حالىق ولشەمدەرى
ساباقتىڭ تاقىرىبى: حالىق ولشەمدەرى
ساباقتىڭ ماقساتى: حالىق تاجىريبەسىندەگى زاتتىڭ ۇزىندىعى مەن سىيىمدىلىعىن ساۋساقپەن ولشەۋ جولدارى جايىندا ءتۇسىندىرۋ. شاكىرتتەر بويىنا حالقىمىزدىڭ ءقادىر - قاسيەتىن ءسىڭىرتىپ، اتا - باباسىنىڭ تىنىس تىرشىلىگىنەن حاباردار ەتىپ، ەستە ساقتاۋعا تاربيەلەۋ.
كورنەكىلىگى: قازاقشا ۇزىندىق، سىيىمدىلىق ولشەمدەرىن ولشەۋ ءۇشىن پايدالانعان ادىستەردى بەينەلەيتىن سۋرەتتەر؛ مەترلىك، ليتر ىدىسى. تۇز، بيداي، كۇرىش.
تاربيە ساعاتىنىڭ بارىسى:
I. ۇيىمداستىرۋ كەزەڭى.
- بالالار، بۇگىن ءبىز بۇرىنعى اتالارىمىزدىڭ ءوزى ءومىر سۇرگەن داۋىردە، وزدەرىنىڭ كۇندەلىكتى تۇرمىس - تىرشىلىگىندەگى زاتتاردى الىپ، بەرۋ جانە قاجەتىنە پايدالانۋ ءۇشىن ۇزىندىقتى، سىيىمدىلىقتى قالاي پايدالانىلعانىن تۋرۋلى تانىسامىز.
بۇرىن قازىرگىدەي ۇزىندىقتى ولشەيتىن دايىن مەترلىك، سىيىمدىلىقتى ولشەيتىن ل، مەترولشەۋىش قۇرالدارى كوپ بولماعان، بولسا دا كوپ ادامدار تۇسىنە بىلمەگەن. سوندىقتان كوز، قول، ساۋساق مولشەرلەرىمەن زاتتاردى ءدال ولشەپ وتىرعان. قازاق حالقىنا ورتاق ولشەۋىشتەرگە جالپى حالىق سەنگەن جانە تۇسىنگەن. ءبىز سول ولشەمدەرگە كوز جەتكىزۋىمىز كەرەك. مىسالى: ۇلكەندەر بەس ساۋساقتى قالاي اتاعان؟
«اكتەرلىك شەبەرلىكتى كورسەتۋ» ويىنى:
ءبىر وقۋشى ساۋساعىن كورسەتىپ وتىرىپ اتايدى.
وقۋشى:
1. باس بارماق.
2. سۇق ساۋساق.
3. ورتان ساۋساق.
4. اتى جوق ساۋساق.
5. شىناشاق.
- دۇرىس.
- ال، وسى ساۋساقتار بىردەي مە؟
- جوق
- نەگە؟
- بىلمەيمىز.
- ەندەشە بەس ساۋساق تۋرالى حالىقتىڭ اڭىزىن اڭگىمەلەپ بەرەيىن. ەڭ العاشقىدا بىردەي بولىپ جاراتىلىپتى. باستارى ءبىر قوسىلعاندا باس بارماق باسقالارعا قاراپ:
- ۇرلىق جاسايمىز با؟- دەپتى
سۇق ساۋساق ونىڭ ءسوزىن قولداپ،
- جاساساق، جاسايىق - دەپتى.
ورتان ساۋساق:
- قۇدايدان قورىقپايسىڭدار ما؟- دەپتى.
اتى جوق ساۋساق
- قۇداي نە قىلار دەيسىڭ؟- دەپتى.
سوندا شىناشاق: الايىق تا قاشايىق، ۇرلايىق تا سويايىق - دەپتى شىدامسىزدانا.
ساۋساقتاردىڭ وسى ايتقاندارىن جاراتۋشى قۇداي ەستىپ، ولاردى ءار ءتۇرلى ەتىپ جاراتقان ەكەن.
كەيدە ومىردە ادامداردىڭ ءىس - ارەكەتى، ءقادىر - قاسيەتىن باعالاپ، باسقامەن سالىستىرعاندا «بەس ساۋساق بىردەي ەمەس» دەگەن ءسوزدى ماتەل ەسەبىندە ۇلكەندەر ءجيى ايتىپ وتىرادى.
- بالالار، ماتەماتيكا ساباعىندا ۇزىندىق ولشەمدەرىن وتتىڭدەر، اتاڭدارشى.
- ميليمەتر، سانتيمەتر، مەتر، دەسيمەتر.
- دۇرىس، ال سالماق ولشەۋىشتەرى قانداي؟
- گرامم، كيلوگرامم، سەنتنەر، توننا.
- بالالار، ەرتەدە كوشپەلى قازاق حالقىنىڭ تۇرمىسىندا سىزعىش، مەترلىك، تارازى بولماعان.
مىنە، سوندىقتان ولار ولشەم بىرلىك رەتىندە ساۋساقتاردى پايدالانعان.
قازاقشا ۇزىندىق ولشەمدەرىن بىلاي اتاعان.
1. ەلى.
2. سۇيەم.
3. سىنىق سۇيەم.
4. قارىس سۇيەم.
5. قارىس.
6. تۇتام.
قازاقشا ۇزىندىق ولشەمدەرىنە جەكە - جەكە توقتالايىق.
1 - وقۋشى: ەلى – ساۋساقتىڭ كولدەنەڭ قالىندىعى.
2 - وقۋشى: سىنىق سۇيەم - باس بارماق پەن سۇق ساۋساقتىڭ بۋىنى بۇگىلىپ بارىپ بەلگىلەنەتىن ولشەم. ءبىر سۇيەمنەن تورتتەن ءۇش بولىگى.
3 - وقۋشى: سۇيەم - باس بارماقپەن سۇق ساۋساق ارالىعىنداعى ولشەم.
4 - وقۋشى: قارىس سۇيەم - باس بارماق پەن ورتان ساۋساقتىڭ ارالىق مولشەرى.
5 - وقۋشى: قارىس - باس بارماق پەن شىناشاقتىڭ ارالىق مولشەرى.
6 - وقۋشى: تۇتام - بەس ساۋساقپەن تۇتقانداعى كولەمگە شامالاس ءتورت ەلىگە تەڭ ۇزىندىق.
- دۇرىس. مىسالى: ءپىسىپ تۇرعان ءسۇتتى مۇزداي جەرگە قويسا، قايماق بەتىنە جينالادى، ۇلكەندەر ونى ءبىر ەلى قايماق جينالدى دەيدى. ال، ماتەماتيكاداعى ۇزىندىق ولشەمى بويىنشا ايتساق 1سم. قايماق جينالدى دەر ەدىك.
كىشكەنتاي الاسا بويلى ادامدى ءبىر قارىس دەپ تىلگە تيەك ەتەدى، سونىمەن بىرگە تاجريبەسىن سىيىمدىلىق ولشەمدەرىن بىلاي اتاعان:
7 - وقۋشى: شىمشىم - ۇساق زاتتى باس بارماق جانە سۇق ساۋساقپەن قوسىپ العانداعى ولشەم.
8 - وقۋشى: شوكىم - ۇساق زاتتى ءۇش ساۋساقتىڭ ۇشىمەن قىسىپ العانداعى ولشەم.
9 - وقۋشى: ءبىر ۋىس - قول ساۋساقتارىن جىمداستىرا بۇككەندەگى ولشەم.
10 - وقۋشى: قوس ۋىس - قوس قولدىڭ ساۋساقتارىن بىرگە جۇمداستىرا بۇككەندەگى ولشەم. كەسەدەگى تۇرعان تۇزدى ولشەپ كورسەتۋ.
تاماقتىڭ ءبىر شىمشىم تۇزى كەم. بىرشوكىم تۇزى كەم.
بيداي: ءبىر ۋىس بيدايدى تاۋىققا شاش. قوس ۋىس شاش.
«كىم كورەگەن»ويىنى:
سىيىمدىلىق - ولشەمدەرىن سۋرەت بويىنشا بالالاردىڭ وزدەرىنە ورىنداتۋ.
- بالالار، بۇگىن سەندەر اتا - بابالارىمىزدىڭ ۇزىندىق ولشەۋىشتەرى جانە سىيىمدىلىق ولشەمدەرىن قالاي پايدالانعاندىعىمەن تانىستىڭدار.
11 - وقۋشى: بەس ساۋساق.
باس بارماعىم باۋعا باردى،
سۇق ساۋساعىم سۋعا باردى،
ورتان ساۋساق وراق ورىپ،
اتى جوعىم اعاش جاردى،
جۇمساماپتى الاقانىم
تەك شىناشاق بالاپانىن.(ون ساۋساق)
«زەڭگەر كوكتەم» انىنە سالىپ ءتورت وقۋشىعا ورىنداتۋ.
1. جالعىز ساۋساق ءتىپتى دە
ۇستاي الماس ءجىپتى دە.
2. ەكى ساۋساق بىرىكتى،
ينە قولعا ىلىكتى.
3. ءۇش ساۋساعىم ورامدى،
جۇگىرتەدى قالامدى.
4. ونەرلى ەكەن ون ساۋساق،
قالام جازساق، جول سالساق.
قورىتىندى: «ءسوز جۇمباقتى، كىم تاپپاق»ويىنى:
كولدەنەن: 1. شوكىم. 2. ەلى. 3. شىمشىق. 4. سۇيەم. 5. تۇتام.
تىگىنەن: 1. ولشەم.
سونىمەن قورىتا كەلگەندە قول، ساۋساقتىڭ ادام ءۇشىن اتقاراتىن قىزمەتى وتە كوپ. ونى جوعارعى سىنىپقا بارعاندا كەڭىرەك تانىساسىڭدار. ازىرگە بۇگىنگى ۇيرەنگەندەرىڭدى ۇيدەگى وتباسىلارىڭا، دوستارىڭا ايتا جۇرىڭدەر.
ساباقتىڭ ماقساتى: حالىق تاجىريبەسىندەگى زاتتىڭ ۇزىندىعى مەن سىيىمدىلىعىن ساۋساقپەن ولشەۋ جولدارى جايىندا ءتۇسىندىرۋ. شاكىرتتەر بويىنا حالقىمىزدىڭ ءقادىر - قاسيەتىن ءسىڭىرتىپ، اتا - باباسىنىڭ تىنىس تىرشىلىگىنەن حاباردار ەتىپ، ەستە ساقتاۋعا تاربيەلەۋ.
كورنەكىلىگى: قازاقشا ۇزىندىق، سىيىمدىلىق ولشەمدەرىن ولشەۋ ءۇشىن پايدالانعان ادىستەردى بەينەلەيتىن سۋرەتتەر؛ مەترلىك، ليتر ىدىسى. تۇز، بيداي، كۇرىش.
تاربيە ساعاتىنىڭ بارىسى:
I. ۇيىمداستىرۋ كەزەڭى.
- بالالار، بۇگىن ءبىز بۇرىنعى اتالارىمىزدىڭ ءوزى ءومىر سۇرگەن داۋىردە، وزدەرىنىڭ كۇندەلىكتى تۇرمىس - تىرشىلىگىندەگى زاتتاردى الىپ، بەرۋ جانە قاجەتىنە پايدالانۋ ءۇشىن ۇزىندىقتى، سىيىمدىلىقتى قالاي پايدالانىلعانىن تۋرۋلى تانىسامىز.
بۇرىن قازىرگىدەي ۇزىندىقتى ولشەيتىن دايىن مەترلىك، سىيىمدىلىقتى ولشەيتىن ل، مەترولشەۋىش قۇرالدارى كوپ بولماعان، بولسا دا كوپ ادامدار تۇسىنە بىلمەگەن. سوندىقتان كوز، قول، ساۋساق مولشەرلەرىمەن زاتتاردى ءدال ولشەپ وتىرعان. قازاق حالقىنا ورتاق ولشەۋىشتەرگە جالپى حالىق سەنگەن جانە تۇسىنگەن. ءبىز سول ولشەمدەرگە كوز جەتكىزۋىمىز كەرەك. مىسالى: ۇلكەندەر بەس ساۋساقتى قالاي اتاعان؟
«اكتەرلىك شەبەرلىكتى كورسەتۋ» ويىنى:
ءبىر وقۋشى ساۋساعىن كورسەتىپ وتىرىپ اتايدى.
وقۋشى:
1. باس بارماق.
2. سۇق ساۋساق.
3. ورتان ساۋساق.
4. اتى جوق ساۋساق.
5. شىناشاق.
- دۇرىس.
- ال، وسى ساۋساقتار بىردەي مە؟
- جوق
- نەگە؟
- بىلمەيمىز.
- ەندەشە بەس ساۋساق تۋرالى حالىقتىڭ اڭىزىن اڭگىمەلەپ بەرەيىن. ەڭ العاشقىدا بىردەي بولىپ جاراتىلىپتى. باستارى ءبىر قوسىلعاندا باس بارماق باسقالارعا قاراپ:
- ۇرلىق جاسايمىز با؟- دەپتى
سۇق ساۋساق ونىڭ ءسوزىن قولداپ،
- جاساساق، جاسايىق - دەپتى.
ورتان ساۋساق:
- قۇدايدان قورىقپايسىڭدار ما؟- دەپتى.
اتى جوق ساۋساق
- قۇداي نە قىلار دەيسىڭ؟- دەپتى.
سوندا شىناشاق: الايىق تا قاشايىق، ۇرلايىق تا سويايىق - دەپتى شىدامسىزدانا.
ساۋساقتاردىڭ وسى ايتقاندارىن جاراتۋشى قۇداي ەستىپ، ولاردى ءار ءتۇرلى ەتىپ جاراتقان ەكەن.
كەيدە ومىردە ادامداردىڭ ءىس - ارەكەتى، ءقادىر - قاسيەتىن باعالاپ، باسقامەن سالىستىرعاندا «بەس ساۋساق بىردەي ەمەس» دەگەن ءسوزدى ماتەل ەسەبىندە ۇلكەندەر ءجيى ايتىپ وتىرادى.
- بالالار، ماتەماتيكا ساباعىندا ۇزىندىق ولشەمدەرىن وتتىڭدەر، اتاڭدارشى.
- ميليمەتر، سانتيمەتر، مەتر، دەسيمەتر.
- دۇرىس، ال سالماق ولشەۋىشتەرى قانداي؟
- گرامم، كيلوگرامم، سەنتنەر، توننا.
- بالالار، ەرتەدە كوشپەلى قازاق حالقىنىڭ تۇرمىسىندا سىزعىش، مەترلىك، تارازى بولماعان.
مىنە، سوندىقتان ولار ولشەم بىرلىك رەتىندە ساۋساقتاردى پايدالانعان.
قازاقشا ۇزىندىق ولشەمدەرىن بىلاي اتاعان.
1. ەلى.
2. سۇيەم.
3. سىنىق سۇيەم.
4. قارىس سۇيەم.
5. قارىس.
6. تۇتام.
قازاقشا ۇزىندىق ولشەمدەرىنە جەكە - جەكە توقتالايىق.
1 - وقۋشى: ەلى – ساۋساقتىڭ كولدەنەڭ قالىندىعى.
2 - وقۋشى: سىنىق سۇيەم - باس بارماق پەن سۇق ساۋساقتىڭ بۋىنى بۇگىلىپ بارىپ بەلگىلەنەتىن ولشەم. ءبىر سۇيەمنەن تورتتەن ءۇش بولىگى.
3 - وقۋشى: سۇيەم - باس بارماقپەن سۇق ساۋساق ارالىعىنداعى ولشەم.
4 - وقۋشى: قارىس سۇيەم - باس بارماق پەن ورتان ساۋساقتىڭ ارالىق مولشەرى.
5 - وقۋشى: قارىس - باس بارماق پەن شىناشاقتىڭ ارالىق مولشەرى.
6 - وقۋشى: تۇتام - بەس ساۋساقپەن تۇتقانداعى كولەمگە شامالاس ءتورت ەلىگە تەڭ ۇزىندىق.
- دۇرىس. مىسالى: ءپىسىپ تۇرعان ءسۇتتى مۇزداي جەرگە قويسا، قايماق بەتىنە جينالادى، ۇلكەندەر ونى ءبىر ەلى قايماق جينالدى دەيدى. ال، ماتەماتيكاداعى ۇزىندىق ولشەمى بويىنشا ايتساق 1سم. قايماق جينالدى دەر ەدىك.
كىشكەنتاي الاسا بويلى ادامدى ءبىر قارىس دەپ تىلگە تيەك ەتەدى، سونىمەن بىرگە تاجريبەسىن سىيىمدىلىق ولشەمدەرىن بىلاي اتاعان:
7 - وقۋشى: شىمشىم - ۇساق زاتتى باس بارماق جانە سۇق ساۋساقپەن قوسىپ العانداعى ولشەم.
8 - وقۋشى: شوكىم - ۇساق زاتتى ءۇش ساۋساقتىڭ ۇشىمەن قىسىپ العانداعى ولشەم.
9 - وقۋشى: ءبىر ۋىس - قول ساۋساقتارىن جىمداستىرا بۇككەندەگى ولشەم.
10 - وقۋشى: قوس ۋىس - قوس قولدىڭ ساۋساقتارىن بىرگە جۇمداستىرا بۇككەندەگى ولشەم. كەسەدەگى تۇرعان تۇزدى ولشەپ كورسەتۋ.
تاماقتىڭ ءبىر شىمشىم تۇزى كەم. بىرشوكىم تۇزى كەم.
بيداي: ءبىر ۋىس بيدايدى تاۋىققا شاش. قوس ۋىس شاش.
«كىم كورەگەن»ويىنى:
سىيىمدىلىق - ولشەمدەرىن سۋرەت بويىنشا بالالاردىڭ وزدەرىنە ورىنداتۋ.
- بالالار، بۇگىن سەندەر اتا - بابالارىمىزدىڭ ۇزىندىق ولشەۋىشتەرى جانە سىيىمدىلىق ولشەمدەرىن قالاي پايدالانعاندىعىمەن تانىستىڭدار.
11 - وقۋشى: بەس ساۋساق.
باس بارماعىم باۋعا باردى،
سۇق ساۋساعىم سۋعا باردى،
ورتان ساۋساق وراق ورىپ،
اتى جوعىم اعاش جاردى،
جۇمساماپتى الاقانىم
تەك شىناشاق بالاپانىن.(ون ساۋساق)
«زەڭگەر كوكتەم» انىنە سالىپ ءتورت وقۋشىعا ورىنداتۋ.
1. جالعىز ساۋساق ءتىپتى دە
ۇستاي الماس ءجىپتى دە.
2. ەكى ساۋساق بىرىكتى،
ينە قولعا ىلىكتى.
3. ءۇش ساۋساعىم ورامدى،
جۇگىرتەدى قالامدى.
4. ونەرلى ەكەن ون ساۋساق،
قالام جازساق، جول سالساق.
قورىتىندى: «ءسوز جۇمباقتى، كىم تاپپاق»ويىنى:
كولدەنەن: 1. شوكىم. 2. ەلى. 3. شىمشىق. 4. سۇيەم. 5. تۇتام.
تىگىنەن: 1. ولشەم.
سونىمەن قورىتا كەلگەندە قول، ساۋساقتىڭ ادام ءۇشىن اتقاراتىن قىزمەتى وتە كوپ. ونى جوعارعى سىنىپقا بارعاندا كەڭىرەك تانىساسىڭدار. ازىرگە بۇگىنگى ۇيرەنگەندەرىڭدى ۇيدەگى وتباسىلارىڭا، دوستارىڭا ايتا جۇرىڭدەر.
You Might Also Like
-
مامىتبەك قالدىبايەۆ «ۇلەك» اڭگىمەسى (پرەزەنتاسياسىمەن)
