ينجەنەرلىك گرافيكانىڭ شىعۋ تەگى
قىزىلوردا وبلىستىق ءبىلىم باسقارماسى
ي. ابدىكارىموۆ اتىنداعى قىزىلوردا اگرارلىق تەحنيكالىق كوللەدجى
وقىتۋشى: مەنليكۋلوۆ نۋر ماشاراپوۆيچ
ماماندىعى: «سىزۋدى وقىتۋ نەگىزدەرى»
ينجەنەرلىك گرافيكانىڭ شىعۋ تەگى نەمەسە سىزۋ ءپانىن وقىتۋدا مۋلتيمەديالىق كورسەتىلىمدى قولدانىلۋ تيىمدىلىگى.
ءبىلىم جولى قيىن دا قاسيەتتى جول. بۇل جولدا تىنىمسىز ەڭبەكتەنىپ، ىزدەنۋدەن جالىقپايتىن جاندار عانا ناتيجەلى تابىستارعا جەتۋدە. وسىنداي ءبىلىمدى ۇستازداردان ءبىلىم العان مىڭداعان شاكىرتتەر، قاناتتارى قاتايىپ، ەلىمىزدىڭ تۇكپىر - تۇكپىرىندە بىلدەي مامان يەسى بولاتىنى ءسوزسىز.
«شاكىرت – ۇستاز ايناسى» دەگەندەي بولاشاقتىڭ باسشىسى دا، داناسى دا، عالىمى دا، ەڭبەكقور ەڭبەكشىسى دە، كەنشىسى دە ۇستازدان ءتالىم الادى. ومىرگە ۇرپاق بەرگەن انالاردى قالاي ارداقتاساق، سول ۇرپاقتى تاربيەلەيتىن ۇستازداردى سونداي ارداقتاۋعا مىندەتتىمىز.
ءيا، راسىندا دا ۇستاز - مەكتەپتىڭ بايتەرەگى، ايناسى. مارتەبەلى ماماندار دا، ارمان وتى جۇرەگىندە الاۋلاعان جەتكىنشەكتەر دە، پاراساتتى قوعام قايراتكەرلەرى دە ءبىر ادامعا قارىزدار بولسا، ول – ۇستاز.
قازاقستان رەسپۋبليكاسى زايىرلى مەملەكەت. دەموكراتيالىق دامۋ جولىنا تۇسكەن تاۋەلسىز قازاقستان ەكىنشى ونجىلدىققا قادام باستى. ەلىمىزدە ءبىلىم بەرۋدىڭ جاڭا جۇيەسى قۇرىلىپ، وتاندىق ءبىلىم بەرۋدى الەمدىك دەڭگەيگە كوتەرۋ ارەكەتتەرى جاسالۋدا.
«ءححى عاسىردا ءبىلىمى دامىماعان ەلدىڭ تىعىرىققا تىرەلۋى ءسوزسىز» دەلىنگەن ەلباسى ن. نازاربايەۆتىڭ قازاقستان حالقىنا جولداۋىندا. ساپالى ءبىلىم بەرۋ تىكەلەي وقىتۋ ساپاسىن ارتتىرۋعا بايلانىستى بولعاندىقتان، ءمۇعالىمنىڭ كاسىبي دەڭگەيىن، بىلىكتىلىگىن ارتتىرۋ، ادىستەمەلىك شەبەرلىگىن جەتىلدىرۋ باستى نازاردا بولۋى ءتيىس.
پەداگوگيكا عىلىمىنىڭ ەڭ العاشقى باستى قاعيداسى «تۇلعا تۇلعانى سومدايدى» دەسەك، ونى «دامىعان تۇلعا - دامىعان تۇلعانى سومدايدى دەپ» وزگەرتۋگە بولادى.
دامىعان تۇلعانى سومداۋ ءۇشىن، ءبىرىنشى، ءمۇعالىمنىڭ تەوريالىق ءبىلىمىنىڭ دەڭگەيىن كوتەرۋى ءتيىس. ءمۇعالىم ءبىلىم بەرۋ پاراديگماسىنىڭ تۇبەگەيلى وزگەرۋىن، وقىتۋ ءۇردىسىن - تەحنولوگيالاندىرۋدىڭ زامان تالابى ەكەنىن، تەحنولوگيالاندىرۋ ءۇردىسىنىڭ ءمان ماعىناسىن اجىراتۋ قاجەتتىلىگىن، ينتەراكتيۆتى ءادىس - تاسىلدەردى قولدانۋدىڭ پارمەندى جولدارىن وڭتايلى زەردەلەۋى، ءتۇسىنۋى قاجەت. اتا - بابادان قالعان امانات – بايتاق جەرىمىزدەگى قازبا بايلىقتاردى يگەرۋدە، ەلىمىزدەگى حالىقارالىق جانە قالاارالىق اۆتوموبيل جولدارى مەن جاڭا قالالار سالۋدا، اۋىل شارۋاشىلىعىن دامىتۋ مەن ينجەنەر – ماماندار دايىنداۋدا ينجەنەرلىك گرافيكا ءپانىنىڭ ماڭىزى ۇلكەن. كوبىنە ستۋدەنتتەر سىزبا گەومەترياسى سەكىلدى ينجەنەرلىك وقۋ قۇرالدارىن وقىعاندا، الدىمەن تاقىرىپتى سۋرەتىنە قاراپ تۇسىنەدى. سىزبانى سىزۋ جولدارى دۇنيە جۇزىندەگى ەلدەردىڭ بارلىعىنا بىردەي ورتاق بولعاندىقتان، مەكتەپ قابىرعاسىندا وتەتىن سىزۋ ءپانى حالىقارالىق، ينتەرناسيونالدىق تەحنيكا ءتىلى بولىپ تابىلادى. سەبەبى، سىزبانى ورىنداۋ كەزىندە ۇلگى قالىپ (ستاندارت) بويىنشا بەلگىلى توعىز سىزىق ءتۇرى قولدانىلادى. فرانسۋزدىڭ اتاقتى عالىمى جانە مەملەكەت قايراتكەرى گاسپار مونج (1746 – 1818) وزىنە دەيىنگى كەسكىندەردى سالۋ تۋرالى ماعلۇماتتاردى جيناقتاپ، بەلگىلى ءبىر جۇيەگە كەلتىرە وتىرىپ، العاش رەت 1795 جىلى «سىزبا گەومەتريا»اتتى ەڭبەگىن جازىپ شىقتى. مىنە، وسى ۋاقىتتان باستاپ سىزبا گەومەتريا جەكە عىلىم رەتىندە قالىپتاسا باستادى. جوعارىدا ايتىپ كەتكەندەي، ەگەر سىزباتەحنيكا ءتىلى بولسا، وندا سىزبا گەومەتريا وسى ءتىلدىڭ گرامماتيكاسى بولىپ تابىلادى. ءبىزدىڭ داۋىرىمىزگە دەيىن ءومىر سۇرگەن ەسحيلدىڭ (ب. د. د. 525 - 456 ج. ج.)، اناكساگوردىڭ (ب. د. د. 500 - 428 ج. ج.)، دەموكريتتىڭ (ب. د. د. 460 - 380 ج. ج.)، ەۆكليدتىڭ (ب. د. د. III عاسىر) جانە ءۆيترۋۆييدىڭ (ب. د. د. I عاسىر) ەڭبەكتەرىندە سىزبا گەومەتريا نەگىزدەرى بولعان. بۇل سالانىڭ عىلىم رەتىندە قالىپتاسۋىنا ورتا عاسىردا ءومىر سۇرگەن بابالارىمىز ءال - حورەزمي (780 - 850)، ءال - فارابي (870 - 950)، ءال - بيرۋني (973 - 1050)، ناسرەدين ءتۋسيدىڭ ەڭبەكتەرىمەن زەرتتەۋلەرى ۇشان تەڭىز. قايتا ورلەۋ زامانىندا ءومىر سۇرگەن لەوناردودو ءۆينچيدىڭ (1455 - 1519)، دەكارتتىڭ (1596 - 1650) جانە دەزارگتىڭ (1593 - 1662) جاساعان تەوريالارى سىزبا گەومەتريانىڭ جەكە عىلىم بولىپ جەتىلۋىنە سەبەپكەر بولعان. سىزبا گەومەتريا ءپانى سىزبانى قالاي وڭاي جانە تۇسىنىكتى سالۋعا، سىزبانىسىزۋدىڭ ادىستەرى، سىزبانى قالاي وقۋعا، سىزبا ادىستەرىن پايدالانا وتىرىپ، قانداي ەسەپتەر شىعارۋعا بولاتىنى ت. ب. سەكىلدى سۇراقتار مەن ماسەلەلەردىڭ شەشىلۋ جولدارىن قاراستىرادى. سونىمەن قاتار، سىزبا گەومەتريا سىزبانى سالۋ مەن ول تۋرالى ءبىلىمدى جانە سىزبالاردىڭ كومەگىمەن ينجەنەرلىك ەسەپتەردى شەشۋ تەورياسىن مەڭگەرتەتىن ءپان بولىپ سانالادى. سىزبا گەومەتريا تومەندەگىدەي بولىمدەردەن تۇرادى: پروەكسيالاۋ ءادىس تەرى؛ اكسونومەتريالىق پروەكسيالار؛ نۇكتە مەن ءتۇزۋ سىزىق پروەكسيالارى؛ قيسىقسىزىق پەن جازىقتىق پروەكسيالارى؛ بەتتەر پروەكسيالارى؛ تۇرعىلىقتى (پوزيسيالىق) جانە ولشەم (مەتريكالىق) ەسەپتەرى؛ سىزبانى تۇرلەندىرۋ تاسىلدەرى؛ كولەڭكەلەر. وسى بولىمدەردى تولىق مەڭگەرگەن ستۋدەنت ءوزىنىڭ ويلاۋ قابىلەتىن ورىستەتە وتىرىپ، كەڭىستىكتە ورنالاسقان نارسەلەردىڭ كەسكىندەرىن سالۋ، سىزباداعى كەسكىندەر ارقىلى جاڭا ءبىر نارسەنى قۇراستىرۋ جانە سىزباداعى ءتۇرلى ەسەپتەردى شىعارۋ ماسەلەلەرىنەن مول ماعلۇمات الادى. قازىرگى ينجەنەرلىك گرافيكا ءپانى – جوعارىدا اتالعان سىزبا گەومەتريا پانىمەن ماشينا جاساۋ جانە قۇرىلىس سىزبالارىنىڭ تەوريالارىن زەرتتەيتىن عىلىم. ينجەنەرلىك گرافيكا تەوريالارىنىڭ جەتىستىكتەرى تەحنيكا مەن عىلىمنىڭ ءارتۇرلى سالالارىندا كەڭىنەن قولدانىلۋدا. سوندىقتان جەر جۇمىستارىنىڭ سىزبالارىن ساۋاتتى ورىنداۋ، ينجەنەرلىك عيماراتتاردى جوبالاۋ جانە تۇرعىزۋ ءۇشىن، جەر بەتىندە سالىناتىن اسا قاجەتتى عيماراتتاردى سىزبامەن كەسكىندەۋ تەورياسىنىڭ نەگىزدەرىن ينجەنەر وسى ينجەنەرلىك گرافيكا تەورياسى ارقىلى ءبىلىپ ۇيرەنەدى.
ي. ابدىكارىموۆ اتىنداعى قىزىلوردا اگرارلىق تەحنيكالىق كوللەدجى
وقىتۋشى: مەنليكۋلوۆ نۋر ماشاراپوۆيچ
ماماندىعى: «سىزۋدى وقىتۋ نەگىزدەرى»
ينجەنەرلىك گرافيكانىڭ شىعۋ تەگى نەمەسە سىزۋ ءپانىن وقىتۋدا مۋلتيمەديالىق كورسەتىلىمدى قولدانىلۋ تيىمدىلىگى.
ءبىلىم جولى قيىن دا قاسيەتتى جول. بۇل جولدا تىنىمسىز ەڭبەكتەنىپ، ىزدەنۋدەن جالىقپايتىن جاندار عانا ناتيجەلى تابىستارعا جەتۋدە. وسىنداي ءبىلىمدى ۇستازداردان ءبىلىم العان مىڭداعان شاكىرتتەر، قاناتتارى قاتايىپ، ەلىمىزدىڭ تۇكپىر - تۇكپىرىندە بىلدەي مامان يەسى بولاتىنى ءسوزسىز.
«شاكىرت – ۇستاز ايناسى» دەگەندەي بولاشاقتىڭ باسشىسى دا، داناسى دا، عالىمى دا، ەڭبەكقور ەڭبەكشىسى دە، كەنشىسى دە ۇستازدان ءتالىم الادى. ومىرگە ۇرپاق بەرگەن انالاردى قالاي ارداقتاساق، سول ۇرپاقتى تاربيەلەيتىن ۇستازداردى سونداي ارداقتاۋعا مىندەتتىمىز.
ءيا، راسىندا دا ۇستاز - مەكتەپتىڭ بايتەرەگى، ايناسى. مارتەبەلى ماماندار دا، ارمان وتى جۇرەگىندە الاۋلاعان جەتكىنشەكتەر دە، پاراساتتى قوعام قايراتكەرلەرى دە ءبىر ادامعا قارىزدار بولسا، ول – ۇستاز.
قازاقستان رەسپۋبليكاسى زايىرلى مەملەكەت. دەموكراتيالىق دامۋ جولىنا تۇسكەن تاۋەلسىز قازاقستان ەكىنشى ونجىلدىققا قادام باستى. ەلىمىزدە ءبىلىم بەرۋدىڭ جاڭا جۇيەسى قۇرىلىپ، وتاندىق ءبىلىم بەرۋدى الەمدىك دەڭگەيگە كوتەرۋ ارەكەتتەرى جاسالۋدا.
«ءححى عاسىردا ءبىلىمى دامىماعان ەلدىڭ تىعىرىققا تىرەلۋى ءسوزسىز» دەلىنگەن ەلباسى ن. نازاربايەۆتىڭ قازاقستان حالقىنا جولداۋىندا. ساپالى ءبىلىم بەرۋ تىكەلەي وقىتۋ ساپاسىن ارتتىرۋعا بايلانىستى بولعاندىقتان، ءمۇعالىمنىڭ كاسىبي دەڭگەيىن، بىلىكتىلىگىن ارتتىرۋ، ادىستەمەلىك شەبەرلىگىن جەتىلدىرۋ باستى نازاردا بولۋى ءتيىس.
پەداگوگيكا عىلىمىنىڭ ەڭ العاشقى باستى قاعيداسى «تۇلعا تۇلعانى سومدايدى» دەسەك، ونى «دامىعان تۇلعا - دامىعان تۇلعانى سومدايدى دەپ» وزگەرتۋگە بولادى.
دامىعان تۇلعانى سومداۋ ءۇشىن، ءبىرىنشى، ءمۇعالىمنىڭ تەوريالىق ءبىلىمىنىڭ دەڭگەيىن كوتەرۋى ءتيىس. ءمۇعالىم ءبىلىم بەرۋ پاراديگماسىنىڭ تۇبەگەيلى وزگەرۋىن، وقىتۋ ءۇردىسىن - تەحنولوگيالاندىرۋدىڭ زامان تالابى ەكەنىن، تەحنولوگيالاندىرۋ ءۇردىسىنىڭ ءمان ماعىناسىن اجىراتۋ قاجەتتىلىگىن، ينتەراكتيۆتى ءادىس - تاسىلدەردى قولدانۋدىڭ پارمەندى جولدارىن وڭتايلى زەردەلەۋى، ءتۇسىنۋى قاجەت. اتا - بابادان قالعان امانات – بايتاق جەرىمىزدەگى قازبا بايلىقتاردى يگەرۋدە، ەلىمىزدەگى حالىقارالىق جانە قالاارالىق اۆتوموبيل جولدارى مەن جاڭا قالالار سالۋدا، اۋىل شارۋاشىلىعىن دامىتۋ مەن ينجەنەر – ماماندار دايىنداۋدا ينجەنەرلىك گرافيكا ءپانىنىڭ ماڭىزى ۇلكەن. كوبىنە ستۋدەنتتەر سىزبا گەومەترياسى سەكىلدى ينجەنەرلىك وقۋ قۇرالدارىن وقىعاندا، الدىمەن تاقىرىپتى سۋرەتىنە قاراپ تۇسىنەدى. سىزبانى سىزۋ جولدارى دۇنيە جۇزىندەگى ەلدەردىڭ بارلىعىنا بىردەي ورتاق بولعاندىقتان، مەكتەپ قابىرعاسىندا وتەتىن سىزۋ ءپانى حالىقارالىق، ينتەرناسيونالدىق تەحنيكا ءتىلى بولىپ تابىلادى. سەبەبى، سىزبانى ورىنداۋ كەزىندە ۇلگى قالىپ (ستاندارت) بويىنشا بەلگىلى توعىز سىزىق ءتۇرى قولدانىلادى. فرانسۋزدىڭ اتاقتى عالىمى جانە مەملەكەت قايراتكەرى گاسپار مونج (1746 – 1818) وزىنە دەيىنگى كەسكىندەردى سالۋ تۋرالى ماعلۇماتتاردى جيناقتاپ، بەلگىلى ءبىر جۇيەگە كەلتىرە وتىرىپ، العاش رەت 1795 جىلى «سىزبا گەومەتريا»اتتى ەڭبەگىن جازىپ شىقتى. مىنە، وسى ۋاقىتتان باستاپ سىزبا گەومەتريا جەكە عىلىم رەتىندە قالىپتاسا باستادى. جوعارىدا ايتىپ كەتكەندەي، ەگەر سىزباتەحنيكا ءتىلى بولسا، وندا سىزبا گەومەتريا وسى ءتىلدىڭ گرامماتيكاسى بولىپ تابىلادى. ءبىزدىڭ داۋىرىمىزگە دەيىن ءومىر سۇرگەن ەسحيلدىڭ (ب. د. د. 525 - 456 ج. ج.)، اناكساگوردىڭ (ب. د. د. 500 - 428 ج. ج.)، دەموكريتتىڭ (ب. د. د. 460 - 380 ج. ج.)، ەۆكليدتىڭ (ب. د. د. III عاسىر) جانە ءۆيترۋۆييدىڭ (ب. د. د. I عاسىر) ەڭبەكتەرىندە سىزبا گەومەتريا نەگىزدەرى بولعان. بۇل سالانىڭ عىلىم رەتىندە قالىپتاسۋىنا ورتا عاسىردا ءومىر سۇرگەن بابالارىمىز ءال - حورەزمي (780 - 850)، ءال - فارابي (870 - 950)، ءال - بيرۋني (973 - 1050)، ناسرەدين ءتۋسيدىڭ ەڭبەكتەرىمەن زەرتتەۋلەرى ۇشان تەڭىز. قايتا ورلەۋ زامانىندا ءومىر سۇرگەن لەوناردودو ءۆينچيدىڭ (1455 - 1519)، دەكارتتىڭ (1596 - 1650) جانە دەزارگتىڭ (1593 - 1662) جاساعان تەوريالارى سىزبا گەومەتريانىڭ جەكە عىلىم بولىپ جەتىلۋىنە سەبەپكەر بولعان. سىزبا گەومەتريا ءپانى سىزبانى قالاي وڭاي جانە تۇسىنىكتى سالۋعا، سىزبانىسىزۋدىڭ ادىستەرى، سىزبانى قالاي وقۋعا، سىزبا ادىستەرىن پايدالانا وتىرىپ، قانداي ەسەپتەر شىعارۋعا بولاتىنى ت. ب. سەكىلدى سۇراقتار مەن ماسەلەلەردىڭ شەشىلۋ جولدارىن قاراستىرادى. سونىمەن قاتار، سىزبا گەومەتريا سىزبانى سالۋ مەن ول تۋرالى ءبىلىمدى جانە سىزبالاردىڭ كومەگىمەن ينجەنەرلىك ەسەپتەردى شەشۋ تەورياسىن مەڭگەرتەتىن ءپان بولىپ سانالادى. سىزبا گەومەتريا تومەندەگىدەي بولىمدەردەن تۇرادى: پروەكسيالاۋ ءادىس تەرى؛ اكسونومەتريالىق پروەكسيالار؛ نۇكتە مەن ءتۇزۋ سىزىق پروەكسيالارى؛ قيسىقسىزىق پەن جازىقتىق پروەكسيالارى؛ بەتتەر پروەكسيالارى؛ تۇرعىلىقتى (پوزيسيالىق) جانە ولشەم (مەتريكالىق) ەسەپتەرى؛ سىزبانى تۇرلەندىرۋ تاسىلدەرى؛ كولەڭكەلەر. وسى بولىمدەردى تولىق مەڭگەرگەن ستۋدەنت ءوزىنىڭ ويلاۋ قابىلەتىن ورىستەتە وتىرىپ، كەڭىستىكتە ورنالاسقان نارسەلەردىڭ كەسكىندەرىن سالۋ، سىزباداعى كەسكىندەر ارقىلى جاڭا ءبىر نارسەنى قۇراستىرۋ جانە سىزباداعى ءتۇرلى ەسەپتەردى شىعارۋ ماسەلەلەرىنەن مول ماعلۇمات الادى. قازىرگى ينجەنەرلىك گرافيكا ءپانى – جوعارىدا اتالعان سىزبا گەومەتريا پانىمەن ماشينا جاساۋ جانە قۇرىلىس سىزبالارىنىڭ تەوريالارىن زەرتتەيتىن عىلىم. ينجەنەرلىك گرافيكا تەوريالارىنىڭ جەتىستىكتەرى تەحنيكا مەن عىلىمنىڭ ءارتۇرلى سالالارىندا كەڭىنەن قولدانىلۋدا. سوندىقتان جەر جۇمىستارىنىڭ سىزبالارىن ساۋاتتى ورىنداۋ، ينجەنەرلىك عيماراتتاردى جوبالاۋ جانە تۇرعىزۋ ءۇشىن، جەر بەتىندە سالىناتىن اسا قاجەتتى عيماراتتاردى سىزبامەن كەسكىندەۋ تەورياسىنىڭ نەگىزدەرىن ينجەنەر وسى ينجەنەرلىك گرافيكا تەورياسى ارقىلى ءبىلىپ ۇيرەنەدى.
نازار اۋدارىڭىز! جاسىرىن ءماتىندى كورۋ ءۇشىن سىزگە سايتقا تىركەلۋ قاجەت.
You Might Also Like
-
ماقساتى: ءبىلىم الۋشىلاردىڭ ماتەماتيكا پانىنە قىزىعۋشىلىقتارىن ارتتىرىپ، لوگيكالىق ويلاۋ قابىلەتىن شيراتىپ، ماتەماتيكا تاريحى مەن ماتەماتيكاعا قاتىستى جۇمباقتار شەشۋ داعدىسىن جاتتىقتىرۋ.
