InfoHub Logo

Uly Dalanyń uly esimderi

Baltabaı Jan Jalǵaspaıuly

H.Dospanova atyndaǵy jalpy bilim beretin orta mektep 5 «a» synyp oqýshysy

Jetekshisi, tarıh pániniń muǵalimi, pedagog-moderator Baımaǵambetov Erlan Rýslanuly

Abaı Qunanbaıuly – uly aqyn,oıshyl, bizdiń elimizdiń tarıhynda úlken iz qaldyrǵan adam. Shyn esimi Ibrahım. Ol 1845 jyly Shyǵys Qazaqstan oblysy Abaı aýdanynda dúnıege kelgen. Ony sóz ónerine erte baýlyǵan adam – ájesi Zere. Abaı ájesin qatty jaqsy kóretin, sebebi ájesi ertegimen áńgimeni qyzyqty etip aıtatyn bolǵan. Abaı 175- ke jýyq ólenniń avtory. Sonymen qatar orystyń uly aqyndarynyń shyǵarmalaryn qazaq tiline aýdarǵan. Ol aýylda moldadan hat tanyp, on jasynda Semeıdegi Ahmet Rıza medresesine oqýǵa túsedi. Ákesi Qunanbaı óz zamanynda el basqarǵan adam boldy. Ol el bıleý isine balalarynyń ishinde Abaıdy baýlyp, aralastyrdy. Sondyqtan, Abaıdy oqýdan erte shyǵaryp aldy. Áke – sheshesiniń  qasynda júrse de Abaı oqýdan qol úzbedi, qoly bosaǵan ýaqytta qazaqtyń mádenıeti men ózge elderdiń tilderin úırengen. Sonyń arqasynda dúnıe tanymyn keńitip, bilimin shyńdaı beredi. Ol aýqatty otbasynan shyqsada halqyna únemi jaqyn boldy. Aqynnyń shyǵarmashylyqpen erkin aralasýy 1860 jyldar boldy.  Aıta ketkendeı, Abaı týǵan halqyn jaqsy kórdi, týǵan halqy da Abaıdy qatty qurmettep, ómirlik maǵynasy zor óleńderin jatqa aıtyp esterinde saqtap júretin bolǵan. Abaıdyń óleńderi halyqty ónerge, bilimge, ǵylymǵa shaqyrady, ári janǵa jaıly, júrekke jyly tıetin mahabbat óleńderi bolyp keledi. Sondyqtan Abaı óleńderi 21 ǵasyrdaǵy “Qazaq qoǵamynyń aınasy” dep te atalady. 

Abaı úsh áıel alǵan. Báıbishesi Dildádan – Aqylbaı, Ákimbaı, Maǵaýıa, Raıhan, Ábdi-Rahman, Kúlbadan; Ekinshi áıelinen Turaǵyl, İzkaıil,Mekaıyl, barlyǵy 7 ul, 3 qyz súıgen. Abaıdyń úmit kútken balalary: Ábdirahman, Maǵaýıa, Turaǵyl, Mekaıyl, Ákeleriniń óleńderin jatqa aıtyp, halyq arasyna taratqan, ánshi, dombyrashy bolǵan.

Onyń “Sap,sap kóńilim”, “Jaqsylyqqa”, “Keń jaılaý” atty óleńderi 1870-80 jyldary aralyǵynda jazylǵan. Onyń shyǵarmalary úsh júıemen taraıdy: 1) óz janynan shyǵarǵan tól óleńderi; 2) Abaıdyń qara sózderi; 3) óz tilderden aýdarǵan óleńderi.

Abaı 1904 jyly týǵan jerinde qaıtys boldy. Súıegi Jıdebaı degen jerge qoıyldy.  Abaı esimin eske qaldyrý maqsatynda kóp degen sharalar júzege asty. Eń aldymen Jıdebaıda Abaıǵa arnalǵan murajaı salyndy.

---