ينەرسيا. كەڭىستىك جانە ۋاقىت
ساباقتىڭ تاقىرىبى: ينەرسيا. كەڭىستىك جانە ۋاقىت.
ساباقتىڭ ماقساتى: ينەرسيا قۇبىلىسى تۋرالى، كەڭىستىك جانە ۋاقىت ۇعىمىمەن جانە ولارعا ءتان قاسيەتتەر تۋرالى تولىق تۇسىنىك بەرۋ.
بىلىمدىلىك: دەنەلەردىڭ قوزعالىسىن ينەرسيامەن ءتۇسىندىرۋ.
دامىتۋشىلىق: ومىرمەن بايلانىستىرا مىسالدار كەلتىرە وتىرىپ، وقۋشىلاردىڭ ءسوز بايلىعىن، ويلاۋ قابىلەتىن، وي - ءورىسىن دامىتۋ.
تاربيەلىك:. پانگە قىزىعۋشىلىعىن وياتۋ، ءبىلىم الۋعا ىنتالاندىرۋ. تەرميندەرمەن جۇمىس. جول ەرەجەسىن ساقتاۋعا تاربيەلەۋ.
ساباقتىڭ ءتۇرى: ءداستۇرلى
ساباقتىڭ ءتيپى: جاڭا ساباق.
ساباقتىڭ ءادىسى: ءتۇسىندىرۋ، دەڭگەيلىك تاپسىرمالار (سۇراقتار) ارقىلى الدىنا ماقسات قويا وتىرىپ وقىتۋ.
ساباقتىڭ كورنەكىلىگى: پلاكات، دەڭگەيلىك تاپسىرمالار، ارباشا، قۇم، ماتا. گ. گالليلەيدىڭ پورترەتى.
ساباقتىڭ بارىسى: ءى. ۇيىمداستىرۋ ءبولىمى.
ءىى. جاڭا ساباققا دايارلىق.
ءىىى. وتكەن ساباقتاردى پىسىقتاۋ.
تاقتاعا پلاكات ىلىنەدى. دەڭگەيلىك تاپسىرمالار بەرىلەدى.
ءى دەڭگەي (1): ديففۋزيا دەگەنىمىز قانداي قۇبىلىس؟ تولىق جاۋاپ.
ءى دەڭگەي (2): جىلدامدىق دەگەنىمىز قانداي فيزيكالىق شاما؟
54 كم/ساع م/س - پەن ورنەكتە.
ءى دەڭگەي (3): م. ۆ. لومونوسوۆتىڭ مكت - ڭ ءۇش قاعيداسىن اتاڭدار.
ءىى دەڭگەي (1): تەمپەراتۋرا دەگەنىمىز قانداي شاما؟ تولىق جاۋاپ.
ت= 73 ك t=؟
ءىى دەڭگەي (2): پلانەتالاردىڭ تۋرالى نە بىلەمىز؟ تولىق جاۋاپ.
ءىى دەڭگەي (3): 5•105 + 6•103 =...
10•104 - 5•103 =...
10•104: 5•102 =....
ءىىى دەڭگەي (1): اۆتوماشينا 1000 مەتر جولدى 36 كم/ساع جىلدامدىقپەن ءجۇرىپ ءوتتى. وسى جولدى جۇرۋگە كەتكەن ۋاقىتتى انىقتا.
ءىىى دەڭگەي (2): ۇشاق 750 كم/ساع جىلدامدىقپەن ۇشىپ بارادى. 2 ساع ىشىندە ول قانداي ارالىقتى وتەدى؟
ءىىى دەڭگەي (3): قوزعالىس گرافيگىن سىز. V=5 م/س، ح0=2 م.
ءىۇ. جاڭا ساباق ءتۇسىندىرۋ.
كۇندەلىكتى تاجىريبەدەن ءبىز قانداي دا ءبىر جىلدامدىق العان دەنە ءبىراز ۋاقىتقا دەيىن قوزعالىسىن ساقتايتىنىن بىلەمىز. دەنەنىڭ جىلدامدىعى تەك وعان باسقا ءبىر دەنە اسەر ەتكەندە عانا وزگەرەدى.
- جەردە جاتقان دوپتىڭ قوزعالىسى.
- وقتىڭ جىلدامدىعى ول تاقتايدان وتكەن كەزدە، كەميدى؛
- دومالاعان دوپ جەرگە ۇيكەلۋ سالدارىنان توقتايدى.
تاجىريبەنى تالداۋ.
- ارباشانىڭ قۇم توسەلگەن جولمەن جۇرگەن قوزعالىسى؛
- قالىڭ ماتا جابىلعان جولمەن جۇرگەن قوزعالىسى؛
- تەگىس جالتىر شىنى جولمەن جۇرگەن قوزعالىسى؛
ارباشانىڭ جولىنداعى كەدەرگىنى نەعۇرلىم ازايتقان سايىن، ول ۇزاعىراق قوزعالادى جانە بۇل قوزعالىس سوعۇرلىم ءبىرقالىپتى ءتۇزۋ سىزىقتى قوزعالىسقا جۋىق بولادى.
دەنەگە باسقا دەنەلەر اسەر ەتپەسە، وندا ول تىنىشتىق كۇيىندە بولادى نەمەسە جەرمەن سالىستىرعاندا ءتۇزۋ سىزىقتى ءبىرقالىپتى قوزعالادى. بۇل ەكى جاعدايدا دا دەنەنىڭ جىلدامدىعى وزگەرمەيدى.
باسقا دەنەلەر ارەكەتىن تيگىزبەگەندە دەنەنىڭ جىلدامدىعىن ساقتاۋ قۇبىلىسى ينەرسيا دەپ اتالادى (لاتىنشا ينەرسيا – قوزعالىسسىزدىق، ارەكەتسىزدىك).
ينەرسيا قۇبىلىسى بار ەكەنىن العاش كورسەتكەن يتاليان فيزيگى، استرونومى
گاليلەو گاليلەي. ول دەنەلەردىڭ قۇلاپ ءتۇسۋ زاڭدارىن جانە ماياتنيكتىڭ تەربەلىس زاڭدارىن اشقان.
تەرموسكوپ – تەمپەراتۋرا ولشەيتىن پريبور ويلاپ تاپقان. ەڭ العاش تەلەسكوپتى استرونوميالىق زەرتتەۋلەر جۇرگىزۋ ءۇشىن پايدالانعان. يۋپيتەردىڭ سەرىكتەرىن، كۇننىڭ داقتارىن جانە شولپاننىڭ فازالارىن اشقان.
ادامدار كۇندەلىكتى ومىردە ينەرسيامەن ءجيى ۇشىراسادى. ( سلايد ارقىلى ءتۇسىندىرۋ )
- كولىكتىڭ كەز كەلگەن تۇرىندە كەتىپ بارا جاتقان جولاۋشى كولىك كەنەت توقتاعاندا العا قاراي ەڭكەيىپ، ال جىلدامدىعىن كۇرت ارتتىرعاندا، ارتقا قاراي شالقايا قيساياتىنىن بىلەسىڭدەر.
- قاتتى جۇگىرىپ كەلە جاتقان ادام نەمەسە تايعاق جولمەن شاپشاڭ قوزعالعان اۆتوموبيل جولدىڭ بۇرىلىسىندا ءبىر كەدەرگىگە تىرەلىپ بارىپ بۇرىلادى.
- اۆتوموبيل تەجەۋىشتى باسقاننان كەيىن دە تولىق توقتاعانعا دەيىن ءبىرشاما جول جۇرەدى، سوندىقتان، ادام جولدى كەسىپ وتكەندە جول ەرەجەسىن، ءوزىنىڭ قاۋىپسىزدىگى ءۇشىن ساقتاۋ كەرەك.
مەحانيكالىق قوزعالىستى قاراستىرعاندا ءبىز دەنەنىڭ كەڭىستىكتەگى ورنىنىڭ ۋاقىت وتۋىنە بايلانىستى وزگەرەتىنىڭ بىلەمىز. وقيعانىڭ ءبارى كەڭىستىك پەن ۋاقىت ىشىندە وتەدى.
- كەڭىستىكتىڭ نەگىزگى قاسيەتتەرىنە مىنالار جاتادى: ونىڭ وبەكتيۆتى بار بولۋى، ماتەريامەن ءبىرتۇتاستىعى، شەكسىزدىگى، ءۇش ولشەمدىلىگى (بارلىق فيزيكالىق وبەكتىلەردىڭ ۇزىندىعى، ەنى جانە بيىكتىگى بولادى ).
كەڭىستىكتىڭ ءبىر كەسىندىسىن، اراقاشىقتىعىن ولشەۋ ءۇشىن سىزعىشتان باستاپ، ءار ءتۇرلى ۇزىندىق ولشەۋىش قۇرالداردى پايدالانامىز
ۋاقىت ماتەريامەن، قوزعالىسپەن، كەڭىستىكپەن تىعىز بايلانىستى.
- ۋاقىتتىڭ نەگىزگى قاسيەتتەرىنە مىنالار جاتادى: شىنايى بار بولۋى، ۇزدىكسىزدىگى، تاۋەلسىزدىگى، ءبىر قالىپتىلىعى، ءبىر باعىتتىلىعى ( ۋاقىت تەك العا قاراي، وتكەننەن بولاشاققا قاراي جىلجيدى ).
ۋاقىت ارناۋلى قۇرال - ساعاتتىڭ كومەگىمەن ولشەنەدى.
ءۇ. جاڭا ساباقتى بەكىتۋ.
1) ينەرسيا دەپ نەنى ايتامىز؟
2) ينەرسيا قۇبىلىسىن كىم اشقان، ول تۋرالى نە بىلەمىز؟
3) كەڭىستىكتىڭ قاسيەتتەرىن اتاڭدار.
4) ۋاقىتتىڭ قاسيەتتەرىن اتاڭدار.
** ويلان، تاپ! جۇمباقتاردىڭ جاۋابىن فيزيكا تىلىمەن ءتۇسىندىرۋ.
مىسالى: جۇمباقتىڭ جاۋابى سۋ بولسىن. ول – زاتتىڭ سۇيىق كۇيى.
1. وتقا جانباس، سۋعا باتپاس. (مۇز - زاتتىڭ قاتتى كۇيى).
2. بۇلتتى اسپاننىڭ جۇزىندە،
وينايتىن بۇل نەمەنە؟ (نايزاعاي - تابيعات قۇبىلىسى)
3. ءوزى زاتتى قۇرايدى،
تەڭەسۋگە تارازىنى سۇرايدى. (ماسسا - فيزيكالىق شاما).
4. جۇگىرىپ سىناپ كورسەتەر
جازۋلى ساندى باسپالى
ىستىق سۋىق ولشەنەر
تۇتىكتى تاپشى اسپالى (تەرمومەتر - فيزيكالىق قۇرال)
ءۇى. ۇيگە تاپسىرما. §28، §29. گ. گاليلەي تۋرالى ءمانجازبا.
ءۇىى. باعالاۋ. وقۋشىلاردىڭ باعالارىن كۇندەلىكتەرىنە قويۋ.
ساباقتىڭ ماقساتى: ينەرسيا قۇبىلىسى تۋرالى، كەڭىستىك جانە ۋاقىت ۇعىمىمەن جانە ولارعا ءتان قاسيەتتەر تۋرالى تولىق تۇسىنىك بەرۋ.
بىلىمدىلىك: دەنەلەردىڭ قوزعالىسىن ينەرسيامەن ءتۇسىندىرۋ.
دامىتۋشىلىق: ومىرمەن بايلانىستىرا مىسالدار كەلتىرە وتىرىپ، وقۋشىلاردىڭ ءسوز بايلىعىن، ويلاۋ قابىلەتىن، وي - ءورىسىن دامىتۋ.
تاربيەلىك:. پانگە قىزىعۋشىلىعىن وياتۋ، ءبىلىم الۋعا ىنتالاندىرۋ. تەرميندەرمەن جۇمىس. جول ەرەجەسىن ساقتاۋعا تاربيەلەۋ.
ساباقتىڭ ءتۇرى: ءداستۇرلى
ساباقتىڭ ءتيپى: جاڭا ساباق.
ساباقتىڭ ءادىسى: ءتۇسىندىرۋ، دەڭگەيلىك تاپسىرمالار (سۇراقتار) ارقىلى الدىنا ماقسات قويا وتىرىپ وقىتۋ.
ساباقتىڭ كورنەكىلىگى: پلاكات، دەڭگەيلىك تاپسىرمالار، ارباشا، قۇم، ماتا. گ. گالليلەيدىڭ پورترەتى.
ساباقتىڭ بارىسى: ءى. ۇيىمداستىرۋ ءبولىمى.
ءىى. جاڭا ساباققا دايارلىق.
ءىىى. وتكەن ساباقتاردى پىسىقتاۋ.
تاقتاعا پلاكات ىلىنەدى. دەڭگەيلىك تاپسىرمالار بەرىلەدى.
ءى دەڭگەي (1): ديففۋزيا دەگەنىمىز قانداي قۇبىلىس؟ تولىق جاۋاپ.
ءى دەڭگەي (2): جىلدامدىق دەگەنىمىز قانداي فيزيكالىق شاما؟
54 كم/ساع م/س - پەن ورنەكتە.
ءى دەڭگەي (3): م. ۆ. لومونوسوۆتىڭ مكت - ڭ ءۇش قاعيداسىن اتاڭدار.
ءىى دەڭگەي (1): تەمپەراتۋرا دەگەنىمىز قانداي شاما؟ تولىق جاۋاپ.
ت= 73 ك t=؟
ءىى دەڭگەي (2): پلانەتالاردىڭ تۋرالى نە بىلەمىز؟ تولىق جاۋاپ.
ءىى دەڭگەي (3): 5•105 + 6•103 =...
10•104 - 5•103 =...
10•104: 5•102 =....
ءىىى دەڭگەي (1): اۆتوماشينا 1000 مەتر جولدى 36 كم/ساع جىلدامدىقپەن ءجۇرىپ ءوتتى. وسى جولدى جۇرۋگە كەتكەن ۋاقىتتى انىقتا.
ءىىى دەڭگەي (2): ۇشاق 750 كم/ساع جىلدامدىقپەن ۇشىپ بارادى. 2 ساع ىشىندە ول قانداي ارالىقتى وتەدى؟
ءىىى دەڭگەي (3): قوزعالىس گرافيگىن سىز. V=5 م/س، ح0=2 م.
ءىۇ. جاڭا ساباق ءتۇسىندىرۋ.
كۇندەلىكتى تاجىريبەدەن ءبىز قانداي دا ءبىر جىلدامدىق العان دەنە ءبىراز ۋاقىتقا دەيىن قوزعالىسىن ساقتايتىنىن بىلەمىز. دەنەنىڭ جىلدامدىعى تەك وعان باسقا ءبىر دەنە اسەر ەتكەندە عانا وزگەرەدى.
- جەردە جاتقان دوپتىڭ قوزعالىسى.
- وقتىڭ جىلدامدىعى ول تاقتايدان وتكەن كەزدە، كەميدى؛
- دومالاعان دوپ جەرگە ۇيكەلۋ سالدارىنان توقتايدى.
تاجىريبەنى تالداۋ.
- ارباشانىڭ قۇم توسەلگەن جولمەن جۇرگەن قوزعالىسى؛
- قالىڭ ماتا جابىلعان جولمەن جۇرگەن قوزعالىسى؛
- تەگىس جالتىر شىنى جولمەن جۇرگەن قوزعالىسى؛
ارباشانىڭ جولىنداعى كەدەرگىنى نەعۇرلىم ازايتقان سايىن، ول ۇزاعىراق قوزعالادى جانە بۇل قوزعالىس سوعۇرلىم ءبىرقالىپتى ءتۇزۋ سىزىقتى قوزعالىسقا جۋىق بولادى.
دەنەگە باسقا دەنەلەر اسەر ەتپەسە، وندا ول تىنىشتىق كۇيىندە بولادى نەمەسە جەرمەن سالىستىرعاندا ءتۇزۋ سىزىقتى ءبىرقالىپتى قوزعالادى. بۇل ەكى جاعدايدا دا دەنەنىڭ جىلدامدىعى وزگەرمەيدى.
باسقا دەنەلەر ارەكەتىن تيگىزبەگەندە دەنەنىڭ جىلدامدىعىن ساقتاۋ قۇبىلىسى ينەرسيا دەپ اتالادى (لاتىنشا ينەرسيا – قوزعالىسسىزدىق، ارەكەتسىزدىك).
ينەرسيا قۇبىلىسى بار ەكەنىن العاش كورسەتكەن يتاليان فيزيگى، استرونومى
گاليلەو گاليلەي. ول دەنەلەردىڭ قۇلاپ ءتۇسۋ زاڭدارىن جانە ماياتنيكتىڭ تەربەلىس زاڭدارىن اشقان.
تەرموسكوپ – تەمپەراتۋرا ولشەيتىن پريبور ويلاپ تاپقان. ەڭ العاش تەلەسكوپتى استرونوميالىق زەرتتەۋلەر جۇرگىزۋ ءۇشىن پايدالانعان. يۋپيتەردىڭ سەرىكتەرىن، كۇننىڭ داقتارىن جانە شولپاننىڭ فازالارىن اشقان.
ادامدار كۇندەلىكتى ومىردە ينەرسيامەن ءجيى ۇشىراسادى. ( سلايد ارقىلى ءتۇسىندىرۋ )
- كولىكتىڭ كەز كەلگەن تۇرىندە كەتىپ بارا جاتقان جولاۋشى كولىك كەنەت توقتاعاندا العا قاراي ەڭكەيىپ، ال جىلدامدىعىن كۇرت ارتتىرعاندا، ارتقا قاراي شالقايا قيساياتىنىن بىلەسىڭدەر.
- قاتتى جۇگىرىپ كەلە جاتقان ادام نەمەسە تايعاق جولمەن شاپشاڭ قوزعالعان اۆتوموبيل جولدىڭ بۇرىلىسىندا ءبىر كەدەرگىگە تىرەلىپ بارىپ بۇرىلادى.
- اۆتوموبيل تەجەۋىشتى باسقاننان كەيىن دە تولىق توقتاعانعا دەيىن ءبىرشاما جول جۇرەدى، سوندىقتان، ادام جولدى كەسىپ وتكەندە جول ەرەجەسىن، ءوزىنىڭ قاۋىپسىزدىگى ءۇشىن ساقتاۋ كەرەك.
مەحانيكالىق قوزعالىستى قاراستىرعاندا ءبىز دەنەنىڭ كەڭىستىكتەگى ورنىنىڭ ۋاقىت وتۋىنە بايلانىستى وزگەرەتىنىڭ بىلەمىز. وقيعانىڭ ءبارى كەڭىستىك پەن ۋاقىت ىشىندە وتەدى.
- كەڭىستىكتىڭ نەگىزگى قاسيەتتەرىنە مىنالار جاتادى: ونىڭ وبەكتيۆتى بار بولۋى، ماتەريامەن ءبىرتۇتاستىعى، شەكسىزدىگى، ءۇش ولشەمدىلىگى (بارلىق فيزيكالىق وبەكتىلەردىڭ ۇزىندىعى، ەنى جانە بيىكتىگى بولادى ).
كەڭىستىكتىڭ ءبىر كەسىندىسىن، اراقاشىقتىعىن ولشەۋ ءۇشىن سىزعىشتان باستاپ، ءار ءتۇرلى ۇزىندىق ولشەۋىش قۇرالداردى پايدالانامىز
ۋاقىت ماتەريامەن، قوزعالىسپەن، كەڭىستىكپەن تىعىز بايلانىستى.
- ۋاقىتتىڭ نەگىزگى قاسيەتتەرىنە مىنالار جاتادى: شىنايى بار بولۋى، ۇزدىكسىزدىگى، تاۋەلسىزدىگى، ءبىر قالىپتىلىعى، ءبىر باعىتتىلىعى ( ۋاقىت تەك العا قاراي، وتكەننەن بولاشاققا قاراي جىلجيدى ).
ۋاقىت ارناۋلى قۇرال - ساعاتتىڭ كومەگىمەن ولشەنەدى.
ءۇ. جاڭا ساباقتى بەكىتۋ.
1) ينەرسيا دەپ نەنى ايتامىز؟
2) ينەرسيا قۇبىلىسىن كىم اشقان، ول تۋرالى نە بىلەمىز؟
3) كەڭىستىكتىڭ قاسيەتتەرىن اتاڭدار.
4) ۋاقىتتىڭ قاسيەتتەرىن اتاڭدار.
** ويلان، تاپ! جۇمباقتاردىڭ جاۋابىن فيزيكا تىلىمەن ءتۇسىندىرۋ.
مىسالى: جۇمباقتىڭ جاۋابى سۋ بولسىن. ول – زاتتىڭ سۇيىق كۇيى.
1. وتقا جانباس، سۋعا باتپاس. (مۇز - زاتتىڭ قاتتى كۇيى).
2. بۇلتتى اسپاننىڭ جۇزىندە،
وينايتىن بۇل نەمەنە؟ (نايزاعاي - تابيعات قۇبىلىسى)
3. ءوزى زاتتى قۇرايدى،
تەڭەسۋگە تارازىنى سۇرايدى. (ماسسا - فيزيكالىق شاما).
4. جۇگىرىپ سىناپ كورسەتەر
جازۋلى ساندى باسپالى
ىستىق سۋىق ولشەنەر
تۇتىكتى تاپشى اسپالى (تەرمومەتر - فيزيكالىق قۇرال)
ءۇى. ۇيگە تاپسىرما. §28، §29. گ. گاليلەي تۋرالى ءمانجازبا.
ءۇىى. باعالاۋ. وقۋشىلاردىڭ باعالارىن كۇندەلىكتەرىنە قويۋ.
You Might Also Like
