Abaı qara sózderindegi ar – uıat jáne adamgershilik máselesi
Abstrakt
Osy zertteý joba Abaı Qunanbaıulynyń qara sózderindegi adamgershilik pen ar – uıat máselesin qazirgi jas urpaq boıynda qalaı qalyptasqanyn, ony qalaı túsinetindikterin, qandaı jerlerde qoldaný kerek ekendigin tabýǵa baılanysty.
Maqsaty:
Abaı Qunanbaıulynyń aıtyp ótken aqyl ósıetterin aıta otyryp, qazirgi jastardan adamgershilik jáne ar – uıat máselesin izdeý.
Mindetteri:
1. Zertteý taqyrybyna baılanysty ǵylymı ádebıetterdi oqyp, taldap, saralaý.
2. Uly oıshyldyń qara sózindegi ar – uıat, adamgershilik týraly máseleni ashyp kórsetý.
3. Oıshyldyń oıyn jas urpaqqa nasıhattaý.
Gıpoteza: Eger aǵa býyn jáne otbasy jas býynnyń tárbıesine jaýapkershilikpen qarasa, qazirgi jastardyń adamgershilik rýhy joǵary bolady.
Zertteý ádisteri: saýalnama júrgizý, jaǵdaıattardy sheshý jáne qorytyndy shyǵarý, ar – uıatty sýretteý, uıat týraly urpaqtar sabaqtastyǵy.
Obektisi: Abaıdyń otyz altynshy qara sózi
Zerteý páni: Adamgershilik pen ar – uıat
Zertteý máselesi: Abaı óz zamanynda jazyp qaldyrǵan baǵa jetpes murasy búgingi jáne keles tańymyzdaǵy jastarǵa aqyl - ósıet, tálim – tárbıe retinde sabaq bolady.
Meniń oıymsha osy tańdap alynǵan taqyrybymnyń ózektiligi – adamgershilik pen ar – uıat bar jerde shyndyq pen ádildik bolady jáne tárbıesi bar jas urpaq adamgershilik rýhy joǵary bolady.
Kirispe
Qazirgi kezdegi elimizdi tolǵandyratyn máselelerdiń biri jastardy adamgershilikke, ádeptilikke, adaldyqqa, ımandylyqqa baýlý. Sondyqtan men osy taqyrypty tańdaýǵa sheshim qabyldadym.
El jurttyń bolashaǵyn oılap, halyqty aýyr turmystan, azaptan qutylýdyń jolyn meńzep, oqý – bilimge shaqyrǵan. Adamnyń sol kezdegi jaman qasıettiriniń bárin sanap, atap kórsetip, sodan arylýǵa, jaqsylyqty ón boıyna jınaýǵa, ıaǵnı tárbıege kóp kóńil bólgen. Ósek, ótirik, maqtanshaq, erinshek, beker mal shashý sıaqty, rýlyq tartys, bitpeıtin daý - janjal eldiń sıqyn buzóatynyn, esh maqsatsyz bos júrgen halyqty kórip, qatty qynjylǵan. El ishine iritki salatyn, ótirikpen mal jıyp, baıyǵan bı – bolystardy óleńmen shenegen.
Qazaq dalasynda qazirgi psıhologıa ǵylymy turǵysynan, birinshi bolyp Abaı «adam» degen uǵymǵa anyqtama bergen. Adam – uǵymy – pedagogıka men psıhologıa ǵylymynda negizgi pándik uǵym. Abaı túsinigindegi «adam – aqyldylyq pen eńbek súıispenshiliktiń ádildik pen bilimdiliktiń, mahabbat pen adaldyqtyń, adamgershiliktiń jıyntyǵy».
Tek osy qasıetterdi boıyna sińirgen kisi ǵana – naǵyz Adam dep oılaımyn. Orystyń uly pedagog ǵalymy K. D. Ýshınskıı de óziniń basty eńbegin adamǵa arnaǵan. «Adam tárbıe páni qaqynda» osy turǵydan Abaıadyń oılary, pikirleri orys ǵalymdarymen úndes keledi.
Abaıdyń adamgershilik ıdealy, muraty, prınsıpi – qysqasha ǵana «Adam bol!» degen formýla, tujyrym. Adam bolý – kisiliktiń kisisi, shyn máninde azamat bolý, qara bastyń qamy, tipti, búkil adamzattyń qamyn oılaıtyn, «ózin - ózi zor tutyp», «nadandardy mensinbeıtin», dúnıege álem turǵysynan qaraıtyn Azamat adam bolý. Abaı qazaq jastaryn jelókpe, ár nársege kórseqyzar bolmaı, ónerdi úırenýge, tabıǵatty tanýǵa, ǵylymı kózqarasqa negizdelgen tıanaqty bilim alýǵa úndedi.
Jastardyń minez – qulyq, adamgershilik tárbıesine erekshe kóńil bólgen Abaı: «Tez úırenip, tez jaıma,
Jas ýaqytta kóńil – gúl» dep jazǵan.
Zertteý maqsatym Abaı Qunanbaıulynyń aıtyp ótken aqyl ósıetterin aıta otyryp, qazirgi jastardan adamgershilik jáne ar – uıat máselesin izdeý.
Ony júzege asyrý úshin aldyma mynadaı mindetter qoıdym: 1. Zertteý taqyrybyna baılanysty ǵylymı ádebıetterdi oqyp, taldap, saralaý. 2. Uly oıshyldyń qara sózindegi ar – uıat, adamgershilik týraly máseleni ashyp kórsetý. 3. Oıshyldyń oıyn jas urpaqqa nasıhattaý.
Meniń oıymsha, meniń tańdaǵan taqyrybym qazirgi kún talabyna saı, sebebi ar – uıat, adamgershilik bar jerde ádildik, beıbitshilik, shynshyldyq, eń basty tárbıe ornaıdy. Men Abaı qara sózderin oqyp, zertteı kele, ar – uıat, adamgershilik, tárbıe barlyq jerde kerek ekenine kózim jetti.
Ar – uıat pen adamgershilik qaı jerde, qandaı jaǵdaıda adamnyń boıynda bolý kerektigin anyqtaý maqsatynda ár túrli zertteý jumystaryn júrgizip, kóptegen kitaptardy oqyp, saraladym. Osylaı zertteı kele Abaıdyń otyz altynshy qara sózin zerdeleı kele, ar – uıat, adamgershilik máselesine kóp kóńil bóldim.
1. Abaı – dana, Abaı – dara qazaqta
1. 1. Abaı ómirine sholý
Abaı (Ibragım) Qunanbaıuly 1845 jyly qazirgi Shyǵys Qazaqstan oblysy Abaı aýdany Qarabulaq jaılaýynda dúnıege kelgen. 1904 jyly Balashaqpaq jaılaýynda qaıtys bolǵan. Beıiti Jıdebaıda. Ol – uly aqyn, fılosof, aǵartýshy, kompozıtor. Aqynnyń arǵy babasy – Oljaı batyr. Oljaıdan Aıdos, Aıdostan Yrǵyzbaı, Yrǵyzbaıdan Óskenbaı taraıdy, Óskenbaıdyń áıeli Zereden Qunanbaı dúnıege keledi. Qunanbaıdyń áıeli Uljannan Abaı dúnıege keledi. Abaıdyń úsh áıeli bolǵan. Báıbishesi Dildádán – Aqylbaı, Ábdirahman, Kúlbádán, Ákimbaı, Maǵaýıa, Raıhan; ekinshi áıeli Áıgerimnen – Turaǵul, Mekaıyl, İzkaıyl, Kenje, barlyǵy jeti ul, úsh qyz súıgen. Ámeńgerlik jolmen úılengen áıeli Erkejannan urpaq kórgen joq.
1. 2. Bilim alǵan jeri jáne shyǵarmashylyǵy
Abaı Eskitam qonysynda ákesi ashqan medresede, oqyp, aýyl moldasy Ǵabıthannan dáris alǵan. Ákesi Abaıdy on jasqa tolǵan soń, Semeıdegi Ahmet Rıza medresesine beredi. Onda úsh jyl oqıdy. Medreseniń úsh jylynda Abaı osy qaladaǵy «Prıhodskaıa shkolaǵa» da qosymsha túsip, onda úsh aı oryssha oqıdy. Osy jyldary shyǵys klasıkteri Nızamı, Saǵdı, Qoja Hafız, Jámı eńbekterin oqysa, ekinshi jaǵynan A. S. Pýshkın, A. I. Gersen, I. A. Krylov, F. M. Chernyshevskıı muralaryn oqyp tanys bolǵan, Batys Eýropa ádebıetinen Gete, Dj. Baıron sıaqty aqyndardy oqyp, túrli ǵylym salalary boıynsha zertteýler júrgizdi. Eseıgen shaǵynda solardyń ishindegi ózine áseri bolǵan kesek týyndylaryn qazaq tiline aýdarady. Abaı óleń jazýdy on jasynda bastaǵan («Kim eken dep kelip em túıe qýǵan...») «Sap, sap, kóńilim», «Sháripke», «Abyralyǵa», «Jaqsylyqqa», «Keń jaılaý» óleńderi 1870 - 80 jyldar aralyǵynda jazylǵan. Aqyndyq qýatyn tanytqan úlken shyǵarmasy – «Qansonarda» 1882j. jazylǵan.
Abaıdyń kórkemdik oılaý, beınelep aıtý, sýretteý tásili múlde jańa, daralyq stıli erkin, ıkemdi, poezıadaǵy qalyptasqan daıyn úlgilerdi qaıtalamaıdy.
A. S. Pýshkın, M. Iý. Lermontovtyń shyǵarmalaryn sheberlikpen aýdaryp, qazaq ádebıetin jańa oı oramymen baıytty.
1885 jyly mamyr aıynda Shar ózeniniń boıyndaǵy Qaramola degen jerde Semeı oblysynyń general – gýbernatory Seklınskıdiń basqarýymen Semeı oblysyna qaraıtyn 5 ýeziń 100 - den astam bı - bolystary bas qosqan tótenshe sezi ótkizildi. Osy sıeze tóbe bı bolyp saılanǵan Abaıǵa «Semeı qazaqtary úshin qylmysty isterge qarsy zań erejesin» ázirleý tapsyrylady. Abaı bastaǵan komısıa barlyǵy 93 baptan turatyn erejeni 3 kún, 3 túnde ázir etti.
Abaı mýzyka salasynda da mol mura qaldyryp, qazaqtyń mýzyka ónerin damytty. Qazirgi ýaqytta aqynnyń 27 ániniń 36 nusqasy notaǵa túsirilgen. Abaı ánderiniń bir salasy tek óz shyǵarmasy ǵana tán óleń ólshemderine saı, sońy yrǵaqpen óris tabady.
2. Abaı Qunanbaevtyń qara sózindegi «Adam bolý máselesi»
2. 1. Abaıdyń qara sózderi
Abaıdyń fılosofıalyq, kórkemdik, áleýmettik gýmanısik jáne dinge kózqarastary tereń bilingen eńbegi – qara sózderi.
Abaıdyń qara sózderi uly aqynnyń sóz ónerindegi kórkemdik qýatyn, fılosofıadaǵy danalyq dúnıetanymyn daralap kórsetetin klasıkalyq stılde jazylǵan prozalyq shyǵarmasy. Abaıdyń tolyq jınaǵynda 1890 jyl men 1898 jyl arasynda jazylǵan bir alýan shyǵarmalary bar. Jalpy sany qyryq bes bólek shyǵarma.
Osy zertteý joba Abaı Qunanbaıulynyń qara sózderindegi adamgershilik pen ar – uıat máselesin qazirgi jas urpaq boıynda qalaı qalyptasqanyn, ony qalaı túsinetindikterin, qandaı jerlerde qoldaný kerek ekendigin tabýǵa baılanysty.
Maqsaty:
Abaı Qunanbaıulynyń aıtyp ótken aqyl ósıetterin aıta otyryp, qazirgi jastardan adamgershilik jáne ar – uıat máselesin izdeý.
Mindetteri:
1. Zertteý taqyrybyna baılanysty ǵylymı ádebıetterdi oqyp, taldap, saralaý.
2. Uly oıshyldyń qara sózindegi ar – uıat, adamgershilik týraly máseleni ashyp kórsetý.
3. Oıshyldyń oıyn jas urpaqqa nasıhattaý.
Gıpoteza: Eger aǵa býyn jáne otbasy jas býynnyń tárbıesine jaýapkershilikpen qarasa, qazirgi jastardyń adamgershilik rýhy joǵary bolady.
Zertteý ádisteri: saýalnama júrgizý, jaǵdaıattardy sheshý jáne qorytyndy shyǵarý, ar – uıatty sýretteý, uıat týraly urpaqtar sabaqtastyǵy.
Obektisi: Abaıdyń otyz altynshy qara sózi
Zerteý páni: Adamgershilik pen ar – uıat
Zertteý máselesi: Abaı óz zamanynda jazyp qaldyrǵan baǵa jetpes murasy búgingi jáne keles tańymyzdaǵy jastarǵa aqyl - ósıet, tálim – tárbıe retinde sabaq bolady.
Meniń oıymsha osy tańdap alynǵan taqyrybymnyń ózektiligi – adamgershilik pen ar – uıat bar jerde shyndyq pen ádildik bolady jáne tárbıesi bar jas urpaq adamgershilik rýhy joǵary bolady.
Kirispe
Qazirgi kezdegi elimizdi tolǵandyratyn máselelerdiń biri jastardy adamgershilikke, ádeptilikke, adaldyqqa, ımandylyqqa baýlý. Sondyqtan men osy taqyrypty tańdaýǵa sheshim qabyldadym.
El jurttyń bolashaǵyn oılap, halyqty aýyr turmystan, azaptan qutylýdyń jolyn meńzep, oqý – bilimge shaqyrǵan. Adamnyń sol kezdegi jaman qasıettiriniń bárin sanap, atap kórsetip, sodan arylýǵa, jaqsylyqty ón boıyna jınaýǵa, ıaǵnı tárbıege kóp kóńil bólgen. Ósek, ótirik, maqtanshaq, erinshek, beker mal shashý sıaqty, rýlyq tartys, bitpeıtin daý - janjal eldiń sıqyn buzóatynyn, esh maqsatsyz bos júrgen halyqty kórip, qatty qynjylǵan. El ishine iritki salatyn, ótirikpen mal jıyp, baıyǵan bı – bolystardy óleńmen shenegen.
Qazaq dalasynda qazirgi psıhologıa ǵylymy turǵysynan, birinshi bolyp Abaı «adam» degen uǵymǵa anyqtama bergen. Adam – uǵymy – pedagogıka men psıhologıa ǵylymynda negizgi pándik uǵym. Abaı túsinigindegi «adam – aqyldylyq pen eńbek súıispenshiliktiń ádildik pen bilimdiliktiń, mahabbat pen adaldyqtyń, adamgershiliktiń jıyntyǵy».
Tek osy qasıetterdi boıyna sińirgen kisi ǵana – naǵyz Adam dep oılaımyn. Orystyń uly pedagog ǵalymy K. D. Ýshınskıı de óziniń basty eńbegin adamǵa arnaǵan. «Adam tárbıe páni qaqynda» osy turǵydan Abaıadyń oılary, pikirleri orys ǵalymdarymen úndes keledi.
Abaıdyń adamgershilik ıdealy, muraty, prınsıpi – qysqasha ǵana «Adam bol!» degen formýla, tujyrym. Adam bolý – kisiliktiń kisisi, shyn máninde azamat bolý, qara bastyń qamy, tipti, búkil adamzattyń qamyn oılaıtyn, «ózin - ózi zor tutyp», «nadandardy mensinbeıtin», dúnıege álem turǵysynan qaraıtyn Azamat adam bolý. Abaı qazaq jastaryn jelókpe, ár nársege kórseqyzar bolmaı, ónerdi úırenýge, tabıǵatty tanýǵa, ǵylymı kózqarasqa negizdelgen tıanaqty bilim alýǵa úndedi.
Jastardyń minez – qulyq, adamgershilik tárbıesine erekshe kóńil bólgen Abaı: «Tez úırenip, tez jaıma,
Jas ýaqytta kóńil – gúl» dep jazǵan.
Zertteý maqsatym Abaı Qunanbaıulynyń aıtyp ótken aqyl ósıetterin aıta otyryp, qazirgi jastardan adamgershilik jáne ar – uıat máselesin izdeý.
Ony júzege asyrý úshin aldyma mynadaı mindetter qoıdym: 1. Zertteý taqyrybyna baılanysty ǵylymı ádebıetterdi oqyp, taldap, saralaý. 2. Uly oıshyldyń qara sózindegi ar – uıat, adamgershilik týraly máseleni ashyp kórsetý. 3. Oıshyldyń oıyn jas urpaqqa nasıhattaý.
Meniń oıymsha, meniń tańdaǵan taqyrybym qazirgi kún talabyna saı, sebebi ar – uıat, adamgershilik bar jerde ádildik, beıbitshilik, shynshyldyq, eń basty tárbıe ornaıdy. Men Abaı qara sózderin oqyp, zertteı kele, ar – uıat, adamgershilik, tárbıe barlyq jerde kerek ekenine kózim jetti.
Ar – uıat pen adamgershilik qaı jerde, qandaı jaǵdaıda adamnyń boıynda bolý kerektigin anyqtaý maqsatynda ár túrli zertteý jumystaryn júrgizip, kóptegen kitaptardy oqyp, saraladym. Osylaı zertteı kele Abaıdyń otyz altynshy qara sózin zerdeleı kele, ar – uıat, adamgershilik máselesine kóp kóńil bóldim.
1. Abaı – dana, Abaı – dara qazaqta
1. 1. Abaı ómirine sholý
Abaı (Ibragım) Qunanbaıuly 1845 jyly qazirgi Shyǵys Qazaqstan oblysy Abaı aýdany Qarabulaq jaılaýynda dúnıege kelgen. 1904 jyly Balashaqpaq jaılaýynda qaıtys bolǵan. Beıiti Jıdebaıda. Ol – uly aqyn, fılosof, aǵartýshy, kompozıtor. Aqynnyń arǵy babasy – Oljaı batyr. Oljaıdan Aıdos, Aıdostan Yrǵyzbaı, Yrǵyzbaıdan Óskenbaı taraıdy, Óskenbaıdyń áıeli Zereden Qunanbaı dúnıege keledi. Qunanbaıdyń áıeli Uljannan Abaı dúnıege keledi. Abaıdyń úsh áıeli bolǵan. Báıbishesi Dildádán – Aqylbaı, Ábdirahman, Kúlbádán, Ákimbaı, Maǵaýıa, Raıhan; ekinshi áıeli Áıgerimnen – Turaǵul, Mekaıyl, İzkaıyl, Kenje, barlyǵy jeti ul, úsh qyz súıgen. Ámeńgerlik jolmen úılengen áıeli Erkejannan urpaq kórgen joq.
1. 2. Bilim alǵan jeri jáne shyǵarmashylyǵy
Abaı Eskitam qonysynda ákesi ashqan medresede, oqyp, aýyl moldasy Ǵabıthannan dáris alǵan. Ákesi Abaıdy on jasqa tolǵan soń, Semeıdegi Ahmet Rıza medresesine beredi. Onda úsh jyl oqıdy. Medreseniń úsh jylynda Abaı osy qaladaǵy «Prıhodskaıa shkolaǵa» da qosymsha túsip, onda úsh aı oryssha oqıdy. Osy jyldary shyǵys klasıkteri Nızamı, Saǵdı, Qoja Hafız, Jámı eńbekterin oqysa, ekinshi jaǵynan A. S. Pýshkın, A. I. Gersen, I. A. Krylov, F. M. Chernyshevskıı muralaryn oqyp tanys bolǵan, Batys Eýropa ádebıetinen Gete, Dj. Baıron sıaqty aqyndardy oqyp, túrli ǵylym salalary boıynsha zertteýler júrgizdi. Eseıgen shaǵynda solardyń ishindegi ózine áseri bolǵan kesek týyndylaryn qazaq tiline aýdarady. Abaı óleń jazýdy on jasynda bastaǵan («Kim eken dep kelip em túıe qýǵan...») «Sap, sap, kóńilim», «Sháripke», «Abyralyǵa», «Jaqsylyqqa», «Keń jaılaý» óleńderi 1870 - 80 jyldar aralyǵynda jazylǵan. Aqyndyq qýatyn tanytqan úlken shyǵarmasy – «Qansonarda» 1882j. jazylǵan.
Abaıdyń kórkemdik oılaý, beınelep aıtý, sýretteý tásili múlde jańa, daralyq stıli erkin, ıkemdi, poezıadaǵy qalyptasqan daıyn úlgilerdi qaıtalamaıdy.
A. S. Pýshkın, M. Iý. Lermontovtyń shyǵarmalaryn sheberlikpen aýdaryp, qazaq ádebıetin jańa oı oramymen baıytty.
1885 jyly mamyr aıynda Shar ózeniniń boıyndaǵy Qaramola degen jerde Semeı oblysynyń general – gýbernatory Seklınskıdiń basqarýymen Semeı oblysyna qaraıtyn 5 ýeziń 100 - den astam bı - bolystary bas qosqan tótenshe sezi ótkizildi. Osy sıeze tóbe bı bolyp saılanǵan Abaıǵa «Semeı qazaqtary úshin qylmysty isterge qarsy zań erejesin» ázirleý tapsyrylady. Abaı bastaǵan komısıa barlyǵy 93 baptan turatyn erejeni 3 kún, 3 túnde ázir etti.
Abaı mýzyka salasynda da mol mura qaldyryp, qazaqtyń mýzyka ónerin damytty. Qazirgi ýaqytta aqynnyń 27 ániniń 36 nusqasy notaǵa túsirilgen. Abaı ánderiniń bir salasy tek óz shyǵarmasy ǵana tán óleń ólshemderine saı, sońy yrǵaqpen óris tabady.
2. Abaı Qunanbaevtyń qara sózindegi «Adam bolý máselesi»
2. 1. Abaıdyń qara sózderi
Abaıdyń fılosofıalyq, kórkemdik, áleýmettik gýmanısik jáne dinge kózqarastary tereń bilingen eńbegi – qara sózderi.
Abaıdyń qara sózderi uly aqynnyń sóz ónerindegi kórkemdik qýatyn, fılosofıadaǵy danalyq dúnıetanymyn daralap kórsetetin klasıkalyq stılde jazylǵan prozalyq shyǵarmasy. Abaıdyń tolyq jınaǵynda 1890 jyl men 1898 jyl arasynda jazylǵan bir alýan shyǵarmalary bar. Jalpy sany qyryq bes bólek shyǵarma.
Nazar aýdaryńyz! Jasyryn mátindi kórý úshin sizge saıtqa tirkelý qajet.
You Might Also Like
-
Sabaqtyń taqyryby: «Eńbekpen tapqan tıyn» (grýzın ertegisi)
