InfoHub Logo

Búginde biz ómirimizdi BAQ-syz elestete almaımyz. Biz únemi teledıdardaǵy jańalyqtardy baqylap otyramyz, baspasózden qyzyqty maqalalardy oqımyz, ınternette dostarmen sóılesemiz. Halyqtyń basym bóligin jastar quraıtyndyqtan jáne olar BAQ-tyń jalyndy tutynýshysy bolǵandyqtan, BAQ bir kezderi jastar aýdıtorıasyna yqpalyn tıgizedi. Sondaı-aq, jastarǵa BAQ-tyń oń jáne teris yqpaly bar ekenin anyqtadyq, qazir olardyń qoǵamdaǵy orynsyz minez-qulyqtary arqyly kórinetin BAQ-tyń keri áseri týraly aıtatyndar kóbeıdi. Al keri áser az bolýy úshin budan kimge paıda ákelmeıtinine, qandaı qoǵamda ómir súrip jatqanyna qaramastan senzýrany engizý kerek dep esepteımin.

Qazirgi zamanda ómir súre otyryp, biz únemi buqaralyq aqparat quraldarymen betpe-bet kelemiz. Olardyń bizdiń kúndelikti ómirimizge berik ornyqqany sonsha, biz olarsyz ómirimizdi elestete almaımyz. Bizge súıikti telearnamyzdaǵy sońǵy jańalyqtardy kórý, ınternet arqyly sport saıtynda fýtbol machynyń esebin bilý, súıikti FM radıo tolqynynda bir kúndik aýa raıy boljamyn tyńdaý ádettegideı boldy. 

Biraq qazirgi zamanǵy adamnyń ómirinde BAQ qandaı ról atqarady? Buqaralyq aqparat quraldarynyń adamdardyń ómir saltyna, olardyń minez-qulyq stereotıpterine, ádetterine jáne t.b. áser etý sıpaty qandaı? 

BAQ-tyń jastardyń minez-qulqyna yqpal etý máselesi qazirgi qoǵamymyzda óte ózekti dep esepteımin, óıtkeni búgingi tańda halyqtyń basym bóligin jastar quraıdy (60%-dan astamy), al BAQ «tórtinshi bılik» bolyp tabylady. 

Jastar – buqaralyq aqparat quraldaryn barynsha paıdalanatyn jáne ártúrli mazmundaǵy aqparatty qulshynyspen qabyldaıtyn áleýmettik top. Óıtkeni jastar óte qumar jáne óz qalasynda ǵana emes, dúnıe júzinde bolyp jatqan barlyq oqıǵalardan habardar bolǵysy keledi. Jastar aqparatqa qyzyǵýshylyq tanytady, bul fakt.

Zamanaýı jasóspirim men jastar ózi úshin de, qoǵam úshin de jańa shyndyqqa kiredi, ol ony kóbinese tálimgerlerdiń maqsatty kómeginsiz ózdiginen ıgeredi. Deldaldyq qoǵamdaǵy «tálimgerlerdiń» bul rólin buqaralyq komýnıkasıa quraldary túrindegi ártúrli deldaldar alady: baspasóz, teledıdar, radıo, ınternet, uıaly baılanys. Búginde olar jastardyń tabıǵı mekenine aınalyp, jeke tulǵanyń áleýmettenýinde úlken mańyzǵa ıe [1].

Iaǵnı, bul jerde avtor «bizge» áýel bastan eshbir habardan, telehabardan eskertpeıtinin aıtady. Qazirgi jastar belgili bir aqparat quraldaryn tańdaýda sonshalyqty erkin (sebebi Internet bolsyn, teleradıo habarlary bolsyn) tańdaýǵa múmkindik kóp.

Buqaralyq aqparat quraldary jas adamnyń ómir saltyna eki jaqty, bir-birin joqqa shyǵaratyn áser etedi: bir jaǵynan, olar jastar arasynda salaýatty ómir saltyn qalyptastyrýdy yntalandyratyn faktor retinde áreket etedi, ekinshi jaǵynan, olar zıandy ádetterdiń damýyna, hımıalyq táýeldilikter, psıhologıalyq jaısyzdyqtyń damýyna yqpal etedi jáne t.b.

Jastar ortasyndaǵy barlyq problemalardy «Batystyń zıandy yqpalymen» jáne radıo, televıdenıe men baspasózdiń komersıalanýymen baılanystyryp, jastardyń ómir saltyn qalyptastyrýdaǵy BAQ rólin asyra kórsetýge bolmaıdy degen pikir bar. . BAQ-ta jarnama múldem bolmaǵan, senzýra jas adamnyń jeke basyna nemese ómir saltyna teris áser etetin eshteńege jol bermeıtin keńestik dáýirde Ýkraınada temeki shegý, maskúnemdik, azǵyndyq sıaqty qubylystar oryn aldy. Iaǵnı, búginde halyqtyń edáýir bóliginiń salaýatty ómir saltyn ustanýyna buqaralyq aqparat quraldary ǵana ákelip soqtyrmaıdy. Sonymen birge ómir saltyn qalyptastyrýdaǵy buqaralyq aqparat quraldarynyń rólin baǵalamaýǵa bolmaıdy. Alaıda, sońǵy onjyldyqta halyqaralyq jáne qazaqstandyq korporasıalardyń temeki men alkogóldi ishimdikterdi jarnamalaýǵa salǵan orasan zor qarajatyn salaýatty ómir saltyn qalyptastyrýǵa arnalǵan baǵdarlamalardy, maqalalardy, baǵdarlamalardy qarjylandyrýmen salystyrýǵa bolmaıtynyn aıta ketý kerek. [2].

Buqaralyq aqparat quraldarynyń jastarǵa áser etý sıpaty týraly aıtatyn bolsaq, onda áser etýdiń eki túrin ajyratýǵa bolady. Másele mynada: BAQ jastarǵa oń da, teris te áser ete alady. Teledıdar sıaqty aqparat quraldarynyń mysalynda bul áserdiń tabıǵatyn baıqap kóreıik.

Bizdiń elimizde de, shetelde de júrgizilgen sońǵy onjyldyqtaǵy sosıologıalyq zertteýler balalar men jasóspirimderdiń ozbyrlyǵy qurylymynda bos ýaqytty ótkizýdiń eń qoljetimdi, ámbebap túri retinde teledıdar kórý kóshbasshy bolyp tabylatynyn birneshe ret rastady. Zertteýshilerdiń pikirinshe, teledıdar qoǵamnyń qazirgi jaǵdaıy, ondaǵy ádilettilik deńgeıi jáne qazirgi zamanǵy ókildiń eń tıptik sıpattamalary týraly ıdeıalardyń qalyptasýyna kúshti áser etedi. Buqaralyq aqparat quraldary (dálirek aıtsaq, teledıdar) ómirdiń ıdealdy salty, ıdealdy áleýmettik júıe, áleýmettik ádilettilik ıdealy jáne adamnyń qalaǵan qasıetteri týraly ıdeıalarmen baılanysty áleýmettik ıdealdyń ártúrli qyrlarynyń qalyptasýyna az dárejede áser etedi. .

Sana men minez-qulyq úlgilerin, stılderin jáne úlgilerin taratatyn teledıdar arqyly usynylǵan BAQ dep aıtýǵa bolady.

Teris áser etý. Bizdiń zamanymyzda televızıalyq zorlyq-zombylyq máselesi erekshe ótkir boldy. Zorlyq-zombylyq zamanaýı telehıkaıalardyń, fılmderdiń, tipti múltfılmderdiń barlyǵynda derlik bar. «Televızıalyq zorlyq-zombylyq» termıni ǵylymı sózdikte burynnan qoldanylyp keledi jáne telebaǵdarlamalardaǵy nemese fılmderdegi keıipkerlerge zıan nemese zıan keltirýdi kórsetýdi qamtıdy. Keıingi agresıanyń sebebi áli de telezorlyq dep esepteımin.

Buqaralyq aqparat quraldary da dóreki aqparattyń, pornografıanyń kózi bolyp tabylady. Teledıdar qazirgi jastardy buzatyn jáne dóreki etetin kóptegen erotıkalyq fılmderdi kórsetedi. Eń qorqynyshtysy, bul arsyzdyqty, aramdyqty teledıdardan ǵana emes, gazet-jýrnaldardan, ınternetten – barlyq jerden kórip júrmiz. Buqaralyq aqparat quraldarynyń jastardyń minez-qulqyna teris áserinen basqa, birneshe jaǵymdy jaqtary bar:

• BAQ jastardy barlyq bolyp jatqan oqıǵalardan habardar etip otyrady, osylaısha «aqparattyq ashtyqty» joıady:

• buqaralyq aqparat quraldary halyqtyń jalpy, onyń ishinde saıası, mádenıetin arttyrady;

• bılik organdary men halyqty ózara aqparattandyrý úshin qyzmet etedi;

• áleýmettik shıelenisti jeńildetý [3].

Biraq joǵaryda atalǵan máselelerdiń barlyǵy 13-15 jastaǵy jasóspirimderge qatysty, ıaǵnı olar ár nárseni jeıtin teledıdar aýdıtorıasy. Bul jasta olar ár nársege qyzyǵady, olardyń elikteıtin kýmırleri (ánshiler, akterlar, sportshylar) bar.

Meniń maqalamdy qorytyndylaı kele, jastardyń minez-qulqyna buqaralyq aqparat quraldarynyń áseri bar jáne bul aıtarlyqtaı mańyzdy dep aıta alamyz. Jastar – buqaralyq aqparat quraldarynyń yqpalyna óte beıim áleýmettik top. Sondaı-aq, jastarǵa BAQ-tyń oń jáne teris yqpaly bar ekenin anyqtadyq, qazir olardyń qoǵamdaǵy orynsyz minez-qulyqtary arqyly kórinetin BAQ-tyń keri áseri týraly aıtatyndar kóbeıdi.

Buqaralyq aqparat quraldarynyń jastarǵa áseri máselesine toqtalǵan áleýmettanýshy jaǵymsyz aqparat túriniń yqpalyn azaıtý joldaryn zertteýi kerek dep esepteımin. Áıtpese, bizdiń jańa urpaq boıynda durys emes qundylyqtar qalyptasyp, olardyń ómir jolyna qaraý muń bolady. Menińshe, zorlyq-zombylyq pen erotıka elementteri bar fılmderge, jýrnaldardaǵy, gazetterdegi, teledıdarlardaǵy pornomaterıaldarǵa jáne t.b. senzýrany engizý qajet.

Bul máseleniń bireýge tıimdi bolmaıtynyna qaramastan, demokratıalyq qoǵamda ómir súrip jatqanymyzǵa qaramastan, sheshý kerek. Salaýatty ómir salty, iske asyrylǵan joǵary ıntellektýaldyq áleýet, izgi adamgershiliktiń tereńdigi, eń aldymen, bizdiń jas urpaqqa tán bolýy kerek.

Paıdalanylǵan ádebıetter

1. Jılavskaıa I. V. Vlıanıe SMI na molodej // Medıaobrazovanıe: ot teorıı - k praktıke / sost. I.V. Jılavskaıa. - Tomsk: Izd-vo Tomsk. ın-ta ınformasıonnyh tehnologıı, 2007.

2. www.health.gov.ua/www.nsf/maindocs/ho -mecir? Opendocument  

3. Safıýllın L. K. Sosıologıa sredstv massovoı ınformasıı.

4. Ikonnıkov-Galıskıı A. Molodej ı SMI: brak po raschetý. Nevskoe vremá.

5. Molodoe pokolenıe ı televıdenıe / Nıkıtına O.N., Lykova S.N., Taskına E.A., Nochevnaıa Iý. S. (rezýltaty ı vyvody ız ıssledovanıa v Krasnodarskom krae, 2003 g.).

Samatuly Madı

---