9 mamyr jeńis kúnine arnalǵan. Balalary soǵystyń
Astana q. Qaztutynýodaǵynyń
Saýda - ekonomıkalyq kolejiniń tarıh, qoǵamdyq pánder oqytýshysy
Qundyzbekova S. M.
... Adaldyqqa bolystyń,
Qulatpadyń týyn týǵan qonystyń,
Sen uqtyrdyń ne ekenin boryshtyń,
Jandaryńda jarasy bar sol istiń,
Taǵzym etem aldaryńda senderdiń,
BALALARY SOǴYSTYŃ!
Jaısań jiger, janymdy jetelediń,
Ottan shyqqan otanshyl ot - órenim.
BALALARY SOǴYSTYŃ, basymdy ıip,
Mártebeńdi máńgilik kóteremin.
(Ótegen Oralbaıuly)
SABAQTYŃ TAQYRYBY: «BALALARY SOǴYSTYŃ...»
/«Jas tarıhshy» úıirmesindegi qosymsha sabaq/
Maqsaty: Uly Otan soǵysy kezindegi halyqtyń aýyr taǵdyryn, erlikterin aıta otyryp, halyqtyń basyna qıyn is túskende balalar ómiri men taǵdyry jaıynda áńgimelesý, otanshyldyq sezimge tárbıeleý.
Sabaqtyń túri: izdenis
Sabaqtyń ádisi: toptyq, jeke
Paıdalanylǵan ádebıetter: Ch. Mýsın «Qazaqstan tarıhy» oqýlyǵy, jazýshylardyń áńgimeleri, ǵalamtor materıaldary, testter, fılmder t. b.
Sabaqtyń barysy:
1. Muǵalimniń sózi
2. Test jumysy
3. Qazaqstandyqtardyń erligi/slaıdtarmen jumys/
4. Muǵalimniń sózi
5. «Soǵys jáne balalyq» taqyrybyndaǵy esselerden úzindiler oqý
6. Qorytyndy
7. Baǵalaý /test qorytyndysy men esse jumystaryn, slaıdtar boıynsha/
8. Úı tapsyrmasy: Test jumystary faıldarǵa jınaqtaý.
1. Muǵalimniń sózi: Sabaqtyń aldynda oıdy jınaqtaý úshin test jumystaryn oryndaımyz. Uly Otan soǵysy taqyrybyndaǵy testter noýtbýkte ornalasqan jaýap berseńizder.,
2. Test jumysy:
1. Keńes Odaǵynyń Batyry T. Toqtarov qaı jerdegi shaıqasta qaza tapty?
A) Berlındi alýda; Á) Máskeý úshin shaıqasta; B) Lenıngrad qorshaýynda; V) Jaý tylynda
2. Soǵys jyldarynda ár ga - dan 260 puttan kúrish jınaǵan ataqty kúrishshiniń esimin atańdar:
A) Sh. Bersıev, Á) Y. Jaqaev; B) Z. Tamshybaeva; V) Y. Nurov;
3. 1943j. ár ga - dan 201 s tary alyp, dúnıejúzilik rekord jasaǵan kim?
A) Sh. Bersıev, Á) Kım Man Sam; B) Y. Jaqaev; V) Y. Nurov
4. Qazaqstanǵa qaı maıdan jaqyn boldy?
A) Máskeý; Á) Lenıngrad; B) Stalıngrad; V) Kýrsk
5. Stalıngrad úshin shaıqasta óshpes erlik jasap, qaza tapqan mınometshi qazaq jigiti kim?
A) S. Baımaǵambetov; Á) T. Toqtarov; B) Q. Amanjolov; V) Q. Sypataev
3. Qazaqstandyqtardyń erligi/slaıdtarmen jumys/
Slaıd 1
Moskva baǵytyndaǵy negizgi joldardyń biri – Volokolamsk tas jolyn qorǵaýda Almatyda jabdyqtalǵan 316 - atqyshtar dıvızıasy general - maıor I. V. Panfılovtyń basshylyǵymen teńdesi joq erlik tanytty. Qysqa ýaqyt ishinde dıvızıa jaýyngerleri jaýdyń tank, motorly jáne eki jaıaý ásker dıvızıalaryn talqandady. Moskva túbindegi shaıqasta ásirese saıası jetekshi V. G. Klochkov basqarǵan bólimshe – 28 panfılovshylar jaýdyń 50 tankisine toıtarys berip, asqan erlik kórsetti. 1941 j. 17 qarashada dıvızıaǵa 8 - shi gvardıalyq degen ataq berilip, keıinirek Qyzyl Tý, Lenın ordenderimen, al Rıgany jaýdan azat etkeni úshin ekinshi dárejeli Sývorov ordenimen marapattaldy. Bul shaıqasta erlik tanyqtan 28 jaýynger Keńes Odaǵynyń Batyry ataǵyn ıelendi. Sonymen birge Volokolamsk túbinde úlken erlik kórsetip qaza tapqan talantty qolbasshy, qaharman komandır I. V. Panfılovke Keńes Odaǵynyń Batyry ataǵy berildi. Panfılovshy aǵa leıtenant B. Momyshuly Moskva túbindegi shaıqasta óz batalónymen jaý qorshaýyn úsh ret buzyp shyqty. Soǵysty B. Momyshuly polkovnık laýazymymen, 9 - shy gvardıalyq atqyshtar dıvızıasynyń komandıri bolyp júrip aıaqtady. Belgili orys jazýshysy A. Bektiń “Volokolamskoe shose” povesi B. Momyshulynyń soǵys jyldaryndaǵy erligine arnaldy. Sóıtse de, B. Momyshulynyń soǵys jyldaryndaǵy erligi óz dárejesinde moıyndalmaı, tek 1990 jyly elimizdiń Prezıdenti N. Á. Nazarbaevtyń tikeleı aralasýymen oǵan Keńes Odaǵynyń Batyry ataǵy berildi. I. V. Panfılov dıvızıasy quramynda jaýmen shaıqasqan M. Ǵabdýllın 1943 j. Keńes Odaǵynyń Batyry ataǵyn ıelendi. M. Ǵabdýllın bastaǵan jaýyngerler Borodıno selosyn jaýdan tartyp alyp, 7 saǵat boıynda erlikpen qorǵady. Shaıqas nátıjesinde nemister sheginýge májbúr boldy. Moskva túbindegi shaıqastarda T. Toqtarov, R. Janǵozın, R. Elebaev jáne t. b. qazaqstandyqtar asqan erlik tanytty. Bul shaıqasqa qazaqstandyq 238 - shi dıvızıa, 19 - shy atqyshtar brıgadasy da qatysty. /tarıhı tanymdyq elektrondyq jýrnal/
Slaıd 2
1942 jyldyń 19 jeltoqsanynda Bokovskaıa - Ponomarevka aýdanynda bolǵan áýe shaıqasynda qaraǵandylyq ushqysh N. Ábdirov óziniń oq tıip órtengen ushaǵyn jaý tankteri shoǵyrlanǵan jerge baǵyttap, ekıpajymen birge erlikpen qaza tapty. N. Ábdirov, mınometshi K. Sypataev pen R. Ramazanov Stalıngradty qorǵaýdaǵy erlikteri úshin Uly Otan soǵysy batyry ataǵyna ıe boldy. Stalıngradta qalany jaýdan qorǵaýda erlik tanytqan qazaqstandyqtar qurmetine “Kazahstanskaıa” atalǵan kóshe bar. Birneshe aıǵa sozylǵan Stalıngrad shaıqasy 1943 jyldyn basynda jaýdyń jeńilýimen aıaqtaldy. Stalıngrad shaıqasy barysynda Keńes Armıasy ekinshi dúnıejúzilik soǵystaǵy túbegeıli betburysqa sheshýshi úles qosty. 1943 jyly fashıser Keńester Odaǵyn basyp alý maqsatynda jańa operasıa josparlady. Bul operasıaǵa “Sıtadel” degen at berip, jan - jaqty daıyndaldy. Osy jyly Germanıanyń álsiregenin sezgen burynǵy odaqtastary bastapqy mindetterinen bas tartyp, dúnıejúzilik soǵystan shyǵý joldaryn izdeý ústinde boldy. Sondyqtan Germanıa bul operasıanyń sátti aıaqtalýyna bar kúshin salyp, odaqtastaryn saqtap qalýǵa tyrysty. “Sıtadel” operasıasyna fashıser 900000 ásker qatystyrýdy josparlady. Shaıqasqa iriktelgen fashısik dıvızıalar: “Reıh”, “Uly Germanıa”, “Fıkıng”, “Adolf Gıtler” jáne t. b., barlyq tankterdiń 70%, barlyq ushaqtardyń 65% tartyldy. 5 - shi shildede bastalǵan Kýrsk shaıqasy shildeniń aıaǵynda keńester áskeriniń jeńisimen aıaqtaldy. Kýrsk ıini men Dnepr shaıqastaryna kóptegen qazaqtandyq áskerı qurylymdar qatysty. Tek Kýrsk ıinindegi shaıqastaǵy erligi úshin 123 qazaqstandyq Uly Otan soǵysy Batyry ataǵyna ıe boldy. tarıhı tanymdyq elektrondyq jýrnal/
Slaıd 3
Chehoslovakıa jerin azat etýge kelgen qazaqstandyq ushqyshtar 2, 8, 5 - shi áýe armıasynyń bólimderinde jaýmen shaıqasty. Shaıqastardaǵy erligi úshin S. A. Batenkov pen P. F. Jeleznákov soǵystan keıin Keńes Odaǵynyń Batyry ataǵyna ıe bolady. Ushqyshtar: T. Ia. Bıgeldınov, I. Pavlov, S. D. Lýganskıı jáne L. I. Beda 2 márte Keńes Odaǵynyń Batyry ataǵyn ıelendi. Olardyń qataryn 56 jyl keshigip baryp, 1941 jyldyń 26 - shy maýsymynda, soǵystyń besinshi kúni - aq aty ańyzǵa aınalǵan batyrlyq kapıtan Gastello ekıpajynyń erligi emes, kapıtan A. Maslovtyń ekıpajyniki ekendigi aıqyndalyp, osy ekıpaj quramyndaǵy B. Beısekbaev 1998 jyly Reseı Batyry ataǵyn alyp, tolyqtyryldy. Berlın operasıasyna qazaqstandyq 118 - shi, 313 - shi atqyshtar dıvızıalary jáne 209 - shi atqyshtar polki qatysty. Berlın ratýshasyn alýda 118 - shi atqyshtar dıvızıasynyń vzvod leıtenanty K. Madenov, al kóshe shaıqastarynda I. B. Madın, Reıhstagka tý tigýde R. Qoshqarbaev erlik tanytty. Aıtpenbet Naqypov Oderden Petersfeld qalasyna deıin tankpen keledi. Soǵystan keıin Naqypovtyń tanki qala alańyna eskertkish retinde qoıyldy. Berlın operasıasynda 27 qazaqstandyq erlikterimen kózge túsip, Keńes Odaǵynyń Batyry ataǵyn ıelendi./tarıhı tanymdyq elektrondyq jýrnal/
4. Muǵalimniń sózi: Qazaqstan Respýblıkasynyń Prezıdenti N. Á. Nazarbaev «…Biz – jeńimpaz ákelerdiń balalarymyz» dep kórsetedi. Soǵys balalary balalyǵy joq, erte eseıgen, ákesin maıdannan kútýmen, aýyr eńbek atqarǵan, bala bop oınamaǵan, ózi suranyp maıdanǵa ketken, bala bolsa da jaýmen kúresken jasóspirimge, jigitke, qyzǵa qansha ret taǵzym jasasa da artyq blmas edi. Olaı bolsa biz búgingi sabaǵymyzda ákeler erlikterine toqtalyp, osy aýyr soǵystyń sabaqtaryn zerdelesek, eske túsirsek, óz shyǵarmashylyqtaryńyzdan daıyndaǵan esselerden úzindiler tyńdasaq.
Asylbek Eńsepovtiń Balalyq shaq» kúıi oınalady. Úmit JÁLEKE - niń «Kúrkirep kúndeı ótti ǵoı soǵys...» maqalasynan úzindi keltirsem: «El basyna kún týdy. Er etigimen sý keship, at aýyzdyǵymen sý ishti. Beıbit kúnniń buqarasy belin býyp sapqa turdy. On segizge endi tolǵan órimdeı jas pen elýge jetken egde erkek qolyna qarý alyp, Otandy qorǵaý úshin maıdanǵa attandy. Boı túzep qyz dáýrenin qyzyqtaıtyn boıjetkender beline qarý asynyp, er - azamat basyn tige bermeıtin batyrlyq kórsetkeni qanshama? Shyǵystyń qos shynary – Álıa men Mánshúk, qazaqtyń qyran qyzy Hıýaz Dospanovalar erligi elge belgili. Soǵys san mıllıon adamnyń ómirin qıdy. Odan da kóp balany – jetim, áıeldi – jesir atandyrdy. Adam qolymen turǵyzylǵan ásem qalalardy taý - taý úıindige aınaldyrdy. El ishine ashtyq ornatty. San myńdaǵan jaýynger tutqynǵa túsip, adam balasynyń basyna kelmegen zulymdyqtardyń neshe túrin, azap pen aıýandyqtyń neshe atasyn kórdi. Adamshylyq pen aıaýshylyq aıaq astyna taptaldy. Taǵdyrlar oıran boldy. Shańyraqtar qulady. Tutas aýyl kúlge aınalyp, bútin qalanyń qabyrǵasy kúıredi. Sap - saý soldat jaý oǵynan jaırap, gospıtál tósegine tańyldy. «Dala poshtasynan» tumarsha hattar týǵan jerge qustaı ushty. Erdiń ornyn esi kirmegen bala men eńkeıgen kári basty. Buǵanasy bekimegen bala eresek atandy. Besik terbetip, bala jubatyp otyratyn kelinshek qolyna ketpen, kúrek ustap, egin egip, dán sýyrdy, quryq alyp, mal baqty. Aryq qazdy, shóp shapty. Jumystan qoldary qalt etkende maıdandaǵy jaýyngerlerge jyly kıim tigip, shulyq toqyp, baıpaq basty. Jasóspirim balalardyń ózi sabaq arasynda soldattyń bir kúndik tamaǵyn tabýǵa qareket jasap, balyq aýlady, sharýaǵa aralasty. Tyldaǵylar «Bári de maıdan úshin!» degen uranmen uıqysyz túnderdi bastan ótkizdi. Maıdandaǵy Qyzyl Armıa qataryna 1200000 - ǵa jýyq (1196164) qazaqstandyq attandy. Tún uıqysyn tórt bólip, jannan túńilip jaýmen aıqasty. Qasyq qany qalǵansha, sońǵy demi úzilgenshe janqıarlyqpen týǵan jerin qorǵady. «Otan úshin» dep urandap, qıdalasqan shaıqasqa kirdi. Jan alyp, jan berisken urystyń qaq ortasynda «Bizdiń isimiz ádil, biz jeńemiz!» degen senimmen maıdandasty. Dushpan oǵy qarsha borady. Júrek jutqan erler keýdesin qalqan qyldy.»
5. Esselerden úzindiler oqý
Stýdent: Soǵys kezindegi balalar… Soǵys balalary… Basyna túsken asa aýyr jaǵdaıdan erte eseıgen, býyny bekip, buǵanasy qatpaı eńbekke aralasqan, jetimdiktiń jyryn jaraly júreginde jyldar boıy saqtaǵan, janary jasqa tolyp, batysqa telmirip, ákesin kútýden talmaǵan, sábı qoldarymen saltanaty ortaq Jeńistiń týyn kóterýge qoltańba salǵan, erlik pen órliktiń úzdik úlgisin kórsetken, erte eseıgen, BALALYQ, bul saǵan taǵzym.
Stýdent: “Áke, esińizde me? Maıdanǵa keterde meniń mańdaıymnan súıip turyp:
“Má, qulynym, joǵaltpa, - dep bir tal shashyńdy julyp berip ediń ǵoı.- Joǵaltpa, tyǵyp qoı. Meni saǵynǵanda osy shashty tutatqaısyń. Sonda men ErTóstiktiń Shalquıryq aty qusap jetip kelemin,- dep ediń ǵoı, áke. Men seniń amanatyńdy uzaq saqtaı almadym. Qyryq úshinshi jydyń qysynda ózińdi qatty saǵynyp, úı syrtynaǵy tóbege baryp shaqpaq tutattym. Bir tal shashyń lyp etip janyp ketti, biraq sen ýádeńde turmadyń, kóp kúttim, alysta ǵoı, jete almaı júrgen shyǵar dep oıladym. Biraq sen kelmediń... Sóıtip seniń ózińnen de, kózińnen de aıryldym, áke. Endigi kóńilge medet etip kele jatqanym maıdannan jazǵan hattaryń ǵana, ıá, hattaryń”.“Bir atanyń balalary” povesi /Maǵaýın M/
Stýdent: Soǵys jylǵy balalar tylda tynym alǵan joq. Olar baıtaq elimizben bilek sybanǵan qalyń jurtpen birge Jeńisti saǵat saıyn jaqyndata tústi.
Maıdannan elge oralǵan Jeńis jaýyngerleriniń moınyna asylyp, alapat soǵysta gımnasterkaǵa sińgen oq - dári men tútin ıisin alǵash jattaǵan da sol balalar bolatyn.
Soǵys jylǵy balalar! Sol Jeńis kókteminiń tańynda aýyl - aýkylda, qala - qystaqtarda “Súıinshi! Biz jeńdik! Jeńis jetti bizge!” dep jar sala júgirgen de balalar bolatyn.
Ýaqyttyń este qalar belgisi – ol tarıh. Ýaqyt óktemdigi júrmeıtin jaǵdaılar bolady. Uly Otan soǵysy – solardyń biri. Biz beıbit ómir súrý kezeńinde dúnıege keldik, eshqashan áýe dabylyn, bomba jarylysynnan qıraǵan úılerdi kórgen joqpyz, sýyq transheıalar men okoptarda otyrmadyq. El basyna kún týǵan aýyr kezeńderde maıdandaǵylarǵa arnap mektep oqýshylary myńdaǵan dana kıim, sálemdeme jiberipti. 1941 - 1945 jyldary Qazaqstannyń 50 shaqty mektepteri men balalar úıleriniń ujymdary Memlekettik Qorǵanys Komıtetinen maıdanǵa bergen kómekteri úshin alǵys alǵan.
Stýdent: « Báribir soǵysqa men barmaı bolmaıdy. Barýym kerek. Baraıynshy... Sosyn olar kóredi menen kóresini... Men olardy jeńbeı qaıtpas edim. Sóz joq aýylǵa olardy jeńip baryp kelemin. Qoryqpaımyn olardan. Qanymdy tamshylatyp júrip soǵysamyn olarmen.
- Sóz joq, men olardy jeńip baryp aýylǵa kelemin. Sonda sender qaıtesińder, árıne, sender meniń soǵystan jeńispen qaıtyp kele jatqanymdy estip úıde otyra bermeısińder. Arbaǵa minip aldymnan shyǵasyńdar. Bárimizge shurqyrasyp Tabaqtyǵa kezdesemiz? Sonda qaıter ekenbiz... Qarqyldasyp kúlemiz - aý, á... Joq. Bárimiz de aǵyl tegil bop jylaıtyn shyǵarmyz.. Jylaımyz ǵoı, á? Qaıran Saıan. Osy Saıannyń sózderinen úlkenderge tán yzǵar, jaýǵa degen óshpes óshpendiligi sezilip - aq turǵan joq pa? /Nurmaǵambetov T. On tórt jasar jigit/
Stýdent: Soǵys jylǵy balalar... Olar ákelerin maıdanǵa attandyryp salyp, eldegi sharýashylyq tutqasyn óz qolyna aldy. Erteden keshke deıin, qarańǵy tún qushaǵynda egin ordy, jer jyrtty, stanokta turyp oq jondy, bomba jasady, jaýyngerler úshin jyly kıim jınastyrdy.
Ańyzdardan tere júrip masaqty,
Ras, ras kózimizden jas aqty.
Biraq so bir daýyl jyldar, ot jyldar,
Birimizden bir - bir batyr jasapty...
Keıingi urpaq, saǵan salǵan ótkeldiń,
Saǵasynda ótken jastyq, ótken kún.
Qarshadaıdan qara sharýa atanǵan,
Sen ákeńdi batyr emes dep kórgin. /«Qyrqynshy jyldar» M. Maqataev/
Stýdent: Bala dáýren ótti ǵoı quıyndaǵan,
Baly menen shekeri buıyrmaǵan.
Ózin - ózi on jastar qorǵamasa
Ózgelerdi qorǵaýy qıyn, balam!
Qyrqynshy jyldardaǵy balalar... Olar da mektepte oqıtyn. Qazirgi balalar sıaqty asyr salyp asyq oınap, erteńgi kúnge úlken senimmen qaraıtyn. Biraq, sum soǵys sol jyldardaǵy balalardy erte eseıtti. Alapat órtti aýyr soǵys óz salmaǵyn ıyqqa 1418 kún men túndi, ıaǵnı 4 jyl saldy. Erte eseıgen balǵyn balalar osynaý otty keshýlerde Jeńisti jaqyndatýǵa balalar da aıamaı at salysty. Gvardıashylar sapynda polk balalary, partızan balalary, tyl balalary.
Stýdent:. «Qazir men jol ústindemin, aldyńǵy kúni attanǵanbyz, búgin, sirá, kózdegen jerge jetip qalarmyz dep oılaımyn, biraq bul asa anyq emes. Qaıda bet alǵanymdy óziń de túsinesiń ǵoı dep oılaımyn. Biraq, senen bul jóninde qynjylmaýdy ótinem, nege deseń mektepte álde de bolsa birqatar ýaqyt oqýǵa qaldyrsa da, ózim suranyp attandym. Ómirime ókinishim joq. Biraq júrekti bılegen bir qaltqy oı bar: joq, ol - ózim týraly emes - senimen, sábılermen, jeńeshemmen, jalpy týystarymmen kezdese almaǵanym...... Qazir aldyńǵy shepte turmyz. Hatty tereń okopta otyryp jazýdamyz. Aınala ný aǵash. Nemistermen betpe - bet kezdesip turamyz. Meniń basymda kaska, belimde granata, al qolymda vıntovka bar... Iá, bul erjúrek Álıanyń týystaryna jazǵan haty edi.
Stýdent: «Men o basta dáriger bolýǵa talpyndym. Biraq ol maqsatymdy soǵys oryndatpady. Óz tilegimmen maıdanǵa keldim. Al shtabta qaǵaz jazyp otyrǵanda ne bitiremin. Nebir jaısań azamattar jaýdy jaıpap, ózderi de qyrshyn ketip jatqanda meniń janym solardan artyq pa edi! Soǵys surapylynyń bárine tózgim keldi. Bas saýǵalaýǵa arym barmaıdy… Tek keıde aýyryp qalamyn ba dep qorqamyn. Men ózimdi - ózim múlde ózgertip, keıbir qatal komandırlerge uqsaǵym da keledi. Ózim basqaratyn pýlemet raschetynda jaqsy da, nasharlaý da adamdar bar. Olardyń bárine birdeı men jaqsy kóringim kelmeıdi. Táýir isterin jaqtap, maqtap, nasharlaryn jónge salsam - komandırlik mindettiń oryndalǵany ǵoı dep oılaımyn». Bul qazaq halqynyń qaharman qyzy Mánshúk Mámetovanyń maıdannyń aldyńǵy shebinen tilshilerge bergen alǵashqy suhbaty edi.
Stýdent: Yrzamyz barlyq isińe,
Perishte... qara kózderim.
Ot penen sýdyń ishinen
Bizdi alyp shyqqan ózderiń.
Qyzyqtyń bárin qurban ǵyp,
Biz úshin kúıip - jandyńdar.
Bizdi oılap júrip, jyldardyń
Ótkenin bilmeı qaldyńdar.
/S. Jıenbaev “Qazaq áıelderi”/
Stýdent: Lenıngrad qalasyn áýe shabýylynan qorǵaǵan zenıt zeńbiregi raschetiniń komandıri Ákıma Aqjolaeva esine alady.
... Maıdanǵa jetý, qalaıda jaýmen betpe - bet kelip, kek alý – bizdiń bar oı - armanymyz osy bolatyn. Áli kúnge júregimniń túkpirinde saqtap kelgen bir syrym bar. Eshkimge aıtqan emespin. Esil - dertim ushqysh bolý edi. Biraz qıyndyqtardan keıin Habarovsk mańyndaǵy samolet mehanıkterin daıyndaıtyn kýrsty bitirip, sonda qyzmet ettim. Batysqa qansha suransam da jibermedi. Aýylǵa az kúnge demalysqa kelip, endi qaıtar jolda bir qýlyq istegim keldi. Qujaty joq adamdy maıdanǵa aldyńǵy shepke birden jiberedi degendi estip júretinmin. Novosibir qalasyna jaqyndaǵanda qujattarymdy qurttym da, qalaǵa kelgen soń, áskerı komendatýraǵa baryp, qujattarymnyń joq ekenin aıtyp, endi maıdanǵa jiberýlerin suradym. Sol boıymen Lenıngrad qalasynan bir - aq shyqtym. Ótirik aıtyp, bireýlerdi aldaǵanymdy osy kezge deıin bir adamǵa aıtýǵa uıalam. Biraq bári sol maıdanǵa jetsem degen adal nıetten shyqqan edi…
Stýdent: «Bir kezde aıaǵyn súırete basyp bala da keldi. Ózi kóńildi - aq. Bizge qarap kúlip qoıady. Sóıtsek, ol eki vıntovkany eki aıaǵyna kendirmen baılap alyp, súıretip kelgen eken. Biz balanyń tapqyrlyǵyna qaıran qaldyq.
– Partızan otrádyna meni de alyńdar, aǵataılar! – dedi bala, taǵy da jalynyp.
– Maqul! – dedim men. – Tek úsh kúnnen keıin tún ishinde Lýkovısa hýtorynyń mańyndaǵy toǵaıǵa kel. Eń senimdi dostaryńdy ertýińe bolady.
... Úsh kúnnen keıin Ilko bizdiń otrádqa kelip qosyldy. Ol ózimen birge joldasy Mıhaılo men muǵalim Mıhaıl Tımofeevıchti erte keldi. Ilkonyń ákesin fashıser asyp óltiripti. Sheshesi de jaý qolynan mert bolǵan. Bizge qaraı attanatyn túni Ilko ózderiniń úılerine ornalasqan nemis komendatýrasyn granatamen kúlin kókke ushyrypty. Máz - máıram mas bolyp jat - qan fashıser túgel qyrylǵan kórinedi.
– Bizdiń eshqaısymyz granatany laqtyryp jarýdyń jolyn bilmeıdi ekenbiz, – dedi Mıhaıl Tımofeevıch kúlip. – Sodan soń balalar úıdiń tóbesine shyǵyp, granatany sabanǵa orap, ot qoıdy. Selodan shyǵa bere biz tarsyl - gúrsildi estidik. Ilkonyń úıi janyp jatty.
– Áke - sheshemniń mańdaı terin tógip turǵyzǵan úıin fashıserdiń jyn oınaǵyna qaıtip qaldyram? – dedi bizge Ilko»./Q. Qaısenov Erjúrek Ilko/
Stýdent: - Al, myna óleńdi aǵasy ólip bara jatyp qoshtasý retinde anasyna joldaǵan eken. Anasy ómir boıy osyny aıtyp kúńirenýmen ómirden ótken:
Aıbarly týyń, aq balań
Alysqa ketti degeısiń,
Ajalmenen aıqasqan,
Shabysta ketti degeısiń.
On fashısi bir ózi
Qanǵa maldy degeısiń.
Qaıyrylýǵa tynysy
Jetpeı qaldy degeısiń.
Ana seniń atyńdy,
Aqtap óldi degeısiń,
Júreginde ımandaı
Saqtap óldi degeısiń!/referattardan alyndy/ Osy materıaldardy oqyǵan saıyn olardyń erlikteri máńgi júregimizde qalady.
6. Qorytyndy: Soǵys kınosynan úzindi
7. Baǵalaý. /test qorytyndysy men esse jumystaryn, slaıdtar boıynsha/
8. Úı tapsyrmasy: Test jumystary faıldarǵa jınaqtaý.
Tolyq nusqasyn júkteý
Saýda - ekonomıkalyq kolejiniń tarıh, qoǵamdyq pánder oqytýshysy
Qundyzbekova S. M.
... Adaldyqqa bolystyń,
Qulatpadyń týyn týǵan qonystyń,
Sen uqtyrdyń ne ekenin boryshtyń,
Jandaryńda jarasy bar sol istiń,
Taǵzym etem aldaryńda senderdiń,
BALALARY SOǴYSTYŃ!
Jaısań jiger, janymdy jetelediń,
Ottan shyqqan otanshyl ot - órenim.
BALALARY SOǴYSTYŃ, basymdy ıip,
Mártebeńdi máńgilik kóteremin.
(Ótegen Oralbaıuly)
SABAQTYŃ TAQYRYBY: «BALALARY SOǴYSTYŃ...»
/«Jas tarıhshy» úıirmesindegi qosymsha sabaq/
Maqsaty: Uly Otan soǵysy kezindegi halyqtyń aýyr taǵdyryn, erlikterin aıta otyryp, halyqtyń basyna qıyn is túskende balalar ómiri men taǵdyry jaıynda áńgimelesý, otanshyldyq sezimge tárbıeleý.
Sabaqtyń túri: izdenis
Sabaqtyń ádisi: toptyq, jeke
Paıdalanylǵan ádebıetter: Ch. Mýsın «Qazaqstan tarıhy» oqýlyǵy, jazýshylardyń áńgimeleri, ǵalamtor materıaldary, testter, fılmder t. b.
Sabaqtyń barysy:
1. Muǵalimniń sózi
2. Test jumysy
3. Qazaqstandyqtardyń erligi/slaıdtarmen jumys/
4. Muǵalimniń sózi
5. «Soǵys jáne balalyq» taqyrybyndaǵy esselerden úzindiler oqý
6. Qorytyndy
7. Baǵalaý /test qorytyndysy men esse jumystaryn, slaıdtar boıynsha/
8. Úı tapsyrmasy: Test jumystary faıldarǵa jınaqtaý.
1. Muǵalimniń sózi: Sabaqtyń aldynda oıdy jınaqtaý úshin test jumystaryn oryndaımyz. Uly Otan soǵysy taqyrybyndaǵy testter noýtbýkte ornalasqan jaýap berseńizder.,
2. Test jumysy:
1. Keńes Odaǵynyń Batyry T. Toqtarov qaı jerdegi shaıqasta qaza tapty?
A) Berlındi alýda; Á) Máskeý úshin shaıqasta; B) Lenıngrad qorshaýynda; V) Jaý tylynda
2. Soǵys jyldarynda ár ga - dan 260 puttan kúrish jınaǵan ataqty kúrishshiniń esimin atańdar:
A) Sh. Bersıev, Á) Y. Jaqaev; B) Z. Tamshybaeva; V) Y. Nurov;
3. 1943j. ár ga - dan 201 s tary alyp, dúnıejúzilik rekord jasaǵan kim?
A) Sh. Bersıev, Á) Kım Man Sam; B) Y. Jaqaev; V) Y. Nurov
4. Qazaqstanǵa qaı maıdan jaqyn boldy?
A) Máskeý; Á) Lenıngrad; B) Stalıngrad; V) Kýrsk
5. Stalıngrad úshin shaıqasta óshpes erlik jasap, qaza tapqan mınometshi qazaq jigiti kim?
A) S. Baımaǵambetov; Á) T. Toqtarov; B) Q. Amanjolov; V) Q. Sypataev
3. Qazaqstandyqtardyń erligi/slaıdtarmen jumys/
Slaıd 1
Moskva baǵytyndaǵy negizgi joldardyń biri – Volokolamsk tas jolyn qorǵaýda Almatyda jabdyqtalǵan 316 - atqyshtar dıvızıasy general - maıor I. V. Panfılovtyń basshylyǵymen teńdesi joq erlik tanytty. Qysqa ýaqyt ishinde dıvızıa jaýyngerleri jaýdyń tank, motorly jáne eki jaıaý ásker dıvızıalaryn talqandady. Moskva túbindegi shaıqasta ásirese saıası jetekshi V. G. Klochkov basqarǵan bólimshe – 28 panfılovshylar jaýdyń 50 tankisine toıtarys berip, asqan erlik kórsetti. 1941 j. 17 qarashada dıvızıaǵa 8 - shi gvardıalyq degen ataq berilip, keıinirek Qyzyl Tý, Lenın ordenderimen, al Rıgany jaýdan azat etkeni úshin ekinshi dárejeli Sývorov ordenimen marapattaldy. Bul shaıqasta erlik tanyqtan 28 jaýynger Keńes Odaǵynyń Batyry ataǵyn ıelendi. Sonymen birge Volokolamsk túbinde úlken erlik kórsetip qaza tapqan talantty qolbasshy, qaharman komandır I. V. Panfılovke Keńes Odaǵynyń Batyry ataǵy berildi. Panfılovshy aǵa leıtenant B. Momyshuly Moskva túbindegi shaıqasta óz batalónymen jaý qorshaýyn úsh ret buzyp shyqty. Soǵysty B. Momyshuly polkovnık laýazymymen, 9 - shy gvardıalyq atqyshtar dıvızıasynyń komandıri bolyp júrip aıaqtady. Belgili orys jazýshysy A. Bektiń “Volokolamskoe shose” povesi B. Momyshulynyń soǵys jyldaryndaǵy erligine arnaldy. Sóıtse de, B. Momyshulynyń soǵys jyldaryndaǵy erligi óz dárejesinde moıyndalmaı, tek 1990 jyly elimizdiń Prezıdenti N. Á. Nazarbaevtyń tikeleı aralasýymen oǵan Keńes Odaǵynyń Batyry ataǵy berildi. I. V. Panfılov dıvızıasy quramynda jaýmen shaıqasqan M. Ǵabdýllın 1943 j. Keńes Odaǵynyń Batyry ataǵyn ıelendi. M. Ǵabdýllın bastaǵan jaýyngerler Borodıno selosyn jaýdan tartyp alyp, 7 saǵat boıynda erlikpen qorǵady. Shaıqas nátıjesinde nemister sheginýge májbúr boldy. Moskva túbindegi shaıqastarda T. Toqtarov, R. Janǵozın, R. Elebaev jáne t. b. qazaqstandyqtar asqan erlik tanytty. Bul shaıqasqa qazaqstandyq 238 - shi dıvızıa, 19 - shy atqyshtar brıgadasy da qatysty. /tarıhı tanymdyq elektrondyq jýrnal/
Slaıd 2
1942 jyldyń 19 jeltoqsanynda Bokovskaıa - Ponomarevka aýdanynda bolǵan áýe shaıqasynda qaraǵandylyq ushqysh N. Ábdirov óziniń oq tıip órtengen ushaǵyn jaý tankteri shoǵyrlanǵan jerge baǵyttap, ekıpajymen birge erlikpen qaza tapty. N. Ábdirov, mınometshi K. Sypataev pen R. Ramazanov Stalıngradty qorǵaýdaǵy erlikteri úshin Uly Otan soǵysy batyry ataǵyna ıe boldy. Stalıngradta qalany jaýdan qorǵaýda erlik tanytqan qazaqstandyqtar qurmetine “Kazahstanskaıa” atalǵan kóshe bar. Birneshe aıǵa sozylǵan Stalıngrad shaıqasy 1943 jyldyn basynda jaýdyń jeńilýimen aıaqtaldy. Stalıngrad shaıqasy barysynda Keńes Armıasy ekinshi dúnıejúzilik soǵystaǵy túbegeıli betburysqa sheshýshi úles qosty. 1943 jyly fashıser Keńester Odaǵyn basyp alý maqsatynda jańa operasıa josparlady. Bul operasıaǵa “Sıtadel” degen at berip, jan - jaqty daıyndaldy. Osy jyly Germanıanyń álsiregenin sezgen burynǵy odaqtastary bastapqy mindetterinen bas tartyp, dúnıejúzilik soǵystan shyǵý joldaryn izdeý ústinde boldy. Sondyqtan Germanıa bul operasıanyń sátti aıaqtalýyna bar kúshin salyp, odaqtastaryn saqtap qalýǵa tyrysty. “Sıtadel” operasıasyna fashıser 900000 ásker qatystyrýdy josparlady. Shaıqasqa iriktelgen fashısik dıvızıalar: “Reıh”, “Uly Germanıa”, “Fıkıng”, “Adolf Gıtler” jáne t. b., barlyq tankterdiń 70%, barlyq ushaqtardyń 65% tartyldy. 5 - shi shildede bastalǵan Kýrsk shaıqasy shildeniń aıaǵynda keńester áskeriniń jeńisimen aıaqtaldy. Kýrsk ıini men Dnepr shaıqastaryna kóptegen qazaqtandyq áskerı qurylymdar qatysty. Tek Kýrsk ıinindegi shaıqastaǵy erligi úshin 123 qazaqstandyq Uly Otan soǵysy Batyry ataǵyna ıe boldy. tarıhı tanymdyq elektrondyq jýrnal/
Slaıd 3
Chehoslovakıa jerin azat etýge kelgen qazaqstandyq ushqyshtar 2, 8, 5 - shi áýe armıasynyń bólimderinde jaýmen shaıqasty. Shaıqastardaǵy erligi úshin S. A. Batenkov pen P. F. Jeleznákov soǵystan keıin Keńes Odaǵynyń Batyry ataǵyna ıe bolady. Ushqyshtar: T. Ia. Bıgeldınov, I. Pavlov, S. D. Lýganskıı jáne L. I. Beda 2 márte Keńes Odaǵynyń Batyry ataǵyn ıelendi. Olardyń qataryn 56 jyl keshigip baryp, 1941 jyldyń 26 - shy maýsymynda, soǵystyń besinshi kúni - aq aty ańyzǵa aınalǵan batyrlyq kapıtan Gastello ekıpajynyń erligi emes, kapıtan A. Maslovtyń ekıpajyniki ekendigi aıqyndalyp, osy ekıpaj quramyndaǵy B. Beısekbaev 1998 jyly Reseı Batyry ataǵyn alyp, tolyqtyryldy. Berlın operasıasyna qazaqstandyq 118 - shi, 313 - shi atqyshtar dıvızıalary jáne 209 - shi atqyshtar polki qatysty. Berlın ratýshasyn alýda 118 - shi atqyshtar dıvızıasynyń vzvod leıtenanty K. Madenov, al kóshe shaıqastarynda I. B. Madın, Reıhstagka tý tigýde R. Qoshqarbaev erlik tanytty. Aıtpenbet Naqypov Oderden Petersfeld qalasyna deıin tankpen keledi. Soǵystan keıin Naqypovtyń tanki qala alańyna eskertkish retinde qoıyldy. Berlın operasıasynda 27 qazaqstandyq erlikterimen kózge túsip, Keńes Odaǵynyń Batyry ataǵyn ıelendi./tarıhı tanymdyq elektrondyq jýrnal/
4. Muǵalimniń sózi: Qazaqstan Respýblıkasynyń Prezıdenti N. Á. Nazarbaev «…Biz – jeńimpaz ákelerdiń balalarymyz» dep kórsetedi. Soǵys balalary balalyǵy joq, erte eseıgen, ákesin maıdannan kútýmen, aýyr eńbek atqarǵan, bala bop oınamaǵan, ózi suranyp maıdanǵa ketken, bala bolsa da jaýmen kúresken jasóspirimge, jigitke, qyzǵa qansha ret taǵzym jasasa da artyq blmas edi. Olaı bolsa biz búgingi sabaǵymyzda ákeler erlikterine toqtalyp, osy aýyr soǵystyń sabaqtaryn zerdelesek, eske túsirsek, óz shyǵarmashylyqtaryńyzdan daıyndaǵan esselerden úzindiler tyńdasaq.
Asylbek Eńsepovtiń Balalyq shaq» kúıi oınalady. Úmit JÁLEKE - niń «Kúrkirep kúndeı ótti ǵoı soǵys...» maqalasynan úzindi keltirsem: «El basyna kún týdy. Er etigimen sý keship, at aýyzdyǵymen sý ishti. Beıbit kúnniń buqarasy belin býyp sapqa turdy. On segizge endi tolǵan órimdeı jas pen elýge jetken egde erkek qolyna qarý alyp, Otandy qorǵaý úshin maıdanǵa attandy. Boı túzep qyz dáýrenin qyzyqtaıtyn boıjetkender beline qarý asynyp, er - azamat basyn tige bermeıtin batyrlyq kórsetkeni qanshama? Shyǵystyń qos shynary – Álıa men Mánshúk, qazaqtyń qyran qyzy Hıýaz Dospanovalar erligi elge belgili. Soǵys san mıllıon adamnyń ómirin qıdy. Odan da kóp balany – jetim, áıeldi – jesir atandyrdy. Adam qolymen turǵyzylǵan ásem qalalardy taý - taý úıindige aınaldyrdy. El ishine ashtyq ornatty. San myńdaǵan jaýynger tutqynǵa túsip, adam balasynyń basyna kelmegen zulymdyqtardyń neshe túrin, azap pen aıýandyqtyń neshe atasyn kórdi. Adamshylyq pen aıaýshylyq aıaq astyna taptaldy. Taǵdyrlar oıran boldy. Shańyraqtar qulady. Tutas aýyl kúlge aınalyp, bútin qalanyń qabyrǵasy kúıredi. Sap - saý soldat jaý oǵynan jaırap, gospıtál tósegine tańyldy. «Dala poshtasynan» tumarsha hattar týǵan jerge qustaı ushty. Erdiń ornyn esi kirmegen bala men eńkeıgen kári basty. Buǵanasy bekimegen bala eresek atandy. Besik terbetip, bala jubatyp otyratyn kelinshek qolyna ketpen, kúrek ustap, egin egip, dán sýyrdy, quryq alyp, mal baqty. Aryq qazdy, shóp shapty. Jumystan qoldary qalt etkende maıdandaǵy jaýyngerlerge jyly kıim tigip, shulyq toqyp, baıpaq basty. Jasóspirim balalardyń ózi sabaq arasynda soldattyń bir kúndik tamaǵyn tabýǵa qareket jasap, balyq aýlady, sharýaǵa aralasty. Tyldaǵylar «Bári de maıdan úshin!» degen uranmen uıqysyz túnderdi bastan ótkizdi. Maıdandaǵy Qyzyl Armıa qataryna 1200000 - ǵa jýyq (1196164) qazaqstandyq attandy. Tún uıqysyn tórt bólip, jannan túńilip jaýmen aıqasty. Qasyq qany qalǵansha, sońǵy demi úzilgenshe janqıarlyqpen týǵan jerin qorǵady. «Otan úshin» dep urandap, qıdalasqan shaıqasqa kirdi. Jan alyp, jan berisken urystyń qaq ortasynda «Bizdiń isimiz ádil, biz jeńemiz!» degen senimmen maıdandasty. Dushpan oǵy qarsha borady. Júrek jutqan erler keýdesin qalqan qyldy.»
5. Esselerden úzindiler oqý
Stýdent: Soǵys kezindegi balalar… Soǵys balalary… Basyna túsken asa aýyr jaǵdaıdan erte eseıgen, býyny bekip, buǵanasy qatpaı eńbekke aralasqan, jetimdiktiń jyryn jaraly júreginde jyldar boıy saqtaǵan, janary jasqa tolyp, batysqa telmirip, ákesin kútýden talmaǵan, sábı qoldarymen saltanaty ortaq Jeńistiń týyn kóterýge qoltańba salǵan, erlik pen órliktiń úzdik úlgisin kórsetken, erte eseıgen, BALALYQ, bul saǵan taǵzym.
Stýdent: “Áke, esińizde me? Maıdanǵa keterde meniń mańdaıymnan súıip turyp:
“Má, qulynym, joǵaltpa, - dep bir tal shashyńdy julyp berip ediń ǵoı.- Joǵaltpa, tyǵyp qoı. Meni saǵynǵanda osy shashty tutatqaısyń. Sonda men ErTóstiktiń Shalquıryq aty qusap jetip kelemin,- dep ediń ǵoı, áke. Men seniń amanatyńdy uzaq saqtaı almadym. Qyryq úshinshi jydyń qysynda ózińdi qatty saǵynyp, úı syrtynaǵy tóbege baryp shaqpaq tutattym. Bir tal shashyń lyp etip janyp ketti, biraq sen ýádeńde turmadyń, kóp kúttim, alysta ǵoı, jete almaı júrgen shyǵar dep oıladym. Biraq sen kelmediń... Sóıtip seniń ózińnen de, kózińnen de aıryldym, áke. Endigi kóńilge medet etip kele jatqanym maıdannan jazǵan hattaryń ǵana, ıá, hattaryń”.“Bir atanyń balalary” povesi /Maǵaýın M/
Stýdent: Soǵys jylǵy balalar tylda tynym alǵan joq. Olar baıtaq elimizben bilek sybanǵan qalyń jurtpen birge Jeńisti saǵat saıyn jaqyndata tústi.
Maıdannan elge oralǵan Jeńis jaýyngerleriniń moınyna asylyp, alapat soǵysta gımnasterkaǵa sińgen oq - dári men tútin ıisin alǵash jattaǵan da sol balalar bolatyn.
Soǵys jylǵy balalar! Sol Jeńis kókteminiń tańynda aýyl - aýkylda, qala - qystaqtarda “Súıinshi! Biz jeńdik! Jeńis jetti bizge!” dep jar sala júgirgen de balalar bolatyn.
Ýaqyttyń este qalar belgisi – ol tarıh. Ýaqyt óktemdigi júrmeıtin jaǵdaılar bolady. Uly Otan soǵysy – solardyń biri. Biz beıbit ómir súrý kezeńinde dúnıege keldik, eshqashan áýe dabylyn, bomba jarylysynnan qıraǵan úılerdi kórgen joqpyz, sýyq transheıalar men okoptarda otyrmadyq. El basyna kún týǵan aýyr kezeńderde maıdandaǵylarǵa arnap mektep oqýshylary myńdaǵan dana kıim, sálemdeme jiberipti. 1941 - 1945 jyldary Qazaqstannyń 50 shaqty mektepteri men balalar úıleriniń ujymdary Memlekettik Qorǵanys Komıtetinen maıdanǵa bergen kómekteri úshin alǵys alǵan.
Stýdent: « Báribir soǵysqa men barmaı bolmaıdy. Barýym kerek. Baraıynshy... Sosyn olar kóredi menen kóresini... Men olardy jeńbeı qaıtpas edim. Sóz joq aýylǵa olardy jeńip baryp kelemin. Qoryqpaımyn olardan. Qanymdy tamshylatyp júrip soǵysamyn olarmen.
- Sóz joq, men olardy jeńip baryp aýylǵa kelemin. Sonda sender qaıtesińder, árıne, sender meniń soǵystan jeńispen qaıtyp kele jatqanymdy estip úıde otyra bermeısińder. Arbaǵa minip aldymnan shyǵasyńdar. Bárimizge shurqyrasyp Tabaqtyǵa kezdesemiz? Sonda qaıter ekenbiz... Qarqyldasyp kúlemiz - aý, á... Joq. Bárimiz de aǵyl tegil bop jylaıtyn shyǵarmyz.. Jylaımyz ǵoı, á? Qaıran Saıan. Osy Saıannyń sózderinen úlkenderge tán yzǵar, jaýǵa degen óshpes óshpendiligi sezilip - aq turǵan joq pa? /Nurmaǵambetov T. On tórt jasar jigit/
Stýdent: Soǵys jylǵy balalar... Olar ákelerin maıdanǵa attandyryp salyp, eldegi sharýashylyq tutqasyn óz qolyna aldy. Erteden keshke deıin, qarańǵy tún qushaǵynda egin ordy, jer jyrtty, stanokta turyp oq jondy, bomba jasady, jaýyngerler úshin jyly kıim jınastyrdy.
Ańyzdardan tere júrip masaqty,
Ras, ras kózimizden jas aqty.
Biraq so bir daýyl jyldar, ot jyldar,
Birimizden bir - bir batyr jasapty...
Keıingi urpaq, saǵan salǵan ótkeldiń,
Saǵasynda ótken jastyq, ótken kún.
Qarshadaıdan qara sharýa atanǵan,
Sen ákeńdi batyr emes dep kórgin. /«Qyrqynshy jyldar» M. Maqataev/
Stýdent: Bala dáýren ótti ǵoı quıyndaǵan,
Baly menen shekeri buıyrmaǵan.
Ózin - ózi on jastar qorǵamasa
Ózgelerdi qorǵaýy qıyn, balam!
Qyrqynshy jyldardaǵy balalar... Olar da mektepte oqıtyn. Qazirgi balalar sıaqty asyr salyp asyq oınap, erteńgi kúnge úlken senimmen qaraıtyn. Biraq, sum soǵys sol jyldardaǵy balalardy erte eseıtti. Alapat órtti aýyr soǵys óz salmaǵyn ıyqqa 1418 kún men túndi, ıaǵnı 4 jyl saldy. Erte eseıgen balǵyn balalar osynaý otty keshýlerde Jeńisti jaqyndatýǵa balalar da aıamaı at salysty. Gvardıashylar sapynda polk balalary, partızan balalary, tyl balalary.
Stýdent:. «Qazir men jol ústindemin, aldyńǵy kúni attanǵanbyz, búgin, sirá, kózdegen jerge jetip qalarmyz dep oılaımyn, biraq bul asa anyq emes. Qaıda bet alǵanymdy óziń de túsinesiń ǵoı dep oılaımyn. Biraq, senen bul jóninde qynjylmaýdy ótinem, nege deseń mektepte álde de bolsa birqatar ýaqyt oqýǵa qaldyrsa da, ózim suranyp attandym. Ómirime ókinishim joq. Biraq júrekti bılegen bir qaltqy oı bar: joq, ol - ózim týraly emes - senimen, sábılermen, jeńeshemmen, jalpy týystarymmen kezdese almaǵanym...... Qazir aldyńǵy shepte turmyz. Hatty tereń okopta otyryp jazýdamyz. Aınala ný aǵash. Nemistermen betpe - bet kezdesip turamyz. Meniń basymda kaska, belimde granata, al qolymda vıntovka bar... Iá, bul erjúrek Álıanyń týystaryna jazǵan haty edi.
Stýdent: «Men o basta dáriger bolýǵa talpyndym. Biraq ol maqsatymdy soǵys oryndatpady. Óz tilegimmen maıdanǵa keldim. Al shtabta qaǵaz jazyp otyrǵanda ne bitiremin. Nebir jaısań azamattar jaýdy jaıpap, ózderi de qyrshyn ketip jatqanda meniń janym solardan artyq pa edi! Soǵys surapylynyń bárine tózgim keldi. Bas saýǵalaýǵa arym barmaıdy… Tek keıde aýyryp qalamyn ba dep qorqamyn. Men ózimdi - ózim múlde ózgertip, keıbir qatal komandırlerge uqsaǵym da keledi. Ózim basqaratyn pýlemet raschetynda jaqsy da, nasharlaý da adamdar bar. Olardyń bárine birdeı men jaqsy kóringim kelmeıdi. Táýir isterin jaqtap, maqtap, nasharlaryn jónge salsam - komandırlik mindettiń oryndalǵany ǵoı dep oılaımyn». Bul qazaq halqynyń qaharman qyzy Mánshúk Mámetovanyń maıdannyń aldyńǵy shebinen tilshilerge bergen alǵashqy suhbaty edi.
Stýdent: Yrzamyz barlyq isińe,
Perishte... qara kózderim.
Ot penen sýdyń ishinen
Bizdi alyp shyqqan ózderiń.
Qyzyqtyń bárin qurban ǵyp,
Biz úshin kúıip - jandyńdar.
Bizdi oılap júrip, jyldardyń
Ótkenin bilmeı qaldyńdar.
/S. Jıenbaev “Qazaq áıelderi”/
Stýdent: Lenıngrad qalasyn áýe shabýylynan qorǵaǵan zenıt zeńbiregi raschetiniń komandıri Ákıma Aqjolaeva esine alady.
... Maıdanǵa jetý, qalaıda jaýmen betpe - bet kelip, kek alý – bizdiń bar oı - armanymyz osy bolatyn. Áli kúnge júregimniń túkpirinde saqtap kelgen bir syrym bar. Eshkimge aıtqan emespin. Esil - dertim ushqysh bolý edi. Biraz qıyndyqtardan keıin Habarovsk mańyndaǵy samolet mehanıkterin daıyndaıtyn kýrsty bitirip, sonda qyzmet ettim. Batysqa qansha suransam da jibermedi. Aýylǵa az kúnge demalysqa kelip, endi qaıtar jolda bir qýlyq istegim keldi. Qujaty joq adamdy maıdanǵa aldyńǵy shepke birden jiberedi degendi estip júretinmin. Novosibir qalasyna jaqyndaǵanda qujattarymdy qurttym da, qalaǵa kelgen soń, áskerı komendatýraǵa baryp, qujattarymnyń joq ekenin aıtyp, endi maıdanǵa jiberýlerin suradym. Sol boıymen Lenıngrad qalasynan bir - aq shyqtym. Ótirik aıtyp, bireýlerdi aldaǵanymdy osy kezge deıin bir adamǵa aıtýǵa uıalam. Biraq bári sol maıdanǵa jetsem degen adal nıetten shyqqan edi…
Stýdent: «Bir kezde aıaǵyn súırete basyp bala da keldi. Ózi kóńildi - aq. Bizge qarap kúlip qoıady. Sóıtsek, ol eki vıntovkany eki aıaǵyna kendirmen baılap alyp, súıretip kelgen eken. Biz balanyń tapqyrlyǵyna qaıran qaldyq.
– Partızan otrádyna meni de alyńdar, aǵataılar! – dedi bala, taǵy da jalynyp.
– Maqul! – dedim men. – Tek úsh kúnnen keıin tún ishinde Lýkovısa hýtorynyń mańyndaǵy toǵaıǵa kel. Eń senimdi dostaryńdy ertýińe bolady.
... Úsh kúnnen keıin Ilko bizdiń otrádqa kelip qosyldy. Ol ózimen birge joldasy Mıhaılo men muǵalim Mıhaıl Tımofeevıchti erte keldi. Ilkonyń ákesin fashıser asyp óltiripti. Sheshesi de jaý qolynan mert bolǵan. Bizge qaraı attanatyn túni Ilko ózderiniń úılerine ornalasqan nemis komendatýrasyn granatamen kúlin kókke ushyrypty. Máz - máıram mas bolyp jat - qan fashıser túgel qyrylǵan kórinedi.
– Bizdiń eshqaısymyz granatany laqtyryp jarýdyń jolyn bilmeıdi ekenbiz, – dedi Mıhaıl Tımofeevıch kúlip. – Sodan soń balalar úıdiń tóbesine shyǵyp, granatany sabanǵa orap, ot qoıdy. Selodan shyǵa bere biz tarsyl - gúrsildi estidik. Ilkonyń úıi janyp jatty.
– Áke - sheshemniń mańdaı terin tógip turǵyzǵan úıin fashıserdiń jyn oınaǵyna qaıtip qaldyram? – dedi bizge Ilko»./Q. Qaısenov Erjúrek Ilko/
Stýdent: - Al, myna óleńdi aǵasy ólip bara jatyp qoshtasý retinde anasyna joldaǵan eken. Anasy ómir boıy osyny aıtyp kúńirenýmen ómirden ótken:
Aıbarly týyń, aq balań
Alysqa ketti degeısiń,
Ajalmenen aıqasqan,
Shabysta ketti degeısiń.
On fashısi bir ózi
Qanǵa maldy degeısiń.
Qaıyrylýǵa tynysy
Jetpeı qaldy degeısiń.
Ana seniń atyńdy,
Aqtap óldi degeısiń,
Júreginde ımandaı
Saqtap óldi degeısiń!/referattardan alyndy/ Osy materıaldardy oqyǵan saıyn olardyń erlikteri máńgi júregimizde qalady.
6. Qorytyndy: Soǵys kınosynan úzindi
7. Baǵalaý. /test qorytyndysy men esse jumystaryn, slaıdtar boıynsha/
8. Úı tapsyrmasy: Test jumystary faıldarǵa jınaqtaý.
Tolyq nusqasyn júkteý
You Might Also Like
-
Janaeva Aıjan Kýanyshbaevna
