زورلىق-زومبىلىقسىز وتباسى
بالا-ادامنىڭ كەلەشەگى، بالانى تاربيەلەۋ، قوعامنىڭ ساپالى مۇشەسى ەتىپ ءوسىرۋ اتا-انانىڭ ارداقتى بورىشى. بالا جاسىندا قالاي تاربيەلەنسە، ەسەيگەندە سونى ىستەيدى. حالقىمىزدا «بالانى جاستان» دەگەن ماقال بار. ءبىراق ۇنەمى «ۇيتپە،بۇيتپە» دەپ وتىرسا دا بالا ىنجىق،جاسقانشاق بولادى. ءبىراق، بالا تاربيەلەۋدىڭ ءجونى وسى ەكەن دەپ،تاربيەدەن تىس قاتالدىق كورسەتۋدىڭ ءوزى بالا ومىرىنە ءقاۋىپ تۋعىزادى. قاتالدىق كەرەك دەسەك تە... تاربيەلەۋدىڭ دۇرىس جولدارىن قولدانعان ءجون. بالا بىلۋگە قۇمار، كورگەنىنە ەلىكتەگىش، تۇسىنبەسە سۇراعىش، كوكىرەگى تازا، سىنشىل جانە شىنشىل بولادى. بالانىڭ بويىنداعى وسى قاسيەتىن ساقتاۋ ءۇشىن وعان تۋرا شىنشىل، ادامگەرشىلىك تاربيە كەرەك. قازىرگى ۋاقىتتا بالالاردىڭ تەليەۆيزور، كومپيۋتەردەردەن كورەتىنى ۇرىپ -سوعۋ، جان-جانۋارلاردى جابىرلەۋدى كورەدى. وسىنى كورگەن بالا ىشتەي نەنىڭ دۇرىستىعىن، نەنىڭ بۇرىستىعىن تۇسىنە بەرمەيدى. ادەتتە تەرىس قىلىقتان كەيىن جازا تۇرادى. بالا اتا-اناسىنىڭ جازاسىن ادىلەتسىز جازا دەپ سەزىنەدى. ءبىراق بالاعا نە ءۇشىن جازالانعانىن دۇرىستاپ ويلاندىرعان ءجون جانە بالا ءوزىن اتا-انانىڭ ورنىنا قويىپ، ءوز قىلىعىن ولاردىڭ كوزىمەن كورۋگە تىرىستىرۋ كەرەك. «اكە كورگەن وق جانار، شەشە كورگەن تون پىشەر» دەمەكشى بالاعا وتباسى تاربيەسىنىڭ اسەرى مول.تاربيەگە اسەر ەتەتىن وسكەن ورتا، اتا-انانىڭ تاربيەسى دۇرىس بولماسا، بالاعا كەرى اسەر ەتەدى. وتباسىنداعى اتا-انانىڭ مىنەز-قۇلقى بالاعا ۇلگى-ونەگە الاتىن باستى نىساناسى بولماق. سونىمەن، ءومىردىڭ جەكە- دارا تۇلعاسى بولعاندىقتان، بالانىڭ ءوز قۇقىعىن قورعاۋ كونۆەنسياسىن قولداي وتىرىپ، مەكتەپتە 25 قازان مەن 25 كاراشا ارالىعىندا «زورلىق-زومبىلىقسىز بالالىق شاق» اتتى رەسپۋبليكالىق اقپاراتتىق ناۋقان بويىنشا مەكتەپىشىلىك ءىس-شارالار وتكىزىلۋدە.ادامعا جاسىنان بۇلاق سۋىنداي ءمولدىر، ايناداي تازا بولىپ ءومىر سۇرۋگە ماشىقتاندىرۋ ءۇشىن اسا ۇلكەن تاربيە كەرەك.
ءسابي نەنى بىلەدى دەپ، نەمقۇرايلى ويلاعاندىقتان بولىپ قاتەلەسىپ جۇرگەن جاعدايىمىز دا از ەمەس. نارەستە سويلەي الماسادا ءبارىن تۇسىنەدى. سوندىقتان ونىڭ قاسىندا كەلەڭسىز جاعداي جاساۋعا ، بىلاپىت سويلەۋگە، ايقاي-شۋ كوتەرۋگە بولمايدى. ءار اتا-انا بالاسىن جاقسى ادام بولسا ەكەن دەپ ارماندايدى. الايدا، ول تەز ارادا تاماشا ادام بولا قويمايدى. ول ءۇشىن وزدەرى اراسىن سىپايى قاتىناسىپ مادەنيەتتىلىك تانىتۋمەن قاتار، وعاش مىنەز شىعارماۋى قاجەت. «بالاپان ۇيادا نەنى كورسە ۇشقاندا سونى ىلەدى»-دەگەن اتالى ءسوز سودان قالعان. كەيبىر اتا-انالار بالانى ۇرىپ سوعىپ، قورقىتىپ تاربيەلەيمىن دەپ قاتەلىك جاساپ تا ءجۇر. بۇل جاقسى تاربيە بولمايدى دا، كەرسىنشە سول بالانىڭ قاتىگەز بولۋىنا نەمەسە قورقاق بولۋىنا ىقپال ەتەدى.قاتال بولساڭىز بالاڭىزدى رەنجىتىپ، جۇرەگىنە قاياۋ سالاسىز.
سونداي-اق بالانى ءمان-ماعاناسىز ەركەلەتەتىن اتا-انالاردا ءجيى كەزدەسەدى.ەركەلىكتىڭدە ءجونى بار. كوپ ەركەلىكتەن بالا ءوز بىلەرمەندىگىمەن كەتەدىدە،ءارى اكە-شەشەسىنىڭ ءتىلىن الا بەرمەيتىندىگى كەزدەسەدى. قانداي دا ءبىر جاعدايعا ءتوزىمسىز، تەنتەك بولىپ كەتەتىندەر دە بار.
«ەگەر بالا ەركە بولىپ وسەتىن بولسا، وندا ءومىرىن جىلاپ وتكىزەدى» -دەيدى يۋسۋف حادجيپ.
ەكرانعا نازار سالىپ،جاڭالىقتارعا قۇلاق تۇرەيىك «وقۋشىلارعا جاسالاتىن زورلىق-زومبىلىق ازايماي تۇر»
بالا-ادامنىڭ كەلەشەگى، بالانى تاربيەلەۋ، قوعامنىڭ ساپالى مۇشەسى ەتىپ ءوسىرۋ اتا-انانىڭ ارداقتى بورىشى. بالا جاسىندا قالاي تاربيەلەنسە، ەسەيگەندە سونى ىستەيدى. حالقىمىزدا «بالانى جاستان» دەگەن ماقال بار. ءبىراق ۇنەمى «ۇيتپە،بۇيتپە» دەپ وتىرسا دا بالا ىنجىق،جاسقانشاق بولادى. ءبىراق، بالا تاربيەلەۋدىڭ ءجونى وسى ەكەن دەپ،تاربيەدەن تىس قاتالدىق كورسەتۋدىڭ ءوزى بالا ومىرىنە ءقاۋىپ تۋعىزادى. قاتالدىق كەرەك دەسەك تە... تاربيەلەۋدىڭ دۇرىس جولدارىن قولدانعان ءجون. بالا بىلۋگە قۇمار، كورگەنىنە ەلىكتەگىش، تۇسىنبەسە سۇراعىش، كوكىرەگى تازا، سىنشىل جانە شىنشىل بولادى. بالانىڭ بويىنداعى وسى قاسيەتىن ساقتاۋ ءۇشىن وعان تۋرا شىنشىل، ادامگەرشىلىك تاربيە كەرەك. قازىرگى ۋاقىتتا بالالاردىڭ تەليەۆيزور، كومپيۋتەردەردەن كورەتىنى ۇرىپ -سوعۋ، جان-جانۋارلاردى جابىرلەۋدى كورەدى. وسىنى كورگەن بالا ىشتەي نەنىڭ دۇرىستىعىن، نەنىڭ بۇرىستىعىن تۇسىنە بەرمەيدى. ادەتتە تەرىس قىلىقتان كەيىن جازا تۇرادى. بالا اتا-اناسىنىڭ جازاسىن ادىلەتسىز جازا دەپ سەزىنەدى. ءبىراق بالاعا نە ءۇشىن جازالانعانىن دۇرىستاپ ويلاندىرعان ءجون جانە بالا ءوزىن اتا-انانىڭ ورنىنا قويىپ، ءوز قىلىعىن ولاردىڭ كوزىمەن كورۋگە تىرىستىرۋ كەرەك. «اكە كورگەن وق جانار، شەشە كورگەن تون پىشەر» دەمەكشى بالاعا وتباسى تاربيەسىنىڭ اسەرى مول.تاربيەگە اسەر ەتەتىن وسكەن ورتا، اتا-انانىڭ تاربيەسى دۇرىس بولماسا، بالاعا كەرى اسەر ەتەدى. وتباسىنداعى اتا-انانىڭ مىنەز-قۇلقى بالاعا ۇلگى-ونەگە الاتىن باستى نىساناسى بولماق. سونىمەن، ءومىردىڭ جەكە- دارا تۇلعاسى بولعاندىقتان، بالانىڭ ءوز قۇقىعىن قورعاۋ كونۆەنسياسىن قولداي وتىرىپ، مەكتەپتە 25 قازان مەن 25 كاراشا ارالىعىندا «زورلىق-زومبىلىقسىز بالالىق شاق» اتتى رەسپۋبليكالىق اقپاراتتىق ناۋقان بويىنشا مەكتەپىشىلىك ءىس-شارالار وتكىزىلۋدە.ادامعا جاسىنان بۇلاق سۋىنداي ءمولدىر، ايناداي تازا بولىپ ءومىر سۇرۋگە ماشىقتاندىرۋ ءۇشىن اسا ۇلكەن تاربيە كەرەك.
ءسابي نەنى بىلەدى دەپ، نەمقۇرايلى ويلاعاندىقتان بولىپ قاتەلەسىپ جۇرگەن جاعدايىمىز دا از ەمەس. نارەستە سويلەي الماسادا ءبارىن تۇسىنەدى. سوندىقتان ونىڭ قاسىندا كەلەڭسىز جاعداي جاساۋعا ، بىلاپىت سويلەۋگە، ايقاي-شۋ كوتەرۋگە بولمايدى. ءار اتا-انا بالاسىن جاقسى ادام بولسا ەكەن دەپ ارماندايدى. الايدا، ول تەز ارادا تاماشا ادام بولا قويمايدى. ول ءۇشىن وزدەرى اراسىن سىپايى قاتىناسىپ مادەنيەتتىلىك تانىتۋمەن قاتار، وعاش مىنەز شىعارماۋى قاجەت. «بالاپان ۇيادا نەنى كورسە ۇشقاندا سونى ىلەدى»-دەگەن اتالى ءسوز سودان قالعان. كەيبىر اتا-انالار بالانى ۇرىپ سوعىپ، قورقىتىپ تاربيەلەيمىن دەپ قاتەلىك جاساپ تا ءجۇر. بۇل جاقسى تاربيە بولمايدى دا، كەرسىنشە سول بالانىڭ قاتىگەز بولۋىنا نەمەسە قورقاق بولۋىنا ىقپال ەتەدى.قاتال بولساڭىز بالاڭىزدى رەنجىتىپ، جۇرەگىنە قاياۋ سالاسىز.
سونداي-اق بالانى ءمان-ماعاناسىز ەركەلەتەتىن اتا-انالاردا ءجيى كەزدەسەدى.ەركەلىكتىڭدە ءجونى بار. كوپ ەركەلىكتەن بالا ءوز بىلەرمەندىگىمەن كەتەدىدە،ءارى اكە-شەشەسىنىڭ ءتىلىن الا بەرمەيتىندىگى كەزدەسەدى. قانداي دا ءبىر جاعدايعا ءتوزىمسىز، تەنتەك بولىپ كەتەتىندەر دە بار.
«ەگەر بالا ەركە بولىپ وسەتىن بولسا، وندا ءومىرىن جىلاپ وتكىزەدى» -دەيدى يۋسۋف حادجيپ.
ەكرانعا نازار سالىپ،جاڭالىقتارعا قۇلاق تۇرەيىك «وقۋشىلارعا جاسالاتىن زورلىق-زومبىلىق ازايماي تۇر»
جوعارىداعى دانالىق سوزگە سۇيەنسەك، مۇعالىمدەر بالالارعا ۇلكەن ادامدىق باعىت بەرۋى ءۇشىن تەك اتا-انامەن بىرىگىپ جۇمىس ىستەۋ كەرەك ەكەنىن ەسكەرتكەن. سوندىقتان، بالاڭىزدىڭ وتباسىنداعى الاتىن العاشقى تاربيە ۇلگىسى زورلىق پەن زومبىلىقسىز ورتادا ورىندالۋى ءتيىس. «ۇيادا نەنى كورسەڭ، ۇشقاندا سونى ىلەرسىڭ» دەگەندەي، بالا قانداي ورتادا تاربيە كورسە، سونداي ورتاعا ۇيرەنىسىپ، ءسىڭىسىپ، ءوز دەگەنىندە ءدال اتا – انالاردىڭ قاتەلىكتەرىن قايتالايدى، ياعني كەلەسى كەلەر ۇرپاق تا زورلىق – زومبىلىق ورتادا تاربيەلەنەدى.
ەندەشە، بالانى سەنىممەن تاربيەلەۋ – زور ناتيجە بەرەدى دەپ ويلايمىن. بالاڭمەن دوس، سىرلاس بولا ءبىل. ەشقاشان قاتالدىقپەن ادامدى ادام ەتە المايسىڭ. قاتىگەزدىك بالانى اشىندىرادى، جۇرەگىنە وشپەندىلىك تۋدىرادى. سودان سىرتتاي باعىنىشتى كورىنگەنىمەن، ىشكى قارسىلىعى وسە بەرەدى. قارسىلىق قارسىلىقتى تۋعىزادى دەگەن فيزيكانىڭ زاڭى بار عوي. قاي ۋاقىتتا دا جۇمساق قاتتىنى جەڭەدى. سۋ جۇمساق، تامشىلاپ تۇرىپ، تاستى تەسەدى. اكە-شەشە رەتىندە قوقاڭداپ، ءوز ويىڭدى تىقپالاي بەرسەڭ، بالانىڭ تۇلعالىق قاسيەتتەرى اشىلماي قالادى. بەتىنەن قاقپا، ءبىراق بەلىن بۋىپ جولعا سال. دۇنيەدەگى ماقساتتىڭ دا، مىندەتتىڭ دە ەڭ ۇلكەنى – ول ەرتەڭگى كۇنگە ونەگەلى، پاراساتتى ۇرپاق قالدىرۋ.سونىمەن ۆ.ا.سۋحوملينسكيي «تەك قانا اتا-انالارمەن بىرگە، جالپى كۇش-جىگەردى بىرىكتىرۋ ارقاسىندا مۇعالىمدەر بالالارعا ۇلكەن ادامدىق باعىت بەرۋى مۇمكىن.»
You Might Also Like
-
فەدەراسيا كەڭەسىنىڭ سپيكەرى ۆالەنتينا ماتۆيەنكو ەاەو ەلدەرىنىڭ ستۋدەنتتەرىنە رف ءبىلىم وشاقتارىنداعى تەگىن ورىندار سانىن ۇلعايتۋدى ۇسىندى، دەپ حابارلايدى ريا نوۆوستي.
-
الماتىدا EF English Proficiency Index (EF EPI) - ءتۇرلى ەلدەردەگى ەرەسەك تۇرعىنداردىڭ اعىلشىن ءتىلىن مەڭگەرۋ دەڭگەيىن انىقتايتىن الەمدەگى ءىرى رەيتينگ ناتيجەسى ايتىلدى.
