InfoHub Logo

ۇيلەنۋ تويىنىڭ مادەنيەتى قازاقتىڭ عاسىرلار بويى قالىپتاسقان ءسالت-داستۇرى.

ۇيلەنۋ تويى — ەكى جاستىڭ، ولاردىڭ اتا-انالارىنىڭ ومىرىندەگى قۋانىشتى وقيعا، ادامدار اراسىنداعى جۇبايلىق قارىم-قاتىناسقا كۇدىك تۋدىرماۋ ءۇشىن جۇرتقا جاريا ەتۋ سالتاناتى. ول — ۇيلەنۋ ارقىلى حارام بولعان نارسەنى حالال ەتىپ، حالال بولعان نارسەنى حارام ەتىپ بەرگەن اللاھتىڭ نىعمەتىن پاش ەتۋ تويى. سونداي-اق، بۇل ۇيلەنۋ — ايەلى كۇيەۋىنە، كۇيەۋى ايەلىنە حالال بولعانىن، كەرىسىنشە ەنەسى كۇيەۋ بالاسىنا، اتاسى كەلىنىنە حارام بولعانىن (جۇبايلىق قارىم-قاتىناستا) بىلدىرەدى.

ەر مەن ايەل — وتباسىنىڭ ەكى ىرگەتاسى. ول ۇيلەنۋمەن قالانادى. ۇلكەن ءبىر كەدەرگىلەر بولماي تۇرمىس قۇرماعاندار دەربەس ءارى ادامگەرشىلىك مىندەتىنەن قاشقان بولادى. سەبەبى، ادام بالاسى ادامگەرشىلىك قاسيەتىن، ابىرويىن، نامىسىن ۇيلەنۋ ارقىلى بەرىك قورعاي الادى. ويشىل ا.شوپەنگاۋەر ايتپاقشى: «ۇيلەنۋ دەگەنىمىز — ءوز قۇقىعىڭنىڭ جارىمىن ازايتىپ، مىندەتىڭدى ەكى ەسە كوبەيتۋ دەگەن ءسوز».

قىز ۇزاتۋ

ۇيلەنەتىن جىگىتتىڭ اتا-اناسى بولاشاق كەلىنىنىڭ اتا-اناسىنىڭ الدىنان ءوتىپ، قۇدا ءتۇسىپ، وعان لايىقتى سىي-سياپاتىن جاساپ، سالت-داستۇرلەردى ورىداعان سوڭ قالىڭدىعىن الىپ كەتۋگە كۇيەۋ جىگىت كەلەدى. سول كەزدە ەكى جاسقا ارنالىپ اق وتاۋ تىگىلەدى. اق وتاۋدى تىگۋ ۇستىندە مىنانداي ءداستۇرلى راسىمدەر جۇزەگە اسىرىلادى:

1. قۇداي جولى؛
2. كەرەگە كەرەر؛
3. شاڭىراق كوتەرەر؛
4. ۋىق شانشار؛
5. تۋىرلىق جابار؛
6. تۇندىك جابار؛
7. ۇزىك جابار؛
8. باۋ-شۋ بايلار؛
9. وتاۋ بايعازىسى؛
10. مويىن ۇسىنار.

وتاۋعا ءتۇسۋ

ءتۇن ورتاسى اۋعان كەزدە كۇيەۋ جىگىت پەن قالىڭدىق وتاۋدا وڭاشا كەزدەسەدى. مۇنى «وتاۋعا ءتۇسۋ» دەپ اتايدى. قىز جەڭەشەلەرى قالىڭدىق پەن كۇيەۋگە ارناپ توسەك دايىندايدى، كورپە ۇستىنە اق شۇبەرەك (نەكە جاۋلىق) سالادى، تىلەۋىن تىلەپ ەكى جاستى بولەك قالدىرادى. قالىڭدىق پاكتىگىن جوعالتپاعان بولىپ شىقسا، وندا جەڭگەلەرى ءسۇيىنشى سۇرايدى.

تويعا شاقىرۋ

توي باستالاردان ەكى كۇن بۇرىن جان-جاققا شاقىرتۋشىلار جىبەرىلەدى، الىس-تاعى اعايىنعا ەكى-ۇش اي بۇرىن حابارلايدى. جاستار قاراڭعى تۇسىسىمەن كيىز ءۇيدىڭ ىرگەسىپ ءتۇرىپ تاستاپ، قىزدار ىشتە، جىگىتتەر سىرتتا تۇرىپ ايتىس باستايدى. جەڭىلگەن جاق ۋاق-تۇيەك پەن ءبىر توعىزعا دەيىن تولەيدى. 

قىز ۇزاتۋ تويى

قالىڭدىقتىڭ اتا-اناسى قالاعان ويىن-ساۋىق، سالت-داستۇرمەن وتكىزىلەدى. تويداعى بالۋاندار كۇرەسىنىڭ، كوكپاردىڭ، ات بايگەسىنىڭ ءتۇرلى ويىنداردىڭ ءوز جۇلدەسى بولادى. ەڭ ۇلكەن جۇلدە ات بايگەسىنىكى: ءبىرىنشى بايگەگە تۇيە باستاتقان توعىز، ەكىنشى بايگەگە ات باستاتقان توعىز بەرىلەدى.

قىز جاساۋى

قازاقتا ۇزاتىلاتىن قىزعا جاساۋ بەرىلەدى. ونى الدىن-الا ازىرلەيدى. قىز جاساۋى توعىز ءتۇرلى. ولار مىنانداي:

اق وتاۋ. ەكى ۇزىك، ەكى تۋىرلىق، ءبىر تۇندىك. ەسكەرتۋ: اق وتاۋدىڭ شاڭىراعىن، كەرەگەسىن جانە جارتى جابىن كيىزىن كۇيەۋ اكەلەدى.

كورپە-توسەك. اعاش توسەك، قۇس توسەك، كورپە-جاستىق، توسەنىش كورپە، قۇراق كورپە، جۇكاياق، ساندىق، جاعلان. توسەنىش. بىرنەشە تەكەمەت، سىرماق، وتكيىز، 4-5 الاشا، 2-3 كىلەم.

كيىم-كەشەك. ءارقايسىسى توعىزدان تون، ىشىك، كوي- لەك-كونشەك، شاپان، قامزول، بەشپەنت.

ىدىس-اياق. قازان-وشاق، قۇمان، سابا، تورسىق، شارا، ءشومىش، وجاۋ، قاسىق، توس-تاعان، كۇبى، كەلى، كەبەجە، اسادال، ساپتىاياق، تەگەنە.

قارۋ-جاراق. ەر-تۇرمان، ساداق، بەرىك ساۋىت، قالقان، بەرەن قىلىش.

كولىك جانە ساۋىن مالى. ءار تۇلىك بويىنشا ءبىر-بىر مال.

سويىس مالى. سويىس مالى ءبىر، ءبىر جارىم جىلعا مولشەرلەپ بەرىلەدى.

قۇرال-جابدىقتار. بالتا، شوت، بالعا، ارا، ەگەۋ، ينە، ءبىز، ۇسكى، تالىس جانە ت.ب. كەلىن ءتۇسىرۋ جاساۋلى كوشتى قارسى الۋ.

اۋىل ايەلدەرى جاساۋلى كوشتى شاشۋ شاشىپ قارسى الادى. كوش باستار تۇيەنىڭ بۇيداسىن جەتەكتەپ اۋىلعا ەنگەن ايەل «مۇرىندىق اپا» اتانىپ، ءتيىستى سىيلىعىن الادى. 

اق وتاۋ تىگۋ

ول كۇيەۋ جىگىتتىڭ اكەسىنىڭ ءۇيىنىڭ وڭ جاعىنا تىگىلەدى. شاڭىراقتى جاقسىلىقپەن اتاعى جايىلعان انا كوتەرەدى. ونى الدىن-الا تاڭداپ قويادى. وتاۋ تىگىلگەن سوڭ جيھازدارى جينالادى. كەلىننىڭ الدىنان قىز-كەلىنشەكتەر شىمىلدىق الىپ شىعادى. 

جاس كەلىندى قايىن اتاسىنىڭ ۇيىنە كىرگىزۋ: اۋىل شەتىندە كۇتىپ تۇرعان جەڭگەلەرى جاس كەلىندى شىمىلدىقپەن بۇركەمەلەپ، قايىن اتاسىنىڭ ۇيىنە الىپ كەلەدى. جاس كەلىن بوساعانى وڭ اياعىمەن اتتايدى؛ سونان سوڭ تىزەسىپ بۇگىپ، ءۇش رەت قايىن اتاسىنا سالەم جاسايدى؛ اتاسى «كوپ جاسا، باقىتتى بول» دەپ باتاسىن بەرەدى؛ جاس كەلىندى وشاق جانىنداعى جۇمساق توسەنىشكە وتىرعىزادى. مۇنان سوڭ وتقا ماي قۇيۋ ءراسىمى باستالادى. 

«وتقا ماي قۇيۋ»

قازاقتىڭ ادەت-عۇرىپتارى ەستە جوق ەرتە زامانداعى دۇنيەتانىمىنان باستاۋ الىپ، كەيىن ءداستۇرلى قۇقىقتىق سانا-سەزىمىنە ۇلاسقان. وتقا ماي قۇيۋ-ەجەلگى قازاقتاردىڭ اتالار ارۋاعىنا، وت قۇدىرەتىنە باس يۋىنە بايلانىستى قالىپتاسقان ءداستۇر. بۇل ءداستۇر كۇيەۋ جىگىت العاش رەت رەسمي تۇردە قالىڭدىعىنا ۇرىن بارعانىندا، ودان كەيىن قالىڭدىعىن الىپ قايتۋعا بارعانىندا، جاڭا تۇسكەن كەلىن قايىن اتاسىنىڭ شاڭىراعىنا العاش كەلىپ كىرگەنىندە جاسالادى. حالىق سەنىمىندە وتقا قۇيىلعان مايدىڭ قوڭىرسىعان ءيىسى ەكى جاقتاعى ارۋاقتاردى ريزا ەتەدى، ولار ءاردايىم ەكى جاستى جەلەپ-جەبەپ جۇرەتىن بولادى. ۇلتىمىزدىڭ ۇلى عالىمى شوقان ءۋاليحانوۆ ۇيلەنۋ تويىندا وتقا ماي قۇيۋ ءداستۇرى تۋرالى بىلاي دەگەن: «... قازاقتار وتتى اۋليە سانايدى، وسى اۋليە اتاۋلارمەن مۇسىلمان تاقۋالارىن دا اتايدى. سونىمەن بىرگە جاڭا تۇسكەن كەلىننىڭ جۇمساق، بيازى بولۋىن تىلەپ، وتقا ماي قۇيىپ، ەڭكەيتىپ، تاعزىم ەتكىزەدى، جاس نارەستە دۇنيەگە كەلگەندە، بالانى وتقا جاقىنداتىپ، جالبارىنادى؛ وتقا تازالاۋشىلىق قاسيەتى بار دەپ الاستايدى. وتپەن انتتاسىپ، ءوشىپ قالعان وت بولسا دا، وعان تۇكىرتپەيدى». «ءبىر ادامنىڭ جاققان وتىنان ون ادام جىلىنادى» دەپ وتتى قاستەرلەيتىن قازاق حالقى كەلىن تۇسىرگەندە وتقا ماي قۇيادى، كەلىننىڭ ەنەسى وسى وتقا ەكى الاقانىن قىزدىرىپ، جاڭا تۇسكەن كەلىننىڭ ەكى بەتىنەن سيپاپ: «وت — انا، ۇماي — انا، جارىلقاي گور!»، — دەپ تىلەك ايتادى. قاسىنداعى ايەلدەر دە: «وتتاي وپالى بول!»، — دەپ قولدارىن وتقا قىزدىرىپ، جاس كەلىننىڭ ماڭدايىنا تيگىزەدى. جاس كەلىندى اق وتاۋعا اكەلۋ اتاسىنان باتا العان جاس كەلىندى ەندى ەكى جاسقا ارنايى تىگىلگەن اق وتاۋعا اپارادى. ونى كۇيەۋ جىگىتتىڭ شەشەسى شاشۋ شاشىپ قارسى الادى. جاس كەلىن تابالدىرىقتان وڭ اياعىمەن اتتاپ ىشكە كىرەدى. ەنەسى جاس كەلىندى كيىز ءۇيدىڭ سول جاعىنا تىگىلگەن شىمىلدىقتىڭ ىشىنە اكەلىپ وتىرعىزادى. ەرىپ كەلگەن قىز-كەلىنشەكتەرگە ءارتۇرلى سىيلىقتار ۇلەستىرىلەدى. جاس كەلىن مەن كۇيەۋ جىگىتتىڭ اتا-اناسى بەتاشار جاساپ، توي وتكىزۋگە ازىرلەنەدى.

قول ۇستاسۋ

بۇل — كۇيەۋ جىگىتتىڭ قالىڭدىعىن قولىنان ۇستاپ ۇيىنە الىپ كەلۋى. ول — جۇبايلىق ءومىردىڭ باسى. ەرى ەندىگى جەردە ايەلى ءۇشىن جاۋاپتى، نەكەمەن كەلەر بارلىق جاۋاپكەرشىلىكتى موينىنا الادى. قول ۇستاسۋ جىنىستىق قارىم-قاتىناستا بولۋدى دا بىلدىرەدى. ەرلى-زايىپتىلار «العاشقى كەزدەسۋگە» پسيحولوگيالىق تۇرعىدا دايىن بولۋعا ءتيىستى. ولاردىڭ اق نەكەدەن كەيىنگى جىنىستىق قارىم-قاتىناستى — ۇرپاق كوبەيتۋگە، زينادان اۋلاق بولۋعا، ءناپسىقۇمارلىقتان ادا بولۋعا جاسالعان وڭ قادام دەپ قابىلداعانى ابزال.

نەكە قيۋ

ول ەكى ءتۇرلى. ءبىرىنشىسى قالاداعى جاس جۇبايلار سارايىنا بارىپ، نەمەسە ونىڭ قىزمەتكەرلەرىن (زاگس-تىڭ) تويعا شاقىرىپ، سوندا نەكەگە وتىرۋ. ەكىنشىسى مەشىتكە بارىپ، نەمەسە مولدانى تويعا الدىرتىپ نەكە سۋىن ءىشىپ، نەكەلەرىن قيدىرۋ. قازاق سالتى بويىنشا، «نەكە وقىلعاننان كەيىن جاس جۇبايلاردىڭ شىمىلدىعىنا ۇكى تاعىلادى. ۇكى-كۇندىز جاتىپ، تىرشىلىگىنە تۇندە كىرىسەتىن قۇس. اتا-انا ول بالالارىنا باس-كوز بولسىن دەپ ىرىمدايدى. ەكىنشى — ۇكىنىڭ قاۋىرسىنى سۇلۋ، سانگە كەرەك. ءۇشىنشىسى، ۇكى كەلىننىڭ قىز كۇنىندەگى تاقياسىنا تاعىلعان، ەستەلىك رەتىندە بىرگە بولۋعا ءتيىس. سونان سوڭ ەكى جاستىڭ پاك توسەگىن جاقىندارىنىڭ ىشىندەگى ەڭ كورگەندى، كوپ بالالى كەلىنگە ىرىمداپ سالعىزادى. سوسىن قىزدىڭ شەشەسى (ەنەسى) دايىندالعان توسەككە كەلىپ ارشانىڭ تۇتىنىمەن اينالا تۇتىندەيدى. مۇنىسى — بىرىنشىدەن ارشا — قىسى-جازى سولمايتىن، قۋرامايتىن اعاش، اناسىنىڭ ەكى بالام وسى اعاشتاي ءومىر بويى قارتايماسىن دەگەنى. ەكىنشىدەن، ارشا تۇتىنىندە تاماشا ءيىس بار. ۇشىنشىدەن، ارشا قازاق ۇعىمىندا پالە-جالادان الاستايدى. بۇل ءتارتىپ قىز ۇزاتىلىپ بارعاننان كەيىن كۇيەۋ جىگىتتىڭ دە ۇيىندە قايتالانادى. توسەكتى كەلىننىڭ جەڭگەلەرى سالادى، ءبىراق مۇندا قىزدىڭ پاكتىگى تەكسەرىلمەيدى».

نەكە ساقيناسى

ەتنوگرافتاردىڭ زەرتتەۋىنشە، نەكە ساقيناسىن الماستىرۋدى مىسىرلىقتار ويلاپ تاپقان. ساقينانىڭ دوڭگەلەك قالىبى (فورماسى) — ماڭگىلىك جۇپتار اراسىنداعى شەكسىز باقىت پەن ماحابباتتى بەينەلەيدى. توي كۇنى قوناقتاردىڭ كۇيەۋ جىگىت پەن قالىڭدىققا جاقىنداۋى (قول تيگىزۋى) باقىت اكەلەدى دەگەن ىرىم بار. ويتكەنى، بۇل كۇنى قوس اققۋداي بولعان جاس جۇبايلار اللاھ تاعالانىڭ شاپاعاتىنا بولەنەدى.

---