InfoHub Logo

Anotasıa: Merzimdi baspasóz tarıhı derek kózi retinde kúrdeli jáne birtektes keshen bolyp tabylady. Negizinen bul keshenniń kúrdeliligi óz betterinde qoǵamnyń áleýmettik, saıası, ekonomıkalyq, mádenı jáne rýhanı ómiriniń barlyq spektrin kórsetetin merzimdi baspasózdiń óziniń qurylymyna jatady. Qazaqstan tarıhyn zertteýshilerdiń kópshiligi HH ǵ. merzimdi basylym betterinde jarıalanǵan materıaldardy sol nemese basqa jolmen paıdalanady. Sonymen qatar tarıhı derekkóz retinde merzimdi basylymdarmen jumys isteý ádistemesi naqty aıqyndalmaǵan. Osynyń bári merzimdi baspasózdiń birshama ekiushty pozısıasyna jáne onyń tarıhı zertteýler úshin mańyzyna ákeldi. Bul maqalada biz Qazaqstan tarıhy boıynsha tarıhı derekkóz retinde 1960-1980 jyldardaǵy merzimdi basylymdarǵa arnalǵan ǵylymı eńbekterge sholýdy usynamyz. Maqalanyń maqsattarynyń biri - osy máselege arnalǵan ártúrli basylymdardy júıeleý.

Kilt-sózder: merzimdi baspa, Qazaqstan tarıhy

Anotasıa: Perıodıcheskaıa pechat kak ıstorıcheskıı ıstochnık predstavláet soboı slojnyı ı neodnorodnyı kompleks. V osnovnom slojnostetogo kompleksa otnosıtsá k strýktýre samoı perıodıcheskoı pechatı, kotoraıa na svoıh stranısah otrajaet ves spektr sosıalnoı, polıtıcheskoı, ekonomıcheskoı, kúltýrnoı ı dýhovnoı jıznı obshestva. Bolshınstvo ıssledovateleı ıstorıı Kazahstana HH v. tak ılı ınache ıspolzýıýt materıaly, opýblıkovannye na stranısah perıodıcheskıh ızdanıı. Prı etom metodıka raboty s perıodıcheskoı pechatú kak ıstorıcheskım ıstochnıkom opredelena nedostatochno chetko. Vse eto prıvelo k nekotoromý dvoıakomý polojenıý perıodıcheskoı pechatı ı ee znachenıý dlá ıstorıcheskogo ıssledovanıa. V dannoı state my predlagaem obzor naýchnyh rabot, posváshennyh perıodıcheskoı pechatı 1960–1980 godov kak ıstorıcheskomý ıstochnıký po ıstorıı Kazahstana. Odna ız zadach statı — sıstematızasıa raznogo roda pýblıkasıı, posváshennyh dannoı probleme.

Klúchevye slova: perıodıcheskaıa pechat, ıstorıa Kazahstana

Abstract: The periodical press as a historical source is a complex and heterogeneous complex. Basically, the complexity of this complex relates to the structure of the periodical press itself, which on its pages reflects the entire spectrum of social, political, economic, cultural and spiritual life of society. Most researchers of the history of Kazakhstan of the twentieth century . in one way or another, they use materials published on the pages of periodicals. At the same time, the methodology of working with the periodical press as a historical source is not clearly defined. All this has led to a certain twofold position of the periodical press and its significance for historical research. In this article we offer an overview of scientific works devoted to the periodical press of the 1960s-1980s as a historical source on the history of Kazakhstan. One of the tasks of the article is the systematization of various publications devoted to this problem.

Keywords: periodical press, history of Kazakhstan

Sońǵy onjyldyqtardaǵy keńestik jáne qazaq tarıhnamasynda merzimdi basylymdardyń tarıhı derekkóz retinde zerttelý tarıhyna qatysty naqty konseptýaldy tásilder qalyptasqan joq. Keńestik tarıh ǵylymynda da, qazaqstandyq zertteýshiler de birtutas (nemese eń bolmaǵanda basym) kózqarasty qalyptastyrǵan joq. Sondyqtan biz ádebıetti sholýdyń hronologıalyq prınsıpiniń birden-bir múmkin bolatynyn qarastyramyz.

Bul máselege qatysty alǵashqy eńbekter 1960-1970 jyldardyń aıaǵynda paıda bola bastady. Kóbinese bul gýmanıtarlyq bilimniń ártúrli salalaryna (tarıh, fılologıa, fılosofıa, saıasattaný) arnalǵan dısertasıalyq zertteýler, onda merzimdi basylymdar KOKP tarıhy turǵysynan zertteldi. Bizdiń oıymyzsha, olar basqalarmen salystyrǵanda máseleniń tarıhnamasynyń eń tolyq jáne neǵurlym mazmundy keshenin bildiredi.

Búgingi kún turǵysynan túsindirsek, bul toptyń shyǵarmalaryn «ıdeologızasıalaý» olardyń qundylyǵyn tómendetpeıdi. Sondaı-aq bul túrdegi barlyq shyǵarmalar úshin tarıhı derekkóz retinde baspa máselesin qozǵaı otyryp, ózindik zertteý taqyrybyna súıene otyryp, merzimdi basylym máselesine ár avtordyń ózindik sheshimin usynýy tán. 

S.Iýsýpovtyń eńbeginde úgit-nasıhat máseleleri boıynsha merzimdik basylymdar men partıa organdarynyń baılanysyna kóp kóńil bólinedi. Avtor tek partıalyq baspasózge kóp kóńil bólip, ony negizinen sosıalısik qoǵam qurýdaǵy eńbekshi halyqtyń «uıymdastyrýshysy» retinde baǵalaıdy. Merzimdi basylym materıaldarymen jumys jasaǵanda avtor «Baspa organy men bastaýysh partıa uıymynyń» baılanysyna basty nazar aýdarýdy usynady. S.Iýsýpov shyǵarmashylyǵyna sıpaty jaǵynan jaqyny – G.M.Shmýrygınniń shyǵarmasy. Bul dısertasıalyq zertteý aldyńǵy jaǵdaıdaǵydaı máselelerge baǵyttalǵan, biraq basqa hronologıalyq segmentke qatysty. Sondaı-aq, G.M.Shmýrygınniń S.Iýsýpov sıaqty keńestik merzimdi baspasózdiń negizgi qyzmeti sosıalısik qurylystyń kez kelgen jetistikteri úshin kúreste eńbekshilerdi uıymdastyrý qyzmeti dep esepteıtini de qyzyq. G.M.Shmýrygın óz jumysynyń ereksheligine baılanysty tek partıalyq merzimdi basylymdarǵa ǵana emes, sonymen qatar Qazaq KSR Ǵylym akademıasynyń ártúrli uıymdarynyń baspa basylymdaryna, Qazaqstannyń ónerkásiptik kásiporyndarynyń gazetterine, respýblıkalyq jáne jalpy- salalyq jýrnaldarǵa nazar aýdarady. S.Iýsýpovtan aıyrmashylyǵy, G.M.Shmýrygın baspasózdi taldaı otyryp, gazet-jýrnaldardyń oqyrmandarmen keri baılanysyna - jazbalarǵa jaýaptar men keńestik shyndyqtyń ártúrli keleńsiz jaqtarynyń ómirdegi odan ári sheshimderine nazar aýdarýdy usynady.

Bul toptyń qalǵan barlyq jumystary merzimdi basylymdardy partıa organdarynyń ıdeologıalyq jumysynyń quramdas bóligi retinde qarastyrady. Sonymen, A.Sh.Amanov, Ǵ.M.Emelın óz eńbekterinde aýyl ómirin jaqsartý máselelerine baspasózdiń kózqarasyn aıshyqtaıdy. Olar úshin merzimdi basylymdar Komýnıstik partıa alǵa qoıǵan túrli mindetterdi júzege asyrýdyń tıimdi quraly bolyp tabylady.

J.Aralbaevtyń eńbeginde KOKP qyzmetiniń komýnıstik tárbıe sıaqty qyry ashylǵan. Árıne, avtor óz shyǵarmasynda merzimdi baspasóz máselelerin de nazardan tys qaldyra almaǵan. Avtordyń oıynsha, komýnızmniń belgili bir kezeńin qurý jaǵdaıynda merzimdi baspasózdiń úlken «agıtasıalyq qyzmeti» bolýy kerek. Á.Á.Ǵunashev pen J.S.Musaıbekov eńbekterinde merzimdi basylymdarǵa kóp kóńil bólinedi. Jastardy tárbıeleý máselelerin qarastyra otyryp, avtorlar «jastar – jastar baspasózi – komýnıstik partıa» tizbegin taldaıdy. Bul rette avtorlar partıalyq uıymdardyń basymdylyǵy ıdeıasyn jáne tıisinshe jastar uıymdary men jastar baspasózi isindegi partıa organdarynyń fýnksıalaryn qoldaıdy.

1980 jyldary osy máselege arnalǵan birqatar eńbekter jaryq kórdi6. Osy kezeńde qoǵam ómirine partıalyq basshylyqty zertteýdiń buryn bastalǵan úrdisi jalǵasýda, biraq 1980 jyldardyń ortasynan bastap partıalyq-ıdeologıalyq stereotıpterden belgili bir alshaqtaý bastalady. Tarıhı derekkóz retinde merzimdi basylymdardy kórsetýde de osyndaı proses oryn alady. S.A.Pedan, Ch.G.Mýsın eńbekterinde komsomol uıymdaryna partıalyq basshylyq prızmasy arqyly baspasózge degen dástúrli kózqaras áli de saqtalǵan. Demek, baspasóz Qazaqstan komsomolynyń jaǵdaıyn jaqsartý jolyndaǵy respýblıka partıa uıymdarynyń úzdiksiz kúresinde «qural», «mehanızm», «qural» retinde qarastyrylady. Sondyqtan bul jumystardy «qaıta qurý» shyǵarmalaryna qaraǵanda, burynǵy kezeńge jatqyzý kerek.

Ekinshi jaǵynan, 1980 jyldardyń aıaǵynda jaryq kórgen Á.B.Ábdýalıev pen T.Q.Baqshılovtyń eńbekterinde basqalarmen qatar, partıalyq, keńestik gazet-jýrnaldarǵa synı kózqaras tanytatyn birqatar merzimdik basylymdarǵa7 taldaý jasaý usynylady. Avtorlar totalıtarlyq qoǵamdaǵy baspasózdiń búkil kúshi men rólin aıqyn kórsetedi, biraq jalpy tendensıaǵa súıene otyryp, olar merzimdi basylymdardy tarıhı derekkóz retinde ǵylymı jáne praktıkalyq turǵydan túsinýdi usynbaıdy. Soǵan qaramastan bul eńbekterde tómengi satydaǵy gazetterdiń sany, olardyń qyzmeti men oqyrmandarǵa áser etý joldary týraly málimetter bar, Qazaqstandaǵy jastar baspasóziniń damýy týraly qundy málimetter bar.

Joǵaryda atalǵan eńbekterdiń ishinde eń úlken qundylyq, bizdiń oıymyzsha, N.A.Myhtyń tarıh ǵylymdarynyń kandıdaty ǵylymı dárejesin alý úshin jazǵan dısertasıasy bolyp tabylady. Ǵalym óz zertteýlerinde zamandastary «damyǵan sosıalızmdi qurý kezeńi» dep ataǵan jyldardaǵy Qazaqstan baspasózine partıalyq jetekshilik máselesin qarastyrýǵa talpynys jasady. Aıta ketý kerek, bul zertteýdi tarıhı derektaný dep ataýǵa bolady. Árıne, N.A.Myh baspasózdi atyshýly «partıalyq» prınsıpinen tys qarastyra almady, soǵan qaramastan onyń eńbegi joǵary baǵaǵa ıe. Birinshiden, avtor 1971-1975 jyldardaǵy jergilikti jáne respýblıkalyq baspasózge taldaý jasap, jalpy keńestik baspasózdiń vertıkaldy baılanysyn sıpattaı aldy. Ekinshiden, osy jyldardaǵy baspa sóziniń damýyn kórsetti. Úshinshiden, jetkilikti egjeı-tegjeıli (al bul totalıtarlyq memleket jaǵdaıynda) ol baspasózdegi partıalyq basshylyqtyń shemasyn kórsetip, partıa organdarynyń gazet-jýrnal redaksıalarymen ózara árekettesý mehanızminiń mánin ashyp berdi. 1971-1975 jyldardaǵy Qazaqstandaǵy merzimdi baspasózdiń damýy mysalynda avtor gazet-jýrnaldardyń janrlyq ereksheligi men janrlyq alýandyǵy sıaqty merzimdi baspasózdiń máselelerine toqtaldy. Baspasózdiń «damyǵan sosıalızmdi» qurýdaǵy element retindegi róline erekshe toqtalý avtordy mynadaı qorytyndyǵa ákeldi: «Baspasóz qyzmetiniń tıimdiligi máseleniń ózektiligi men aýyrlyǵyna, baıandamanyń ýaqytylylyǵyna, jýrnalıserdiń mańyzdy máseleni kórsetý qabileti». Jalpy, merzimdi basylymdardy mundaı túsindirý keńestik zertteýshilerdiń barlyq eńbekterine tán, biraq sonymen birge keıbireýler máseleni ǵylymı taldaýdy onyń qandaı da bir uqsastyǵymen almastyryp, máseleni teorıalyq arnaǵa «alýǵa» tyrysady. marksızm-lenınızm klasıkterinen dáıeksóz túrinde. Demek, zertteýshi bul máseleni taldaı otyryp, faktilerdiń kóbiniń ıdeologıa ekranynyń ar jaǵynda jasyrynatynyn eskerýi kerek.

Sh.G.Sarmýrzınanyń dısertasıasynyń da tarıhı, derektanýlyq sıpaty bar. Zertteý páni – 1980 jyldardaǵy partıalyq-keńestik baspasóz jáne onyń Qazaqstan ónerkásibiniń damýyna áseri. Avtor teorıalyq máselelerge kóp kóńil bóldi: polıgrafıa uǵymynyń anyqtamasy; redaksıa qyzmetkerleriniń jumysyn baǵalaý; partıa organdary men merzimdi basylymdar arasyndaǵy qarym-qatynastardyń teorıasy men praktıkasy (jáne bul prosestiń is júzinde qalaı bolǵany). Shyǵarmanyń ıdeıalyq sıpat alatyny sózsiz, óıtkeni avtordyń ózi merzimdik basylymdardy basqarý jónindegi jergilikti partıa komıtetteriniń jumys tájirıbesinen «gazet-jýrnaldardyń qyzmetin plenýmdarda, búro májilisterinde jáne májilisterinde qaraýdyń dástúrli formalaryn tıimdi paıdalanýǵa umtylýyn kóredi». Bul eńbekte qazaq baspasóziniń 15 jyldaǵy (1971-1985 j.) evolúsıasy, osy kezeńdegi Qazaqstan Kompartıasynyń baǵytynyń ózgerýiniń sebepteri men saldary jáne ómir súrýdiń barlyq qıyndyqtary qadaǵalanýy mańyzdy. respýblıkalyq deńgeıden negizgi (kóp tırajdy) deńgeıge deıingi merzimdi basylymdar anyqtaldy.

Komýnıstik partıanyń halyqty tárbıeleýdegi ıdeologıalyq jumysyn qamtıtyn zertteýshi S.A.Kosttyń dısertasıasynda merzimdik basylymdardyń derektanýlyq zertteýleri úshin mol materıaldar usynylǵan. Birinshiden, gazet shyǵarýdyń ádistemesi men úgit-nasıhatyna taldaý jasaýǵa talpynys jasaldy; ekinshiden, jańa ómir saltyn nasıhattaýdaǵy baspasózdiń tıimdiligine baǵa beriledi; úshinshiden, avtor baspasózdi ortalyq, respýblıkalyq, t.b dep bólmeı, baspasózge maqsatty qatynasty boljaıtyn kúrdeli qatynasty jaqtaýshy. Avtor úshin baspasóz dástúrli – ol bir mezgilde jáne teń dárejede «nasıhatshy, uıymdastyrýshy jáne úgitshi». Tórtinshiden, S.A.Kost keńestik qoǵam jaǵdaıynda baspasózdiń qarsy úgit-nasıhat sıaqty fýnksıasyna sonshalyqty kóp kóńil bólgen birden-bir tulǵa, ol basylymdar redaksıalaryna júktelgen birqatar mindetterde mańyzdy oryn aldy. Biraq ǵylymı ádebıettegi qarsy nasıhat máselesine az oryn berilgen. Osynyń barlyǵy jınaqtalǵan, avtordyń pikirinshe, osy kezeńdegi merzimdi basylymdardyń qundylyǵyn tarıhı derekkóz retinde kórsetýge múmkindik beredi.

Jalpy, Qazaqstannyń keńes tarıhshylarynyń zertteýlerinde qarastyrylatyn merzimdi basylym máselelerine dogmatızm (baspasóz árqashan uıymdastyrýshy, úgitshi, úgitshi degen maǵyna beredi), baspasózdi damytýda partıa uıymdarynyń rólin kúsheıtýge umtylý tán. , baspasózdiń baǵynyshtylyǵyn naqty túsiný («naǵyz táýelsiz baspasóz – partıalyq baspasóz» ). Sonymen birge bul kezeńdegi zertteýler quramyndaǵy derektik materıaldarmen de qundy. Sondaı-aq, dál osy kezeńde bul máselege tutas kózqaras qalyptasqany daýsyz. Sol kezdegi zertteýlerde merzimdi basylymdar tarıhy men onyń derekkóz túri retindegi evolúsıasyn baıqaýǵa bolady.

Qazaqstan táýelsizdik alǵannan keıin de bul máselege qyzyǵýshylyq azaıǵan joq. Ras, qazirgi qazaqstandyq zertteýshiler bul máseleni sońǵy onjyldyqtar tarıhynyń basqa da máseleleri turǵysynan qarastyrady. Osy oraıda, eń aldymen, eki dısertasıalyq zertteýdi – N.S.Kenjeǵulova men B.M.Qaıpovany bólip kórsetý qajet.

N.S.Kenjeǵulova óz dısertasıasynda baspasózge 1986 jylǵy Almatydaǵy oqıǵalar týraly qoǵam úshin aqparat kózi rólin júkteıdi. Avtor Jeltoqsan oqıǵasyn baspasóz betterinde jarıalaýdyń mádenıettaný aspektisine, jastardyń is-áreketi úlgisinde patrıottyq sezimdi tárbıeleýge jáne tarıhı jadyny jańǵyrtýǵa kóp kóńil bóledi. N.S.Kenjeǵulova usynǵan basty qaǵıda – ortalyq jáne respýblıkalyq gazetter men jýrnaldardyń belgili oqıǵalar týraly retrospektıvtiligi. Avtordyń pikiriniń biri – 1987-1988 jyldardaǵy Qazaqstandaǵy buqaralyq aqparat quraldaryna jasalǵan qysymnyń mysaly qazaqstandyq qoǵamda oryn alǵan jalpy reaksıanyń kórsetkishi boldy degen pikir. Bul málimdeme 1986 jylǵy Jeltoqsan oqıǵasy týraly respýblıkalyq, oblystyq gazetterdegi jazbalardyń, maqalalardyń, resmı qujattardyń egjeı-tegjeıli tańdaýymen sýrettelgen. Avtor fılolog bolǵandyqtan, ol tarıhshyǵa baspasóz materıaldaryn taldaýdyń qyzyqty ári paıdaly nusqasyn usynady. 1987-1989 jyldardaǵy merzimdi basylym betterinde qoldanylǵan sózderdiń qurylymdyq irikteýine súıene otyryp, avtor kezeńniń ózin baǵalaýǵa áreket jasaıdy. Bul ishinara sátti - 1986 jylǵy Jeltoqsan oqıǵasyna arnalǵan materıaldardyń sıpaty (1987 jyldyń qańtarynan bastap), N.S.Kenjeǵulovanyń aıtýy boıynsha, anyq teris bolady. «Ultshyldyq», «halyqtar arasyna syna salý» sıaqty sózder men sóz tirkesterin qoldaný jıiligi. kúrt artady. Avtordyń gazet-jýrnal aqparatyn odan ári taldaýy bul másele boıynsha «qoǵamdyq temperatýranyń» azdap tómendeýin jáne tipti materıaldardyń paıda bolýyn kórsetedi. Jalpy, bul zertteý Qazaqstannyń ótken 15 jyldaǵy ulttyq tarıhynyń keıbir máselelerine jaryq túsiredi jáne buǵan kóp eńbek sińirgen merzimdi basylym materıaldaryna tıesili.

B.M.Qaıpova dısertasıalyq zertteýinde keńes qoǵamyndaǵy senzýranyń damý máselesin qarastyrady1. Zertteýdiń negizgi mindeti – Qazaqstanda da, KSRO-da da baspasóz senzýrasy organdaryn tirkeý prosesi. Zertteýshi baspasózdegi jáne jalpy BAQ-taǵy senzýra búgingi tańda belgili bir baspa basylymynyń qundylyǵyn anyqtaýǵa múmkindik beretin basty faktor dep esepteıdi. Keńestik dáýirdegi senzýrany qarastyryp, zertteı otyryp, jýrnaldar men gazet betterindegi sol nemese basqa aqparattardyń qanshalyqty senimdilik dárejesin anyqtaýǵa bolady – zertteý avtory osyndaı qorytyndyǵa keledi. Senzýrany «memlekettiń birqatar organdary júzege asyratyn belgili bir qyzmeti» dep túsinedi. Jumys keńestik qoǵamdaǵy senzýra organdarynyń evolúsıasyn, senzýra organdarynyń qurylymyn ózgertýdi usynady; senzýranyń ártúrli nysandary men túrlerin taldaý usynylady. Degenmen, jumystyń teorıalyq turǵydan kóbirek sıpattalǵanyn jáne qorytyndylar gazet-jýrnal tájirıbesimen rastalmaıtynyn da atap ótken jón.

Jumys zertteýshilerdiń nazaryn aýdarýǵa laıyq, óıtkeni avtor merzimdi baspasóz úshin krıterıılerdiń biri retinde senzýrany usynýǵa tyrysady. Senzýra jalpy qabyldanǵannan áldeqaıda keńirek túsiniledi - bul úkimet halyqpen baılanysatyn tutas júıe, «til». B.M.Qaıpova senzýranyń eń kóp taraǵan úsh túrin atap kórsetedi: «baspaý arqyly senzýra, óshirý arqyly senzýra jáne jazý arqyly senzýra, olar ... yqpal etýdiń tyıym salý ádisteriniń qurylymyn quraıdy». Qoǵamdaǵy jáne memlekettegi senzýralyq qatynastardy baspasózge qatysty jáne merzimdik basylymdarmen jumys isteý kezinde tarıhı derek kózi retinde eskerý, bizdiń oıymyzsha, tarıhı derekkóz retinde merzimdi basylymnyń múmkindikterin barynsha tolyq paıdalanýǵa múmkindik beredi. Sondaı-aq, B.M.Qaıpovanyń jumysy Qazaqstandaǵy jalǵyz týyndy ekenin jáne bul jaǵdaıdyń oǵan úlken mán beretinin atap ótken jón, óıtkeni bul baǵyttaǵy jumystar barǵan saıyn tanymal bola túsýde.

Birqatar dısertasıalyq zertteýlerde bul máseleni teorıalyq turǵydan ashatyn merzimdi basylymdardyń tarıhı derekkóz retindegi sıpattamalaryna arnalǵan zertteýler úlken qyzyǵýshylyq týdyrady.

I.A.Shámshın usynǵan merzimdi baspasóz máselesine jáne onyń qaıta qurý kezindegi keńes qoǵamy ómirindegi róline baǵa berýdiń qyzyqty kózqarasy. Avtor qoǵamnyń saıası ómirin ózgertý prosesinde baspasózdiń rólin anyqtaýdy aldyna mindet etip qoıady. Baspasóz men qoǵam arasyndaǵy qarym-qatynasqa jańa, dogmatıkalyq kózqaras usynylady. Avtordyń pikirinshe, bul kezeńde baspasózdiń tek qural retinde ǵana emes, qoǵamdyq pikirdi qalyptastyrýdyń naqty elementi retinde de qabyldanýy mańyzdy.

V.V.Alekseevtiń zertteýlerinde KSRO ortalyq gazetteri redaksıalarynyń baspa basylymdarynyń redaksıalaryna kelip túsken hattardy óńdeý jáne olarǵa jaýaptar, jarıalanymdarǵa jaýaptar boıynsha jumysy máselelerine jiti nazar aýdarylǵan. , jaýaptar jáne t.b. Zertteýdiń qundylyǵy qoǵam men baspasóz (demek, memleket pen baspasóz) arasyndaǵy «dıalog» mehanızmi neni beıneleıtindiginde. Hattar men olardaǵy málimetterdi tańdaý jáne taldaý ádisteri usynylǵan. Keıbir ómirlik mańyzdy taqyryptar men gazetterdiń turaqty aıdarlarynyń taǵdyry - «Hattarǵa jaýaptar», «Baspalar izimen», t.b.

A.I.Alatorseva óz zertteýlerinde merzimdi basylymdardyń bul túriniń ǵylymı tarıhı jýrnaldar retindegi evolúsıasyn kórsetedi. Eńbekte keńestik tarıhı merzimdi basylymdardyń qalyptasý kezeńinde tereń taldaý jasalyp, tarıhı merzimdi basylymdardyń jiktelýine toqtalyp, tarıhı derekkózderdiń jalpy keshenindegi ornyn kórsetedi.

A.I.Alatorseva taqyrybyna jaqyny M.T.Muqashevanyń shyǵarmasy. Ol ǵylymı-kópshilik merzimdi basylymdar sıaqty merzimdi basylymdar keshenin búkteý máselesine nazar aýdarady, sonymen birge gazet-jýrnal basyp shyǵarýdy jalpy qarastyrady. Avtor Qazaqstandaǵy búkil merzimdi basylymdar keshenindegi ǵylymı-kópshilik merzimdi basylymdardyń orny men mańyzyn anyqtaıdy. M.T.Mukasheva «tórtinshi bılik» pen qoǵam ómiri arasyndaǵy tikeleı baılanys ıdeıasyn tujyrymdaıdy. Zertteý, mysaly, basylym betterinde jarıalanǵan ıdeıadan tehnıkalyq jańalyqtardy naqty engizýge deıingi joldy kórsetedi. Osylaısha, merzimdi baspasózdiń ekinshi jaǵy - is júzinde jasaýdyń naqty múmkindigi atap ótiledi. Aıta ketý kerek, bul «qaǵıda» Keńes Odaǵynyń búkil baspasózine tarady, biraq olardyń barlyǵy ǵylymı jáne ǵylymı-kópshilik (negizinen salalyq) merzimdi basylymdar retinde bul ıdeıany is júzinde júzege asyra almady.

Orys tarıhynyń derektaný máselelerine arnalǵan eńbekterdiń ishinde 1970 jyldardyń ortasynda jaryq kórgen O.M.Medýshevskaıanyń eńbegin atap ótý qajet. Bul dısertasıada teorıalyq derektanýdyń ártúrli máselelerimen qatar, qazirgi tarıh ǵylymyndaǵy irgetastardyń biri retinde merzimdi basylymdar máselesi de qarastyrylǵan. Merzimdi basylymdardy jikteý, tarıhı derek kózi retinde merzimdi basylymdarmen jumys isteýdiń ádistemelik prınsıpterin anyqtaý sıaqty máselelerge basty nazar aýdarylady. Atap aıtqanda, avtor buqaralyq aqparat kózderimen, sonyń ishinde merzimdi basylymdarmen jumys isteý kezindegi ádister arsenalyn keńeıtýdi usynady.

Osylaısha, bul másele boıynsha tarıhnamaǵa sholý jasaý keıbir qorytyndylar jasaýǵa múmkindik beredi. Týǵan kezde-aq qoǵam úshin aqparat elementi retinde oılastyrylǵan merzimdi baspasóz KSRO-da basqa da qyzmetterge ıe boldy. Baspasóz tarıhy men partıa tarıhy máseleleriniń ózara baılanysy osy másele boıynsha zertteý tarıhynyń sapasyna iz qaldyrdy. Eń aldymen, bul másele boıynsha jumystardyń bir jıyntyǵynyń joqtyǵynan kórinedi - bul jaı ǵana nátıje bermedi. Sonymen qatar, másele boıynsha jumystardyń joqtyǵy týraly aıtý durys emes - olar jetkilikti úlken sanmen usynylǵan. Biraq olardyń barlyǵy da tarıhı bilimniń ártúrli salalarynyń arasynda «shashyrap ketken».

Sondaı-aq zertteýlerdiń, monografıalardyń, maqalalardyń negizgi bóligi KOKP jáne Qazaqstan Kompartıasynyń tarıhyna silteme jasaýy mańyzdy. Bizdiń oıymyzsha, keńestik ǵylymdaǵy bul másele tolyǵymen Istpartqa tıesili boldy, sondyqtan kóptegen zertteýshiler úshin jáne osy másele boıynsha kóptegen pikirlerdiń qalyptasýyna tyıym salyndy. Keńes memleketi men partıa ydyraǵannan keıingi jyldarda bul másele tarıhshylar úshin ózektiligin joıǵan joq, biraq keńestik baspasóz júıesin dáripteý qoǵamda jala jabýmen, tipti (keıbir eńbekterde) merzimdi basylymdardy teriske shyǵarýmen almasady. Pikirler men konsepsıalardyń osyndaı taralýynyń bolýy máseleniń qazirgi kezeńdegi ózektiligin taǵy da aıǵaqtaıdy.

Ádebıetter tizimi

1. Amanov A.Sh. DeıatelnostKompartıı Kazahstana po povyshenıý professıonalno-tehnıcheskogo ýrovná trýjenıkov selskogo hozáıstva respýblıkı (1959–1970 gg.): Avtoref. dıs. … kand. ıst. naýk. – Alma-Ata, 1978; Aralbaev N. Nekotorye voprosy deıatelnostı Kompartıı Kazahstana po komýnısıcheskomý vospıtanıý trýdáshıhsá v perıod razvıtogo sosıalızma: Avtoref. dıs. … kand. ıst. naýk. – Alma-Ata, 1976; Gýnashev A.A. Deıatelnostpartıınyh organızasıı Kazahstana po ıdeıno-polıtıcheskomý ı trýdovomý vospıtanıý stýdencheskoı molodejı (1966–1975 gg.): Avtoref. dıs. … kand. ıst. naýk. – L., 1976; Emelına G.M. Deıatelnostpartıınyh organızasıı Kazahstana po povyshenıý rolı profsoıýzov v podeme selskogo hozáıstva (1966–1970 gg.): Avtoref. dıs. … kand. ıst. naýk. – Alma-Ata, 1976; Mýsaıbekov J.S. Partıınoe rýkovodstvo vospıtanıem rabocheı molodejı Kazahstana (1966–1970 gg.): Avtoref. dıs. … kand. ıst. naýk. – Alma-Ata, 1976; Shmýrygın G.M. DeıatelnostKompartıı Kazahstana po povyshenıý rolı pechatı v propagande ı vnedrenıı dostıjenıı naýkı ı tehnıkı ı peredovogo opyta v promyshlennostı respýblıkı (1959–1965 gg.): Avtoref. dıs. … kand. ıst. naýk. – Alma-Ata, 1974; Iýsýpov S. Ideologıcheskaıa rabota Kompartıı Kazahstana v gody vosmoı pátıletkı (1966–1970 gg.): Avtoref. dıs. … kand. ıst. naýk. – Alma-Ata, 1975.

2. Iýsýpov S. Ýkaz. rab.

3. Shmýrygın G.M. Ýkaz. rab.

4. Amanov A.Sh. Ýkaz. rab.; Emelına G.M. Ýkaz. rab.

5. Aralbaev J. Ýkaz. rab.; Gýnashev A.A. Ýkaz. rab.; Mýsaıbekov J.S. Ýkaz. rab.

6. Myh N.A. Partıınoe rýkovodstvo pechatú Kazahstana v gody IX pátıletkı (1971–1975 gg.): Dıs. … kand. ıst. naýk. – Alma-Ata, 1983; KostS.A. Gazety ı propaganda sovetskogo obraza jıznı: Dıs. … kand. fılol. naýk. – Lvov, 1983; Abdýalıev A.B. DeıatelnostKompartıı Kazahstana po podgotovke ı vospıtanıý molodoı rabocheı smeny dlá promyshlennostı ı stroıtelstva (1976–1980 gg.): Avtoref. dıs. … kand. ıst. naýk. – Alma-Ata, 1988; Bakshılov T.K. Deıatelnostpartıınyh organızasıı Kazahstana po vospıtanıý ý rabochıh promyshlennostı tvorcheskogo otnoshenıa k trýdý (1959–1970 gg.): Avtoref. dıs. … d-ra ıst. naýk. – Alma-Ata, 1989; Mýsın Ch.G. Rýkovodstvo Kompartıı Kazahstana komsomolom respýblıkı v ýslovıah razvıtogo sosıalızma: Avtoref. dıs. … d-ra ıst. naýk. – Alma-Ata, 1982; Pedan S.A. Partıınoe rýkovodstvo komsomolom v perıod postroenıa sosıalızma: Avtoref. dıs. … d-ra ıst. naýk. – L., 1984; Sarmýrzına Sh.G. DeıatelnostKPSS po povyshenıý rolı partıınoı ı sovetskoı pechatı v dalneıshem razvıtıı promyshlennostı (na materıalah Kazahskoı SSR za 1971–1985 gg.): Dıs. … d-ra ıst. naýk. – Alma-Ata, 1989.

7. Abdýalıev A.B. Ýkaz. rab.; Bakshılov T.K. Ýkaz. rab.

8. Myh N.A. Ýkaz. rab.

9. Sarmýrzına Sh.G. Ýkaz. rab.

10. KostS.A. Ýkaz. rab. – S. 43.

11. Kenjegýlova N.S. Osveshenıe dekabrskogo vosstanıa 1986 g. v pechatı Kazahstana: Dıs. … kand. fılol. naýk. – Almaty, 2000; Kaıpova B.M. Istorıa senzýry v Kazahstane (1920–1956 gg.): Avtoref. dıs. … kand. ıst. naýk. – Astana, 2002.

12. Kenjegýlova N.S. Ýkaz. rab. – S. 45.

13. Kaıpova B.M. Ýkaz. rab.

14. Shamshın I.A. Pechat v razvıtıı sıstemy sosıalızma 1985–1989 gg.: Avtoref. dıs. .… kand. fılol. naýk. – M., 1989; Alekseev V.V. Pısma v gazetý kak ıstochnık dlá ızýchenıa obshestvennogo soznanıa rabochego klassa SSSR na sovremennom etape: Avtoref. dıs. … kand. ıst. naýk. – M., 1989; Alatorseva A.I. Stanovlenıe sovetskoı ıstorıcheskoı perıodıkı: Avtoref. dıs. … kand. ıst. naýk. – M., 1991; Mýkasheva M.T. Naýchno-popýlárnaıa perıodıka Kazahstana: ıstokı, stanovlenıe ı perspektıvy razvıtıa: Avtoref. dıs. … kand. fılol. naýk. – Almaty, 2000.

15. Medýshevskaıa O.M. Teoretıcheskıe problemy ıstochnıkovedenıa: Avtoref. dıs. … d-ra ıst. naýk. – M., 1975.

16. Sm. napr.: Babakýmarov E.J. Sosıalno-polıtıcheskıe osnovy obrazovanıa mnogopartıınoı sıstemy v RK na sovremennom etape (1985–1993 gg.): Avtoref. dıs. … kand. polıt. naýk. – Almaty, 1995; Mansýrov T.A. Demokratızasıa obshestvennoı jıznı v Kazahstane (vtoraıa polovına 80–nachalo 90-h gg.): Avtoref. dıs. … kand. ıst. naýk. – Alma-Ata, 1992; Aldabergenov Ý.A. DeıatelnostKompartıı Kazahstana po preodolenıý sýshestvýıýshıh razlıchıı mejdý gorodom ı derevneı (1945–1970 gg.): Avtoref. dıs. … d-ra ıst. naýk. – Alma-Ata, 1985; Shepel I.A. Komsomol Kazahstana — boevoı pomoshnık partıı v ınternasıonalnom vospıtanıı molodejı (1917–1975 gg.): Avtoref. dıs. … kand. ıst. naýk. – Alma-Ata, 1983; Kýandykov E.Sh. Deıatelnostkúltýrno-prosvetıtelskıh ýchrejdenıı Kazahstana (1981–1989 gg.): Avtoref. dıs. … kand. ıst. naýk. – Alma-Ata, 1992; Karsakov I.B. Obshestvenno-polıtıcheskaıa jızn Kazahstana (1985–1995 gg.): Avtoref. dıs. … kand. ıst. naýk. – Almaty, 1996; Aıaganov B.G. Sosıalno-ekonomıcheskoe ı obshestvenno-polıtıcheskoe razvıtıe Kazahstana s 1970 po 1990-ı god: Avtoref. dıs. … d-ra ıst. naýk. – Alma-Ata, 1992.

Samatuly Madı

---