وزىمشىلدىك
ءبىر بايدىڭ قىزىنا شەشەك شىعىپ، بەتىن تىرتىق قىلعاندىقتان ەشكىم الماي، اياعىندا ەكى كوزىنە اق تۇسكەن ءبىر سوقىرعا بەرىپتى. سول كەزدە ءۇندىستان جاعىنان كوزدىڭ اعىن سىلىپ جازاتىن ءبىر دارىگەر كەلگەنىن ەسىتىپ، الگى بايدىڭ ءبىر دوسى بايعا كەلىپ: «سونداي دارىگەر كەلىپتى، كۇيەۋىڭىزدىڭ كوزىن نەگە قاراتپايسىز»، — دەسە باي ايتىپتى: «كۇيەۋىمنىڭ كوزى اشىلعان سوڭ قىزىمنىڭ بەتىندەگى تىرتىعىن كورىپ، شىعارىپ جىبەرەدى عوي. قىزىم بايدان شىققاننان دا كۇيەۋىم سوقىر قالپىندا قالعانى ارتىق»، — دەپتى. سوندا دوسى: «كۇيەۋىنىڭ كوزىن اياماعان كىسى دوسىنىڭ كوڭىلىن اياي ما؟ ەندى دوستىقتان ايىرىلايىق»، — دەپتى.
***
ادامدا ەكى ءتۇرلى ماقسۇت بار: ونىڭ ءبىرىن ءتان ماقسۇتى، ءبىرىن جان ماقسۇتى دەيمىز. قارا باسىنىڭ قامىن ويلاپ، وزىمشىلدىك، ماقتان كوكسەيتىن — ءتان ماقسۇتى. ادامشىلىق ار مەن ادال ەڭبەك ىزدەيتىن — جان ماقسۇتى. باستاپقىنى كوكسەگەن ادام زۇلىمدىق، قياناتپەن بولسا دا، مال، مانساپ، ماقتان تابۋعا قۇمار بولادى. سوڭعىنى كوكسەگەن ادامنىڭ ادال ەڭبەك، اق نيەتتەن باسقا ىزدەيتىنى جوق، ول ادام بالاسىن الا كورۋدى، قيانات قىلۋدى ءتىپتى ۇناتپايدى. وسىنى بىلە تۇرا ادامنىڭ قياناتشىل، ماقتانقۇمار بولاتىنىنىڭ سەبەبى: ادام جاس كۇنىندە تاجىريبەسىز بالالىقپەن ساكەكۇل ءساندى كيىمگە، كەڭەسشىل كەردەڭدىككە قىزىعىپ، سوعان ءبىرجولا قۇمار بولادى. ءبىر ادام سايتانعا ماحاببات كوزىمەن قاراپ ادەتتەنسە، ازدان سوڭ سايتاندى ءبىرجولاتا پەرىشتە دەپ ءبىلىپ، جانىنا ولشەگەن اسىق جار قىلىپ الادى دا، جۇسىپتەي نۇرلى سۇلۋدان قارا قوڭىز بەن جىلاننان جيرەنگەندەي جيرەنەتىن بولىپ، ءوز قىلىعىن ءوزى سىناي الماي قالادى. ءبىر ادام اسىق بولىپ، وزەلەنە كۇتكەن اسىق جارى كىرىپ كەلسە، جانىپ تۇرعان شامدى ءوشىرىپ تاستاپتى. سوندا اسىق جارى: «مەن كەلگەندە شامدى نەگە ءوشىردىڭ»، — دەسە: «سەنىڭ نۇرىڭدى كورگەندە، كۇن شىعىپ قالعان ەكەن دەپ ءوشىردىم. كۇن باردا شامنىڭ كەرەگى نە؟» — دەپتى.
مىنەكي، دوستار! زۇلىمدىق، قيانات قىلىپ ادەتتەنگەندەردىڭ قويا المايتىنى دا، ادامشىلىق اردى بۇزباۋعا قۇمارلانعانداردىڭ ادال ەڭبەك، اق نيەتتىڭ جولىندا قۇربان بولاتىندارى دا ادەت الىپ، شىن قۇمار بولىپ كەتكەندىكتەن بولادى. ادامنىڭ ءبارى بالا بولىپ، اقىلى جاي تولاتىن بولعاندىقتان، ءسانقويلىق، كورسەقىزار، ماقتانقۇمارلىقتى بىرىنەن-بىرى كورىپ ءتالىم الادى. ءوزىن-وزى تەكسەرىپ، ول ادەتتى قالدىرىپ، تازا اقىلعا بيلەتۋ الدەنەشە مىڭنان بىرەۋدىڭ-اق قولىنان كەلەدى.
***
اتىمتاي جومارت ءبىر كۇنى كوپ مال سويىپ، قالاداعى كارىپتەرگە تاماق، كيىم بەرگەن سوڭ: «قالا كەدەيىن تويعىزسام دا، دالا كەدەيى دە بار شىعار»، — دەپ، دالادان ىزدەپ كەلە جاتسا، ۇستىندە قىرىق جاماۋ شەكپەنى بار ءبىر ادام وتىن الىپ ءجۇر ەكەن. اتىمتاي سوعان كەلىپ: «بۇگىن اتىمتاي كارىپتەرگە كيىم، تاماق بەرىپ جاتىر، سو¬عان بارۋىڭىزعا بولماس پا ەكەن؟» — دەگەڭدە، الگى جارلى ايتىپتى: «سەن اتىمتايدىڭ جىبەرگەن ادامى بولساڭ، وعان سالەم ايت! ادال ەڭبەكپەن قاتىن-بالاسىن اسىراپ، ارتىلعان ەڭبەگىمەن وزىنەن تومەن كەم-كەتىككە جاردەم قىلۋعا ءالى جەتىپ، سوعان ابدەن قۇمارلانىپ كەتكەن ادامعا اتىمتايدىڭ كەرەگى جوق. مەن بۇگىن قاتىن-بالامدى تويعىزارلىق وتىن جيىپ الدىم. ەندى اناۋ وتىرعان اقساق شال ءۇشىن وتىن الىپ ءجۇرمىن. دەنى ساۋ ادامدى اتىمتاي اسىراپ، تىلەنشىلىككە سالىپ جىبەرمەسىن. كەم-كەتىككە قاراسسىن! اتىمتاي مالمەن مىرزالىق قىلادى، مەن ەڭبەك، تەرىممەن مىرزالىق قىلامىن، قايسىمىز مىرزا ەكەنىمىزدى اتىم¬تاي ءوزى سىناسىن»، — دەپتى.
***
دۇنيەنى كوپ كەزگەن ءبىر ادامنان: «قانداي قاتتى كەيىس، نە قاتتى قۋانىش كوردىڭىز؟» —دەپ سۇراعاندا، ول ايتىپتى: «افريكانىڭ زور شولىندە ءبىر كەرۋەنمەن ەرىپ كەلە جاتىپ، اۋىرىپ جۇرە الماي، ءبىر سۋدىڭ باسىندا قالىپ، ازدان سوڭ جازىلىپ، كەرۋەندەرگە جەتكەنشە ازىعىم تاۋسىلىپ، اشتان ولەر بولىپ، ءالىم كەتىپ، ءبىر جەرگە وتىرا كەتتىم. الدىما قاراسام، ءبىر كەسەدە قۋىرىلعان بيداي تۇر ەكەن. ومىرىمدە وسىدان قاتتى قۋانعانىم جوق. ەندى جەيىن دەپ اۋزىما سالسام، ءبارى مەرۋەرت ەكەن. ومىرىمدە سودان قاتتى كەيىگەن ەمەسپىن. قايتەرىمدى بىلمەي، قاسىمداعى دوڭكيگەن قۇمعا قاراسام، قۇمنان ءبىر كيىمنىڭ ەتەگى شىعىپ جاتىر ەكەن. قۇمدى اشسام، مەندەي ءبىر سورلى ءوزىن-وزى قۇمعا كومىپ، ولەرىندە الدىنداعى تاقىرعا تاياعىمەن مىنانى جازىپتى: «ازىقسىز اش ادامعا ات باسىنداي التىننان تۇك پايدا جوق، مەنىڭ مىنا ءبىر كەسە مەرۋەرتىم مەن بەلبەۋىمدەگى ءجۇز ءدىلدام مەنى ءبىر شاقىرىم جەردەگى ءمولدىر بۇلاق، جەمىستى اعاشقا جەتكىزە الماي، اشتان ءولدىم، مەنى سول بۇلاقتىڭ باسىنا كومىپ، مولانىڭ باسىنا نە تاس، نە تاقتايعا: «ازىقسىز اش ادامعا ات باسىنداي التىننىڭ پايداسى جوق»، — دەپ جازعان ادامعا وسى مەرۋەرتىم دە، ءدىلدالارىم دا ادال بولسىن»، — دەپ جازىپتى. ءبىر شاقىرىمدا سۋ بار ەكەنىن بىلگەندە، جانىم كىرىپ، ەتەگىمدى بەلىمە ءتۇرىپ، بار قۋاتىمدى جيناپ الىپ، جۇگىرىپ كەلسەم، مەنى تاستاپ كەتكەن كەرۋەندەر شولدەن مەسپەن سۋ الىپ ءوتىپ، سول بۇلاققا تىنىعىپ جاتىر ەكەن. كەرۋەنگە كەلىپ، تاماقتانىپ، كولىك ءام جۇمىسشى جالداپ الىپ، الگى ولىكتى بۇلاق باسىنا كومىپ، باسىنا قويعان تاسقا: «ازىقسىز اش ادامعا ات باسىنداي التىننان تۇك پايدا جوق»، — دەپ جازدىق. ءجۇز ءدىلداسىن قىزمەت قىلعان ادامدارعا ءام كولىكتەردىڭ اقىسىنا بەرىپ، ءبىر كەسە مەرۋەرتتى كەرۋەندەگىلەرگە ۇلەستىردىم»، — دەپتى الگى قاريا. مىنەكەي، دوستار!
ءبىر ءتىلىم نان — ارداقتى جاننىڭ دوسى،
اقشا دەگەن — ماقتانشاق پاڭنىڭ دوسى.
«ارپا، بيداي اس ەكەن،
التىن-كۇمىس تاس ەكەن»، — دەگەن وسى.
***
ءبىر ەڭبەكشى ادامدى ءبىر باي جالداپ الىپ، قىزمەت قىلعىزىپ جۇرسە، الگى قىزمەتكەر قانداي تاستاق جەر بولسا دا جالاڭ اياق جۇرە بەرگەن سوڭ، باي: «سەن نەگە ءدايىم جالاڭ اياق جۇرەسىڭ»، — دەپ سۇراعاندا، ول ايتىپتى: «دۇنيەنىڭ تالاي بەينەتىنە شىداسام دا، اياعىمداعى باشپاعىم توزىپ، جالاڭ اياق قالىپ، تابانىم كۇيىپ قاتتى كەيىدىم. ءبىر كۇنى جالدانعان بايىم قاراعاي ءتىلىپ ساتقانداردان تاقتاي الىپ كەل دەپ جۇمساعان سوڭ، بارسام، ەكى اياعى توبىعىنان جوق ءبىر بەيشارا ەڭبەكتەپ جوڭقا جيىپ الىپ ءجۇر ەكەن. سونى كورگەندە، «مىنانىڭ باشپاعى تۇگىل، باشپاق قيەتىن اياعى دا جوق. مەن باشپاعىم جوق دەپ، اسىپ ءجۇر ەكەم عوي» دەپ، سودان بەرى باشپاق تابىلسا دا كيمەي، جالاڭ اياق جۇرۋگە ابدەن ادەتتەنىپ، تابانىم تۇيە تابانىنداي ءمۇيىز بولىپ كەتتى، سوندىقتان ماعان باشپاقتىڭ كەرەگى جوق»، — دەپتى.
باسىنا اۋىر قايعى تۇسكەن كىسى:
«مەن، – دەپ ويلار، – ادامنىڭ ەڭ سورلىسى».
وتكەن ىسكە وكىنىپ شىجبالاقتاپ،
كەلەسىدەن يمەنىپ تۇرادى ءىشى.
سابىرسىزدىڭ وسىنداي ءاربىر ءىسى،
ءتۇن ارتىندا كۇن بارمەن جوق جۇمىسى.
ويلاپ تۇرسام، ادامنىڭ ەڭ ارتىعى —
ەرىنبەيتىن، ەڭبەكشىل شىدامدىسى.
***
ءبىر ادام قايىر سۇراپ، كوپ اقشا جيىپ ابدەن بايىسا دا، قايىر جيعان ادەتىن قويماپتى. ءبىر كۇنى ونى حان ەسىتىپ، الگى قايىرشى بايدى شاقىرىپ الىپ:
– سەندە كوپ اقشا بار دەيدى، سونى قازىناعا قارىز بەرسەڭ، وسىمىنەن قازىنا پايدالانىپ، اقشانىڭ باسىن وزىڭە قايتارار ەدىك، — دەگەندە، قايىرشى باي:
– تاقسىر! مەنىڭ اقشام قاناعاتسىز، ارسىزدىقپەن جيىلعان ارام اقشا عوي، تىرناقتاپ جينالعان ارام اقشاعا تىرناعىڭىزدى بىلعاعانىڭىز جاراي ما؟» —دەگەندە، حان ايتىپتى:
– بالشىق كەرەك قىلعان ءبىر باي بالشىق باسقان بىرەۋگە «ءبىر اربا بالشىقتى ساتامىسىڭ» دەسە، «ارام سۋعا باسىلعان بالشىق ەدى، ونىسىن ايتپاي ساتسام، ارامدىق بولادى عوي» دەگەن ەكەن. سوندا بالشىق الۋشى «دارەتحانانىڭ جىرتىعىن جاماۋعا جارار» دەپ العان ەكەن. اقشاڭدى سونداي ورىنعا جۇمسارمىز، — دەسە قايىرشى باي:
– تاقسىر! ءسىزدىڭ دارەتحاناڭىز ءبىزدىڭ ۇيىمىزدەن تازا عوي، مەنىڭ اقشام وعان جاراماس، — دەپتى.
سوندا حان:
– ءبىر ادام ءبىر بوشكە سۋ الىپ كەلە جاتسا، بىرەۋ «سۋىڭدى ساتامىسىڭ» دەسە، «سۋىم ارام سۋ ەدى» دەپتى. سۋ الۋشى «ولاي بولسا ولگەن ءجاھۋدتى (جەبىرەيدى) جۋعانعا جارار» دەپ العان ەكەن. اقشاڭنىڭ ءوسىمىن سونداي ورىنعا جۇمسارمىز، — دەگەندە، قايىرشى باي ايتىپتى:
– قۇراما جيىپ ەل قىلعان، قۇراق جيىپ تون قىلعان مەيىرىمدى حانىمىز، ءسىزدىڭ قول استىڭىزدا الدەنەشە ءدىندى ەلدەر بار عوي، جەبىرەيدى ارام سۋمەن جۋدى دەگەندى ەستىسە، سىزگە ەلدىڭ كوڭىلى قالار. سوندىقتان مەنىڭ اقشامدى العانىڭىز وزىڭىزگە زيان بولادى عوي، — دەپتى.
سوندا حان بيلىك ايتاتىن قازىنى شاقىرىپ الىپ:
– بىرەۋ اركىمدى الداپ، ارام ويمەن اقشا جيسا، ول كوپ اقشانىڭ انىق يەسى تابىلماسا، سول اقشانى قالاي قىلۋ كەرەك؟ — دەپ سۇراعاندا، قازى:
– ونداي اقشا ەكەنىن نە جيىپ الۋشى موينىنا السا، نە ەكى تازا كۋا موينىنا سالسا، ول اقشانى تۇگەل قازىناعا الىپ، كارىپ-قاسەر، ءوقۋ-بىلىم جولىنا جۇمسالادى — دەپتى.
حان جالما-جان قالا بيلەۋشىنى شاقىرىپ، الگى قايىرشى بايدىڭ اقشا-مۇلكىن قازىناعا العىزىپتى دا:
– كورىنگەندە كەلمەسەڭ،
كوز ۇشىنا كەتەرسىڭ.
ورىندىعا بەرمەسەڭ،
وكىنىپ زارلاپ وتەرسىڭ! - دەپ، قايىرشى بايدى باستاپقى سورلى قالپىنا ءتۇسىرىپتى.
You Might Also Like
-
جاڭا عانا اياعىمدى باسىپ، ءتىلىم جاڭا شىققان كەزدە ءوزىم قۇربى بالالاردى باۋىرىمنان جاقسى كورىپ، ويناۋشى ەدىم. ويناپ ءجۇرىپ قارنىم اشقانىن، كۇننىڭ باتقانىن بىلمەي قالۋشى ەدىم. سول، ءتىپتى، سۇيىكتى ويىن ...
-
قازاق تاريحى مەن تاعىلىمىنان ۇلت رۋحانياتىنىڭ بەل-بەلەستەرى دە جان-جاقتى كورىنىس بەرەدى. وسى ورايدا، ۇلتتىق ءسوز ونەرىنىڭ جەتەكشى ءھام كۇردەلى سالاسى – رومان جانرىنىڭ // قارا ءسوز، ولەڭ ۇلگىسىند...
