§41. Qazaq handyǵynyń basqarý júıesi
Sabaqtyń maqsaty:
Bilimdilik: Qazaq memleketiniń basqarý júıesi men el bıleýshileri, aty ańyzǵa aınalǵan qazaq handary týraly baıandaý.
Damytýshylyq: Oqýshylardy qazaq handarymen tanystyra otyryp, júıeli oılaý men taldaı bilýge, jan – jaqty izdene bilýge, erkin sóılep, oıyn jetkize bilýge úıretý.
Tárbıelik: Oqýshylardyń boıyna ultjandylyq sezimin qalyptastyrý, Otanyn qasterlep, baǵalaı bilýge, qurmetpen qaraýǵa, qasıet tutýǵa tárbıeleý.
Sabaqtyń túri: Jańa sabaqty meńgertý
Sabaqtyń tıpi: Dástúrli
Sabaqtyń ádisi: Oqýlyqpen jumys, termın sózdermen, qosymsha ádebıettermen jumys, aýyzsha baıandaý.
Kórnekiligi: Slaıdtar, tolǵaý, kesteler.
Pánaralyq baılanys: Dúnıe júzi tarıhy, qazaq ádebıeti, quqyq, ekonomıka, mýzyka,
Sabaqtyń barysy:
İ. Uıymdastyrý. Oqýshylarmen sálemdesip, túgendeý.
İİ. Ótken taqyryppen baılanys jasaý. Aýyzsha surap, bekitý suraqtaryn berý.
1. Esim han qaı jyldary el bıledi?
2. «Qataǵan qyrǵyny» dep nege ataldy?
3. Tursyn han men Esimniń arasyndaǵy urystyń shyǵý tarıhyn qalaı túsindiresiń?
4. Buhar – qazaq qatynasy nelikten jıi buzylyp otyrdy?
5. Esim han eldiń ekonomıkasyn nyǵaıtý jolynda qandaı áreketter jasady? t. b
Qazaq handary tablısa
Jánibek pen Kereı 1465 - 1466 j. Shý, Sarysý boıynda Qazaq handyǵyn qurdy. Olar qazaq memleketiniń negizin salýshy retinde tarıhta qaldy.
Qasym han Jánibektiń balasy. 1511 – 1518 jj. Bılik júrgizdi. «Qasym hannyń qasqa joly» zańyn jasady. Halqynyń sany 1 mln - ǵa jetedi.
Haqnazar han Qasymnyń balasy. 1538 - 1580 jj. el bıledi.
Ózbek handyǵyna Kóshimge qaýip tóndirdi.
Táýekel han Shyǵaı hannyń balasy. 1582 - 1598 jj el bıledi. 1598 – 1599 jj Ózbek hannyń biraz jerin basyp alyp, qazaqqa qosty.
Esim han Táýekel hannyń inisi. 1598 – 1628 jj. el bılegen. «Esim hannyń eski joly» zańyn jasady.
Salqam Jáńgir Esim hannyń balasy. 1628 - 1652 jj. el bılegen. 1643 j Orbulaq shaıqasynda 50 myń jońǵarǵa qarsy 600 sarbazben toıtarys berdi.
Táýke han Jáńgir hannyń balasy. 1680 – 1715 jj. el bıledi. «Jeti jarǵyny» jasady, ólim jazasyn toqtatty.
Suraq – jaýap. Semantıkalyq karta «Maǵynany aıyrý»
Mazmuny Kereı
Jánibek Haqnazar
han Táýke
han Esim
han Qasym
han Salqam Jáńgir
Qazaq handyǵynyń negizin qalady. +
1511 - 1518 jj el bıledi +
Qasym hannyń balasy
Orbulaq shaıqasyna toıtarys berdi + +
1628 j qaıtys bolǵan han +
Shyǵaı hannyń balasy. +
İİİ. Jańa sabaq.
Qazaq handyǵynda basqarýdyń ulttyq júıesi qalyptasty. Basqarý júıesinde burynnan kele jatqan rý - taıpalyq tártip berik saqtaldy. Qazaq handyǵynyń qurylymy jeti satydan qalandy:
1. Aýyl - qazaq halqynyń eń birinshi qoǵamdyq uıymy. Ol týystas, qandas jaqyn adamdardan nemese birneshe otbasynan quraldy. Árbir jeke aýyldy basqaratyn adamdy aýylbasy dep atady.
2. Ata aımaq - jeti atadan qosylatyn birneshe aýyldan quraldy. Ata aımaqty basqaratyn adamdy aqsaqal dep atady. Ata aımaqtaǵy aýyl adamdary aqsaqaldyń aqyl – keńesterin tyńdap, onyń sheshimin múltiksiz oryndap otyrǵan.
3. Rý – negizinen on nemese on bes aımaqtan quralatyn bolǵan. Rýdy basqaratyn aımaqty rýbasy dep atady. Rýbasy kópti kórgen, mol tájirıbeli, óte bilikti, bilgir adam bolǵan.
4. Arys – birneshe rýdan quraldy. Osy birneshe rýdan quralǵan arysty basqaratyn adamdy bı dep ataǵan. Búkil qaýym bıdiń sheshimin, onyń bıligin oryndaýǵa mindetti boldy.
5. Ulys – birneshe arystan quraldy. Ulystyń bıleýshisin sultan dep atady. Sultandar ádette handar men aqsúıekterdiń áýletinen shyqqandar boldy.
6. Júz – birneshe ulystan quraldy. Qazaq júzderi HY – XYI ǵasyrlarda taıpalar odaǵy negizinde qalyptasty. Júzdiń bıleýshisin han dep atady. Árbir júz óziniń hanyn saılaıtyn. Uly júz quramyna jalaıyr, alban, sýan, dýlat, saryúısin, sirgeli, ysty, oshaqty, shapyrashty, shanyshqyly jáne qańly taıpalary kiredi. Orta júz rýlaryna arǵyn, naıman, ýaq, kereı, qypshaq, jáne qońyrat taıpalary kiredi. Kishi júz quramyna 12 ata Baıuly (adaı, alshyn, jappas, alasha, baıbaqty, berish, masqar, taz, esen - temir, ysyq, qyzylqurt, sherkes;), jetirý (tabyn, tama, kerderi, kereı, jaǵalbaıly, teleý, ramadan;), Álimuly (qarakesek, qarasaqal, tórtqara, kete, shómekeı, shekti:)
7. Handyq – úsh júzden quraldy. Handyqtyń eń úlken ámirshisi qaǵan dep ataldy. Handardy aqsúıek shonjarlardan saılaý qazaq halqynyń ǵasyrlar boıy qalyptasqan ejelgi ata dástúrine aınalǵan.
(Táýelsiz Qazaqstan Respýblıkasynyń basqarý júıesimen salystyra otyryp túsindirý)
Qazaq hany. XYI ǵasyrdaǵy qazaq handary jalpy qazaq halqynyń qoǵamdyq ádet - saltyna baılanysty saılanyp qoıylatyn bolǵan. Qazaqtyń hanyn saılaýǵa barlyq rýdyń ataqty, syıly shonjarlary qatynasty. Rý basshylary han bolyp saılanatyn adamdy aq kıizge otyrǵyzyp kóteredi. Osydan soń han otyrǵan kıizdi, hannyń han saılanǵanǵa deıin kıgen kıimderin japyraqtap kesip, han saılaýǵa qatynasqandyqtarynyń belgisi retinde úlestirip alady. Jınalǵandar hannyń búkil malyn bólisip alyp úılerine taraıdy. Mundaı dástúr «hantalaı» dep atalady....
Qazaq handyǵynyń áleýmettik quramy. XYI – XYII ǵasyrlarda Qazaq handyǵynda halyqtyń áleýmettik quramy feodaldyq qoǵamnyń taptyq qurylymyn beıneledi. Qazaq handyǵy negizgi eki topqa – feodaldar toby men qarashaǵa – qarapaıym halyqqa bólindi....
Bıler keńesi. Qazaq handyǵynda jazalaý quqyǵy hannyń jáne bıler men rý taıpa basshylarynyń qolynda boldy. Keıbir isti talapker men jaýapker turatyn aýyldyń bıleýshileri sheshken. Kýágerler bolmaǵan jaǵdaıda ant berý talap etilgen
IY. Qorytyndy.
Jerimizde qazaq handyǵynyń qurylýy XY ǵasyrdyń 50 - 60 jyldary ekendigi, onyń alǵashqy qurýshylary Kereı men Jánibek handar bolǵandyǵy tarıhtan belgili. Qazaq memleketiniń kórshi jatqan elderge tanylýy, Qasym, Haqnazar handar kezinde handyqtyń kúsheıýi halqymyzdyń halyq bolyp qalyptasýynyń aıaqtalýyn kórsetedi.
Y. Baǵalaý.
Oqýshynyń aty - jóni. Ótken taqyryp boıynsha Talqylaýǵa qatysýy Taqyrypqa baılanysty oı qozǵaý Jalpy áreketin baǵalaý
1.
2.
3.
4.
YI. Úı tapsyrmasy.
§41. Qazaq handyǵynyń basqarý júıesi.
Bilimdilik: Qazaq memleketiniń basqarý júıesi men el bıleýshileri, aty ańyzǵa aınalǵan qazaq handary týraly baıandaý.
Damytýshylyq: Oqýshylardy qazaq handarymen tanystyra otyryp, júıeli oılaý men taldaı bilýge, jan – jaqty izdene bilýge, erkin sóılep, oıyn jetkize bilýge úıretý.
Tárbıelik: Oqýshylardyń boıyna ultjandylyq sezimin qalyptastyrý, Otanyn qasterlep, baǵalaı bilýge, qurmetpen qaraýǵa, qasıet tutýǵa tárbıeleý.
Sabaqtyń túri: Jańa sabaqty meńgertý
Sabaqtyń tıpi: Dástúrli
Sabaqtyń ádisi: Oqýlyqpen jumys, termın sózdermen, qosymsha ádebıettermen jumys, aýyzsha baıandaý.
Kórnekiligi: Slaıdtar, tolǵaý, kesteler.
Pánaralyq baılanys: Dúnıe júzi tarıhy, qazaq ádebıeti, quqyq, ekonomıka, mýzyka,
Sabaqtyń barysy:
İ. Uıymdastyrý. Oqýshylarmen sálemdesip, túgendeý.
İİ. Ótken taqyryppen baılanys jasaý. Aýyzsha surap, bekitý suraqtaryn berý.
1. Esim han qaı jyldary el bıledi?
2. «Qataǵan qyrǵyny» dep nege ataldy?
3. Tursyn han men Esimniń arasyndaǵy urystyń shyǵý tarıhyn qalaı túsindiresiń?
4. Buhar – qazaq qatynasy nelikten jıi buzylyp otyrdy?
5. Esim han eldiń ekonomıkasyn nyǵaıtý jolynda qandaı áreketter jasady? t. b
Qazaq handary tablısa
Jánibek pen Kereı 1465 - 1466 j. Shý, Sarysý boıynda Qazaq handyǵyn qurdy. Olar qazaq memleketiniń negizin salýshy retinde tarıhta qaldy.
Qasym han Jánibektiń balasy. 1511 – 1518 jj. Bılik júrgizdi. «Qasym hannyń qasqa joly» zańyn jasady. Halqynyń sany 1 mln - ǵa jetedi.
Haqnazar han Qasymnyń balasy. 1538 - 1580 jj. el bıledi.
Ózbek handyǵyna Kóshimge qaýip tóndirdi.
Táýekel han Shyǵaı hannyń balasy. 1582 - 1598 jj el bıledi. 1598 – 1599 jj Ózbek hannyń biraz jerin basyp alyp, qazaqqa qosty.
Esim han Táýekel hannyń inisi. 1598 – 1628 jj. el bılegen. «Esim hannyń eski joly» zańyn jasady.
Salqam Jáńgir Esim hannyń balasy. 1628 - 1652 jj. el bılegen. 1643 j Orbulaq shaıqasynda 50 myń jońǵarǵa qarsy 600 sarbazben toıtarys berdi.
Táýke han Jáńgir hannyń balasy. 1680 – 1715 jj. el bıledi. «Jeti jarǵyny» jasady, ólim jazasyn toqtatty.
Suraq – jaýap. Semantıkalyq karta «Maǵynany aıyrý»
Mazmuny Kereı
Jánibek Haqnazar
han Táýke
han Esim
han Qasym
han Salqam Jáńgir
Qazaq handyǵynyń negizin qalady. +
1511 - 1518 jj el bıledi +
Qasym hannyń balasy
Orbulaq shaıqasyna toıtarys berdi + +
1628 j qaıtys bolǵan han +
Shyǵaı hannyń balasy. +
İİİ. Jańa sabaq.
Qazaq handyǵynda basqarýdyń ulttyq júıesi qalyptasty. Basqarý júıesinde burynnan kele jatqan rý - taıpalyq tártip berik saqtaldy. Qazaq handyǵynyń qurylymy jeti satydan qalandy:
1. Aýyl - qazaq halqynyń eń birinshi qoǵamdyq uıymy. Ol týystas, qandas jaqyn adamdardan nemese birneshe otbasynan quraldy. Árbir jeke aýyldy basqaratyn adamdy aýylbasy dep atady.
2. Ata aımaq - jeti atadan qosylatyn birneshe aýyldan quraldy. Ata aımaqty basqaratyn adamdy aqsaqal dep atady. Ata aımaqtaǵy aýyl adamdary aqsaqaldyń aqyl – keńesterin tyńdap, onyń sheshimin múltiksiz oryndap otyrǵan.
3. Rý – negizinen on nemese on bes aımaqtan quralatyn bolǵan. Rýdy basqaratyn aımaqty rýbasy dep atady. Rýbasy kópti kórgen, mol tájirıbeli, óte bilikti, bilgir adam bolǵan.
4. Arys – birneshe rýdan quraldy. Osy birneshe rýdan quralǵan arysty basqaratyn adamdy bı dep ataǵan. Búkil qaýym bıdiń sheshimin, onyń bıligin oryndaýǵa mindetti boldy.
5. Ulys – birneshe arystan quraldy. Ulystyń bıleýshisin sultan dep atady. Sultandar ádette handar men aqsúıekterdiń áýletinen shyqqandar boldy.
6. Júz – birneshe ulystan quraldy. Qazaq júzderi HY – XYI ǵasyrlarda taıpalar odaǵy negizinde qalyptasty. Júzdiń bıleýshisin han dep atady. Árbir júz óziniń hanyn saılaıtyn. Uly júz quramyna jalaıyr, alban, sýan, dýlat, saryúısin, sirgeli, ysty, oshaqty, shapyrashty, shanyshqyly jáne qańly taıpalary kiredi. Orta júz rýlaryna arǵyn, naıman, ýaq, kereı, qypshaq, jáne qońyrat taıpalary kiredi. Kishi júz quramyna 12 ata Baıuly (adaı, alshyn, jappas, alasha, baıbaqty, berish, masqar, taz, esen - temir, ysyq, qyzylqurt, sherkes;), jetirý (tabyn, tama, kerderi, kereı, jaǵalbaıly, teleý, ramadan;), Álimuly (qarakesek, qarasaqal, tórtqara, kete, shómekeı, shekti:)
7. Handyq – úsh júzden quraldy. Handyqtyń eń úlken ámirshisi qaǵan dep ataldy. Handardy aqsúıek shonjarlardan saılaý qazaq halqynyń ǵasyrlar boıy qalyptasqan ejelgi ata dástúrine aınalǵan.
(Táýelsiz Qazaqstan Respýblıkasynyń basqarý júıesimen salystyra otyryp túsindirý)
Qazaq hany. XYI ǵasyrdaǵy qazaq handary jalpy qazaq halqynyń qoǵamdyq ádet - saltyna baılanysty saılanyp qoıylatyn bolǵan. Qazaqtyń hanyn saılaýǵa barlyq rýdyń ataqty, syıly shonjarlary qatynasty. Rý basshylary han bolyp saılanatyn adamdy aq kıizge otyrǵyzyp kóteredi. Osydan soń han otyrǵan kıizdi, hannyń han saılanǵanǵa deıin kıgen kıimderin japyraqtap kesip, han saılaýǵa qatynasqandyqtarynyń belgisi retinde úlestirip alady. Jınalǵandar hannyń búkil malyn bólisip alyp úılerine taraıdy. Mundaı dástúr «hantalaı» dep atalady....
Qazaq handyǵynyń áleýmettik quramy. XYI – XYII ǵasyrlarda Qazaq handyǵynda halyqtyń áleýmettik quramy feodaldyq qoǵamnyń taptyq qurylymyn beıneledi. Qazaq handyǵy negizgi eki topqa – feodaldar toby men qarashaǵa – qarapaıym halyqqa bólindi....
Bıler keńesi. Qazaq handyǵynda jazalaý quqyǵy hannyń jáne bıler men rý taıpa basshylarynyń qolynda boldy. Keıbir isti talapker men jaýapker turatyn aýyldyń bıleýshileri sheshken. Kýágerler bolmaǵan jaǵdaıda ant berý talap etilgen
IY. Qorytyndy.
Jerimizde qazaq handyǵynyń qurylýy XY ǵasyrdyń 50 - 60 jyldary ekendigi, onyń alǵashqy qurýshylary Kereı men Jánibek handar bolǵandyǵy tarıhtan belgili. Qazaq memleketiniń kórshi jatqan elderge tanylýy, Qasym, Haqnazar handar kezinde handyqtyń kúsheıýi halqymyzdyń halyq bolyp qalyptasýynyń aıaqtalýyn kórsetedi.
Y. Baǵalaý.
Oqýshynyń aty - jóni. Ótken taqyryp boıynsha Talqylaýǵa qatysýy Taqyrypqa baılanysty oı qozǵaý Jalpy áreketin baǵalaý
1.
2.
3.
4.
YI. Úı tapsyrmasy.
§41. Qazaq handyǵynyń basqarý júıesi.
You Might Also Like
-
Bilimdilik: Oqýshylarǵa S dybysynyń daýyssyz dybys ekendigin óz betimen jumys jasaý arqyly baıqatý. Onyń artıkýlásıasymen tanystyrý. S dybysynyń orys tilinen engen sózderde ǵana kezdesetindigine kóz...
