەتiن قانداۋىرمەن تiلiپ، تiسiن سۋىرعاندا تۇك بiلمەگەن. ويانعاننان كەيiن ول دا ەش جەرi اۋىرماعانىن ايتقان. سوندا مۇنى 20 شاقتى كiسi كورiپ تۇردىق.

بۇدان 30 جىل بۇرىن يۋن ايىندا جۇڭگو تەڭiزiندە فرانسيانىڭ بiر پاروحودىندا سپيريتيزم تۋرالى سىناۋ جۇرگiزiلەدi جانە جان شاقىرىپ سويلەسۋ بولادى. مۇندا ولگەن بiر جولداستارىنىڭ جانى كەلiپ: «مەن ولمەي تۇرىپ وسى پاروحود كاپيتانىنان 5 فرانك 25 سەنت اقشا قارىزعا الىپ، سونى تولەي الماي ءولiپ ەدiم. سول ماعان قيىن بولىپ ءجۇر. سiزدەر ماعان مارحابات ەتiپ، كاپيتانعا سول اقشانى تولەي سالىڭىزدارشى»، – دەگەن. بۇل iستi كاپيتاننان سۇراستىرسا، كاپيتان ۇمىتىپ قالىپپىن دەيدi. بiراق الگi ادامدار كاپيتانعا جالىنىپ، سول جىلى ەستەلiك كiناعاسىن قاراسا، الگi ايتقان ءسوز ءداپ-دال شىققان.

مارسەليادا تاعى وسىنداي بiر سىناۋ جاسالىپ وتىرعاندا، ولارعا بiر جان كەلiپ: «بولمەڭiزدەگi بiرنەشە ساۋداگەردi شاقىرىڭىز، سولارعا ايتاتىن ءسوزiم بار»، – دەيدi. مۇندايعا نانبايتىن، مۇندايدى ءجادiگوي دەيتiن ساۋداگەرلەر باسى الگi ۇسىنىسقا بiردەن كونبەيدi. بiراق جاڭاعى جان: «ساۋداگەرلەر جينالسىن، قىزىل تەڭiزگە جiبەرiلگەن كەمەشiلەردiڭ حابارىن ايتايىن»، – دەيدi. سونان سوڭ ساۋداگەرلەر جالىنىپ-جالپايىپ جينالىپ كەلگەندە جان ايتادى: «مەنi قارالاعاندا نە تاباسىڭدار؟ سورلى، سەن سارسەنبi كۇنi قىزىل تەڭiزگە بiر كەمە جiبەردiڭ. سونشا قانت، سونشا قىزمەتشi، سونداي جولاۋشى بار. كاپيتانىڭ پالەنشە 12 ساعاتتان كەيiن تولقىنعا ۇشىراپ، جاعاعا توقتاپ، مۇنىسىن كۇزەتiپ ءجۇردi. يۋنان جيەگiنە دەيiن جاقىن بارسا دا، يۋنان تۇمسىعىندا قاتتى تولقىن بولىپ، كومپاس جوق، كەمە جولدان اداستى. تاڭعا جاقىن بiر نارسەگە سوعىلىپ، ەش ادام تiرi قالماي ءبارi سۋعا كەتتi. مەن سولاردىڭ بiرiنiڭ جانىمىن. ساعان حابار بەرگەلi كەلدiم. مۇنى ۇكiمەت ەستiپ، تەكسەرگەلi جاتىر. ءبۇرسiگۇنi پرەستەنگە حابار كەلەدi. سوندا مەنiڭ ءجادiگوي ەمەس ەكەنiمدi بiلەرسiڭ»، – دەيدi.

راسىندا الگi جان ايتقانداي كەمە تۋرالى قايعىلى حابار كەلەدi. ايتىلعان ءسوز ءدال شىقتى.

بۇدان باسقا سپيريتيزم جايىن تەكسەرۋشi ۋزەن توس بىلاي دەپ جازادى: “1759 جىلى انگليا اسكەرi امەريكانىڭ تۇرعىن حالقىمەن سوعىسقاندا كومانداشى سپردولەمەن دەگەن كiسi فنان سۋرەت مارىداعى امەريكا ادامدارىنا ەلشi جiبەرiپ، نيناقارا قالاسىنا كەلسiن، سول جەردە بiتiم تۇزەلiك دەيدi. الدىنداعى سوعىستا اعىلشىنداردىڭ الەكساندر عانري دەگەن وفيسەرi ەلشiلiككە بارعان ەكەن. ول امەريكاندار قولىندا ەكەن. سول ايتادى: “ەلشi كەتكەن سوڭ امەريكاندار “زور تاسباقa” دەگەن جاندى شاقىرىپ الىپ، اقىلداسپاقشى بولدى. ۇلكەن شاتىر تiگiپ، شاتىر تiگۋشi ماڭايدا الدەنەلەر iستەپ، ۇعىلمايتىن سوزدەر سويلەپ، شاتىردىڭ الدىنا ەتپەتiنەن جاتتى. سوندا شاتىر بiرەسە بىلاي، بiرەسە ولاي قوزعالاقتادى. ونىڭ iشiنەن الدەنەشە قورقىنىشتى داۋىستار شىققاندا جان شاقىرۋشى الگi شاتىرعا جالعىز ەندi. سوندا “زور تاسباقa” نە ايتتى دەگەندە جان شاقىرۋشى: “بارعانىمىزدى ۇناتادى. كومانداشى بiزگە كوپ سىي بەرiپ قايتارادى.

---