Abaı jáne Maǵjan poezıasyndaǵy úndestik
Abaı jáne Maǵjan poezıasyndaǵy úndestik
Zertteý taqyrybynyń mańyzdylyǵy.
HH ǵasyrdyń basy, ásirese, jıyrmasynshy – otyzynshy jyldar maman ǵalymdardyń zertteýi boıynsha qazaq ádebıeti tarıhyndaǵy qıyn da, kúrdeli kezeń delinip júr. Óıtkeni jańa qoǵamdyq formasıanyń ornaýy, merzimdi baspasóz ben baspa ónimderiniń kóptep shyǵa bastaýy, san túrli ǵylym salalaryna arnap ana tilinde oqýlyqtar jazý, basqa tilderden engen neologızmderdi aýdarý qajettiligi sol kezdegi zıaly qaýym aldyna ádebıet pen til salasynyń negizgi qoryn jasaý mindetin qoıdy.
Jalpy adamzattyq kórkem oı kógine órmelegen Abaı kóp bilimdi óz betinshe izdenýmen tapqanyn bilemiz. Al, Maǵjan azdy – kópti arnaıy mektepter ótken aqyn. Óleń júıesiniń tereńnen tamyr tartýy arqyly Abaı uly reformator boldy. Aldynda adastyrmas Abaıdaı jaryq turǵanda Maǵjannyń til «Kategorıasyna» úńilmeýi múmkin emes.
Qazaq halqynyń baı aýyz ádebıeti Abaı úlgisi edi. Uly Abaı sýsyndap damytqan halyq aýyz ádebıetiniń tamasha úlgilerin Maǵjan da erkin meńgerip, óziniń sulý kórkem poezıasyna úlgi tutty. Maǵjan sózdiń syrtqy túrin ádemilep qana qoıǵan joq, ádemi sózden ásem, ásemnen sulý sýretti sóz órnegin jasaýǵa tyrysty, óz halqynyń baı poezıasy negizinde sezimtal júrek únimen jańasha mazmunda óz jyrlaryn jazady.
Al, Abaıdyń aqyndyq tulǵasyn, jan dúnıesin, arman – muratyn eń tolyq, eń tereń, eń durys tanytatyn – árıne onyń poezıasy, asqaq shabyttyń qýaty men júregin jaryp shyqqan, ıneniń jasýyndaı jasandylyǵy joq óleńderi, «Jalyn men ottan jaralǵan» sózderi.
Abaı men Maǵjan shyǵarmalarynyń maǵynasyn tereń boılap uǵyp – túsine alsaq, ótken zamandy, eldiń jaıyn, halyqtyń taǵdyryn, oı – armanyn tanı alamyz. Jáne sol arqyly qazirgi zamandy, keshegi men búgingi keleshegimizdi baǵdarlaımyz.
Jumystyń maqsaty men mindetteri.
• A. Qunanbaev pen M. Jumabaevtyń poezıa salasynda jazylǵan eńbekterin zerttep, jan - jaqty sıpattap berý.
• Aqyndar qalamynan týyndaǵan óleńderdiń quramyn zerttep, olardyń jasalý joldaryn kórsetý.
• A. Qunanbaevtyń kemel aqyn, kemeńger oıshyl ekenin dáleldeý.
• M. Jumabaev – poezıasyn has sheberi degen turǵyda, onyń shyǵarmashylyǵyna sıpattama berý.
• Abaı men Maǵjannyń poezıa týraly aıtylǵan pikirlerdi jınaqtap, taldap, qorytyndylaý.
Zertteýdiń jańalyqtary.
• Abaıdyń aqyndyqqa syny jáne oǵan kózqarasy týraly málimet berildi.
• Abaı men Maǵjannyń óleń jazýdaǵy sheberligi, qoldanylǵan amal – tásilderi kórsetildi.
• M. Jumabaevtyń stıl máselesi tóńireginde mańyzdy pikirler aıtylyp, sıpattama berildi.
• A. Qunanbaev pen M. Jumabaevtyń lırıkalyq, psıhologıalyq órnekteýdiń naǵyz sheberleri ekendigi anyqtaldy.
• Uly aqyndardyń poezıa salasyn qalyptastyrýdaǵy zor daryndylyǵy men talanttary sóz etildi.
Zertteýdiń teorıalyq mańyzy
Qazaq poezıasynyń qalyptasýynda Abaı men Maǵjannyń artta qaldyrǵan muralarynyń tıgizer úlesi mol. Olardyń óleń jazýdaǵy tájirıbesin zerttep, kádege asyrý ásirese, derbes memlekettik quqyqqa ıe bolǵan qazaq eliniń búgingi tańdaǵy mádenı – rýhanı ómirinde mańyzy zor ekendigi belgili.
Poezıa salasynda búginge deıin pikirtalas týdyryp kele jatqan keıbir máselelerdi sheshýde de bul jumystń atqarar mindeti az emes.
Zertteý qurylymy.
Zertteý jumysy kirispe men negizgi eki taraýdan jáne qorytyndydan turady. Zertteý sońynda paıdalanylǵan ádebıetter tizimi berilgen.
Abaı qazaqtyń jańa realısik jazbasha ádebıetiniń negizin saldy. Ol keremet sýretker aqyn jáne syrshyl lırıkanyń sırek kezdesetin sheberi.
«Aqyn tulǵasy – poezıadaǵy stıldiń túpki tiregi. Aqyn stılin oılaý, sýretteý mánerin, qol tańbasyn, sóz qoldanysynday ózgeshelikterdi – bárin de aıqyndaıtyn, belgileıtin sol. Aqynnyń tulǵa – bitimi daryn daralyǵy qandaı bolsa, stıli de sondaı bolady» [1]
Abaıdyń aqyndyq tulǵasyn, jan dúnıesin, arman - muratyn eń tolyq, eń tereń, eń durys tanytatyn árıne onyń poezıasy. Aqyn júreginiń túbine tereń boılaımyz desek onyń poezıasyna bar yqpalymyzben, úlken iltıpatpen zer salý qajet.
Syrshyldyq sıpaty aıryqsha kórinetin kóńil kúıi lırıkasy – Abaıdyń qazaq poezıasyna qosqan asa qundy jańalyqtarynyń biri. Ózi syrshyldyq lırıka bolǵan soń onda qýanyshta, qaıǵy – muń da, kúıinish te – bári bolatyny zańdy qubylys.
Abaı sóz ónerin, óleńdi, án men kúıdi asa joǵary baǵalaǵan. Aqyn poezıasynyń tanymdyq, tárbıelik mánin tereń túsinip, ony adam minezin, zamandy túzetýdiń kúshti quraly dep qaraǵanyn kóptegen óleńderinen baıqaımyz. («Men jazbaımyn óleńdi ermek úshin», «Qulaqtan kirip boıdy alar», «Ózgege kóńilim toıarsyń», «Kóńil qusy quıqyljyr shartarapqa» t. b.)
Jas Maǵjan Abaıa eliktedi. Abaı uly reformator boldy. Aldynda adastyrmas Abaıdaı jaryq turǵanda Maǵjannyń til «kategorıasyna» úńilmeýi múmkin emes.
Belgili ǵalym Halel Dosmuhameduly bir maqalasynda: «Bul dúnıeden túrli danyshpandar, sheshender, sheberler, batyrlar, aqyndar kóp ótken.
Osyndaı adamdar ózimizdiń qazaqtyń arasynda az bolmaǵan. Óz jurtyna jumys qylyp, eńbegi sińgen adamdy qadirleý – eldiktiń belgisi» - dep jazǵan eken. [2]. Kósem tulǵanyń osy sózin aıtýly aqyndarymyz Abaı men Maǵjanǵa baǵyshtap aıtýymyzǵa bolady.
Uly aqyndarymyzdyń mol murasyn zerttep, onyń ǵylymı dástúrin ári qaraı jalǵastyrý – jas býyn ókilderiniń perzenttik paryzy. İ. Jansúgirov aıtqandaı: «Óz ulyn, óz erlerin eskermese, el tegi qaıdan alsyn kemeńgerdi».
Abaı poezıasynyń tilinde adamnyń jan tebirenisin, kóńil tolǵanysyn, júrek lúpilin sezimin san qubylyp oınaqshýyn kórsetetin sıpattamalar, epıtet, metafora jáne basqa beıneli sózder óte kóp kezdesedi.
Oryssha oqyp, orys mádenıetine erkin jetikken Maǵjan qazaq poezıasyna erekshe, asa talantty bolmysymen keldi. Ol qazaq aýyz ádebıetiniń tunyǵyna qana otyryp, jarq etip shyqqan Abaı poezıasyn ózine úlgi etti.
1. A. Qunanbaev pen M. Jumabaev – qazaq ádebıetindegi uly tulǵalar
1. 1. A. Qunanbaev kemel aqyn, kemeńger oıshyl
Abaıdyń qazaq tilin damytýǵa, ádebı tildi, poezıa tilin óristetip, jańa sóz órnekterimen baıytýǵa sińirgen eńbegi ulan – asyr. Osy oraıda til máselesi jóninde ulaǵatty sóz aıtqan, óz ana tilin súıip, oǵan qamqorshy bolam dep talpynǵan ultjandy ǵalym Halel Dosmuhameduly tildiń qoǵam ómirinde, onyń ishinde ǵalym – bilim salasynda atqarar rólin joǵary qoıǵan. Birde: «Mádenıettiń negizgi – bilim. Bilimge til arqyly jetiledi. Bilimdi jurttardyń tili baı bolady» [3] dese endi bir jerde: «Til jurttyń jany. Óz tilin ózi bilmegen el el bolmaıdy. Mádenıetke umtylǵan jurttyń aldymen tili ózgermekshi... Tilinen aıyrylǵan jurt – joıylǵan jurt» [4]- dep til týraly tebirenip aıtqan ózek jardy sózderi bizge, ıaǵnı jastara nege bolarlyqtaı, ana tilin syılap, áspettep, qadirlep, onyń qamqorshysy bolatyn ushqyr, ulaǵatty sózder.
Bizdiń ana tilimiz, qasıetti qazaq tili – óziniń memlekettik mártebesin abyroımen atqaryp, mindet júgin qınalmaı kótere alatyn asa baı, oralymdy da sulý til.
Oblystyq ǵylymı jobanyń jeńimpazy 11synyp oqýshysy Mamedárova Qaırat
Jetekshisi: Mamedárova R. M. Sanaty joǵary
Abaı jáne Maǵjan poezıasyndaǵy úndestik. júkteý
Zertteý taqyrybynyń mańyzdylyǵy.
HH ǵasyrdyń basy, ásirese, jıyrmasynshy – otyzynshy jyldar maman ǵalymdardyń zertteýi boıynsha qazaq ádebıeti tarıhyndaǵy qıyn da, kúrdeli kezeń delinip júr. Óıtkeni jańa qoǵamdyq formasıanyń ornaýy, merzimdi baspasóz ben baspa ónimderiniń kóptep shyǵa bastaýy, san túrli ǵylym salalaryna arnap ana tilinde oqýlyqtar jazý, basqa tilderden engen neologızmderdi aýdarý qajettiligi sol kezdegi zıaly qaýym aldyna ádebıet pen til salasynyń negizgi qoryn jasaý mindetin qoıdy.
Jalpy adamzattyq kórkem oı kógine órmelegen Abaı kóp bilimdi óz betinshe izdenýmen tapqanyn bilemiz. Al, Maǵjan azdy – kópti arnaıy mektepter ótken aqyn. Óleń júıesiniń tereńnen tamyr tartýy arqyly Abaı uly reformator boldy. Aldynda adastyrmas Abaıdaı jaryq turǵanda Maǵjannyń til «Kategorıasyna» úńilmeýi múmkin emes.
Qazaq halqynyń baı aýyz ádebıeti Abaı úlgisi edi. Uly Abaı sýsyndap damytqan halyq aýyz ádebıetiniń tamasha úlgilerin Maǵjan da erkin meńgerip, óziniń sulý kórkem poezıasyna úlgi tutty. Maǵjan sózdiń syrtqy túrin ádemilep qana qoıǵan joq, ádemi sózden ásem, ásemnen sulý sýretti sóz órnegin jasaýǵa tyrysty, óz halqynyń baı poezıasy negizinde sezimtal júrek únimen jańasha mazmunda óz jyrlaryn jazady.
Al, Abaıdyń aqyndyq tulǵasyn, jan dúnıesin, arman – muratyn eń tolyq, eń tereń, eń durys tanytatyn – árıne onyń poezıasy, asqaq shabyttyń qýaty men júregin jaryp shyqqan, ıneniń jasýyndaı jasandylyǵy joq óleńderi, «Jalyn men ottan jaralǵan» sózderi.
Abaı men Maǵjan shyǵarmalarynyń maǵynasyn tereń boılap uǵyp – túsine alsaq, ótken zamandy, eldiń jaıyn, halyqtyń taǵdyryn, oı – armanyn tanı alamyz. Jáne sol arqyly qazirgi zamandy, keshegi men búgingi keleshegimizdi baǵdarlaımyz.
Jumystyń maqsaty men mindetteri.
• A. Qunanbaev pen M. Jumabaevtyń poezıa salasynda jazylǵan eńbekterin zerttep, jan - jaqty sıpattap berý.
• Aqyndar qalamynan týyndaǵan óleńderdiń quramyn zerttep, olardyń jasalý joldaryn kórsetý.
• A. Qunanbaevtyń kemel aqyn, kemeńger oıshyl ekenin dáleldeý.
• M. Jumabaev – poezıasyn has sheberi degen turǵyda, onyń shyǵarmashylyǵyna sıpattama berý.
• Abaı men Maǵjannyń poezıa týraly aıtylǵan pikirlerdi jınaqtap, taldap, qorytyndylaý.
Zertteýdiń jańalyqtary.
• Abaıdyń aqyndyqqa syny jáne oǵan kózqarasy týraly málimet berildi.
• Abaı men Maǵjannyń óleń jazýdaǵy sheberligi, qoldanylǵan amal – tásilderi kórsetildi.
• M. Jumabaevtyń stıl máselesi tóńireginde mańyzdy pikirler aıtylyp, sıpattama berildi.
• A. Qunanbaev pen M. Jumabaevtyń lırıkalyq, psıhologıalyq órnekteýdiń naǵyz sheberleri ekendigi anyqtaldy.
• Uly aqyndardyń poezıa salasyn qalyptastyrýdaǵy zor daryndylyǵy men talanttary sóz etildi.
Zertteýdiń teorıalyq mańyzy
Qazaq poezıasynyń qalyptasýynda Abaı men Maǵjannyń artta qaldyrǵan muralarynyń tıgizer úlesi mol. Olardyń óleń jazýdaǵy tájirıbesin zerttep, kádege asyrý ásirese, derbes memlekettik quqyqqa ıe bolǵan qazaq eliniń búgingi tańdaǵy mádenı – rýhanı ómirinde mańyzy zor ekendigi belgili.
Poezıa salasynda búginge deıin pikirtalas týdyryp kele jatqan keıbir máselelerdi sheshýde de bul jumystń atqarar mindeti az emes.
Zertteý qurylymy.
Zertteý jumysy kirispe men negizgi eki taraýdan jáne qorytyndydan turady. Zertteý sońynda paıdalanylǵan ádebıetter tizimi berilgen.
Abaı qazaqtyń jańa realısik jazbasha ádebıetiniń negizin saldy. Ol keremet sýretker aqyn jáne syrshyl lırıkanyń sırek kezdesetin sheberi.
«Aqyn tulǵasy – poezıadaǵy stıldiń túpki tiregi. Aqyn stılin oılaý, sýretteý mánerin, qol tańbasyn, sóz qoldanysynday ózgeshelikterdi – bárin de aıqyndaıtyn, belgileıtin sol. Aqynnyń tulǵa – bitimi daryn daralyǵy qandaı bolsa, stıli de sondaı bolady» [1]
Abaıdyń aqyndyq tulǵasyn, jan dúnıesin, arman - muratyn eń tolyq, eń tereń, eń durys tanytatyn árıne onyń poezıasy. Aqyn júreginiń túbine tereń boılaımyz desek onyń poezıasyna bar yqpalymyzben, úlken iltıpatpen zer salý qajet.
Syrshyldyq sıpaty aıryqsha kórinetin kóńil kúıi lırıkasy – Abaıdyń qazaq poezıasyna qosqan asa qundy jańalyqtarynyń biri. Ózi syrshyldyq lırıka bolǵan soń onda qýanyshta, qaıǵy – muń da, kúıinish te – bári bolatyny zańdy qubylys.
Abaı sóz ónerin, óleńdi, án men kúıdi asa joǵary baǵalaǵan. Aqyn poezıasynyń tanymdyq, tárbıelik mánin tereń túsinip, ony adam minezin, zamandy túzetýdiń kúshti quraly dep qaraǵanyn kóptegen óleńderinen baıqaımyz. («Men jazbaımyn óleńdi ermek úshin», «Qulaqtan kirip boıdy alar», «Ózgege kóńilim toıarsyń», «Kóńil qusy quıqyljyr shartarapqa» t. b.)
Jas Maǵjan Abaıa eliktedi. Abaı uly reformator boldy. Aldynda adastyrmas Abaıdaı jaryq turǵanda Maǵjannyń til «kategorıasyna» úńilmeýi múmkin emes.
Belgili ǵalym Halel Dosmuhameduly bir maqalasynda: «Bul dúnıeden túrli danyshpandar, sheshender, sheberler, batyrlar, aqyndar kóp ótken.
Osyndaı adamdar ózimizdiń qazaqtyń arasynda az bolmaǵan. Óz jurtyna jumys qylyp, eńbegi sińgen adamdy qadirleý – eldiktiń belgisi» - dep jazǵan eken. [2]. Kósem tulǵanyń osy sózin aıtýly aqyndarymyz Abaı men Maǵjanǵa baǵyshtap aıtýymyzǵa bolady.
Uly aqyndarymyzdyń mol murasyn zerttep, onyń ǵylymı dástúrin ári qaraı jalǵastyrý – jas býyn ókilderiniń perzenttik paryzy. İ. Jansúgirov aıtqandaı: «Óz ulyn, óz erlerin eskermese, el tegi qaıdan alsyn kemeńgerdi».
Abaı poezıasynyń tilinde adamnyń jan tebirenisin, kóńil tolǵanysyn, júrek lúpilin sezimin san qubylyp oınaqshýyn kórsetetin sıpattamalar, epıtet, metafora jáne basqa beıneli sózder óte kóp kezdesedi.
Oryssha oqyp, orys mádenıetine erkin jetikken Maǵjan qazaq poezıasyna erekshe, asa talantty bolmysymen keldi. Ol qazaq aýyz ádebıetiniń tunyǵyna qana otyryp, jarq etip shyqqan Abaı poezıasyn ózine úlgi etti.
1. A. Qunanbaev pen M. Jumabaev – qazaq ádebıetindegi uly tulǵalar
1. 1. A. Qunanbaev kemel aqyn, kemeńger oıshyl
Abaıdyń qazaq tilin damytýǵa, ádebı tildi, poezıa tilin óristetip, jańa sóz órnekterimen baıytýǵa sińirgen eńbegi ulan – asyr. Osy oraıda til máselesi jóninde ulaǵatty sóz aıtqan, óz ana tilin súıip, oǵan qamqorshy bolam dep talpynǵan ultjandy ǵalym Halel Dosmuhameduly tildiń qoǵam ómirinde, onyń ishinde ǵalym – bilim salasynda atqarar rólin joǵary qoıǵan. Birde: «Mádenıettiń negizgi – bilim. Bilimge til arqyly jetiledi. Bilimdi jurttardyń tili baı bolady» [3] dese endi bir jerde: «Til jurttyń jany. Óz tilin ózi bilmegen el el bolmaıdy. Mádenıetke umtylǵan jurttyń aldymen tili ózgermekshi... Tilinen aıyrylǵan jurt – joıylǵan jurt» [4]- dep til týraly tebirenip aıtqan ózek jardy sózderi bizge, ıaǵnı jastara nege bolarlyqtaı, ana tilin syılap, áspettep, qadirlep, onyń qamqorshysy bolatyn ushqyr, ulaǵatty sózder.
Bizdiń ana tilimiz, qasıetti qazaq tili – óziniń memlekettik mártebesin abyroımen atqaryp, mindet júgin qınalmaı kótere alatyn asa baı, oralymdy da sulý til.
Oblystyq ǵylymı jobanyń jeńimpazy 11synyp oqýshysy Mamedárova Qaırat
Jetekshisi: Mamedárova R. M. Sanaty joǵary
Abaı jáne Maǵjan poezıasyndaǵy úndestik. júkteý
You Might Also Like
-
Mektepke deıingi jastaǵy balalarǵa arnalǵan qımyl - qozǵalys oıyndardyń túrleri.1 - shi sábıler tobyQýyrshaqtarǵa qonaqqa.
