InfoHub Logo

Shıeliniń qan bazarynyń qaq ortasy qashan da qarbalas. Basyńdy bir suqsań qaıtyp shyǵýyń qıyn-aq. Kıim-keshek satatyn jerdiń jármeńkesi bir ǵanıbet — kástómin bel aǵashtyń bórtpeshegine ile sap, bir aıaqtap turyp, shalbarynyń uzyndyǵyn ólshegen bireýdi kóresiń. Eger balaǵy uzyn bolsa, bormen syzyp belgi qoıyp, kózdi ashyp-jumǵansha ótkir qaıshymen qyrt etkizip kesip tastap jatady. Buny kórý de bala kóńil úshin kóz qyzyqtyrar bir ǵanıbet. Qara qaǵazben qorshalǵan tar túkpirde áredik áıelderdiń bult-bult etken jalańash denesi men qyzdardyń súırikteı sulý tulǵasy kózge shalynyp qalady. Bular — sheshinip tastap kóılek ólshegen tómen etektiler. Eresek erkek kindiktiler bolsa, solaı qaraı moınyn sozyp, aýzyn ashyp qaraǵyshtap ótedi. Ánebir buryshta jemis-jıdek satylyp jatyr. Teńkıgen sary qaýyn tumsyǵy Kókke qarap pul bolar sátin kútip tur, Syr topyraǵynyń dámi til úıirgen jas óskini — balanyń basyndaı áńgelek, kúlábi men torlama, qyzyl qaýyn men baspaldy, ǵalymdar oılap tapqan jańa tuqym — muzjarǵysh kemedeı úp-úshkir «torpedo» tizilip, qaýyn bazardyń shyraıyn shyǵaryp-aq tur. Myna jerdegi top-tompaq asqabaqqa qarasań kúlkiń keledi, bizdiń synyptaǵy urtyn toltyryp sóıleıtin Asanbaıdan aýmaıdy, qyzdardyń basyndaǵy dóńgelek taqıaǵa da uqsaıdy, tek soraıǵan úkisi joq. Biraq, asqabaq ta shalqasynan shánıip tegin jatqan joq, qaýynnan keıingi oryndy ıemdenip, árkimge ámıanyn ashqyzyp, pul bop jatyr. Al, ánebir jerde jińishke jippen qylqyndyra býylǵan kók pıaz úıýli tur. Bul da bıylǵy jyldyń jemisi. Jas óskinniń bári jańalyq qoı, jurt burylyp ketpeı ashshy-tushshy jasaýǵa qol sómkesine bir baý pıaz sap ketip jatyr.

Qan bazardy kesip óter jalǵyz aıaq jol bar, sol jaqtan jańa túsken japanyń ıisi shyǵady — bul aýyl balasynyń murnyń qytyqtar jaǵymdy ıis. Sıyrdyń japasy ábden keýip, qıǵa aınalyp, oshaqta lapyldap janǵanda ıreleńdegen tútin ıisi jan saraıyńdy ashyp, kókiregiń bir demalyp qalady. Zeńgi baba túliginiń japasy jerge túsisimen sheshemiz alaqanymen mápeleı ustap, jan-jaǵyn áspettep, tórtburyshtap qoıatyn. Sóıtsek ol erteńgi mazdap janatyn otyn eken. Ánebir torly qorshaýda qoı qumalaǵy shashylyp jatyr. Kónterli qara qoı júrgen joldy kótere almaı tirsegi maıysyp turyp, shashylǵan dándeı ǵyp qumalaqty ytqytyp-ytqytyp jiberedi. Bul jer — mal bazar. Anda-sanda bas jibin bóten bireý ustaǵanda buzaýyn qımaı bir móńirep qalǵan Zeńgi baba ıesiniń daýsy estiledi. Qozy men laqtyń shyrqyraǵan úni de shyǵady. Túske taman adam da, mal da sharshap, qaǵaz aqsha rızalyqpen qoldan qolǵa óte bastaıdy. Osylaısha bazar saýdasy babyna keledi.

Meni eliktiretin erekshe kórinis — qan bazardyń kire berisindegi bir túzýge tizilip otyryp káris kempirler satqan shemishke. Ústerindegi kónetoz kıim-keshekteri kir sabynmen jańa jýǵandaı tap-taza. Aldaryndaǵy qalaıy kersen asyp-tógilgen úshkir tumsyq shemishke. Kersenniń ústindegi kishkentaı qyrly stakan toly shemishkeniń baǵasy — 5 tıyn, úlkeni — 10 tıyn. Qasynda gazetten búktep jasalǵan qaǵaz qalta úıýli jatyr. Syrty qalyń bolǵasyn ba, «Pravda» men «Izvestıadan» jasalǵan qalta shúpirlep tur. Arakidik aýdandyq «Ósken óńir» gazeti de kezdesip qalady, ishi — shemishke, syrty — aýdan ómirinen jazylǵan qysqa habarlar.

Shemishke degen bir tátti nárse. Aýdan ortalyǵyna kelgen bala-shaǵa bir stakan sheshimke almaı qaıtpaıdy. Apta saıyn eki shaqyrym jerdegi monshaǵa kelemiz. Saǵat saıyn júretin avtobýsty kútpesten 10 tıynǵa úlken stakan shemishke alyp, top bala áńgimelesip jaıaý qaıtamyz. Bul bir rahat dúnıe. Shemishke shaǵýdyń da tásili bar. Shyrt etkizip shaǵyp, qabyǵyn qolǵa jınap ap bir jerge aparyp tastaı salasyń. Qyzdar kóbine osylaı shaǵady, olar baldarǵa qaraǵanda uqypty. Olar qabyqty jerge beı-bereket tastaı salmaı alaqanyna jınap, jol jıegine áıtpese ilýde bir kezdesip qalar qoqys salǵyshqa tastaıdy. Biz bolsaq, shyrt etkizemiz de, qabyqty kóringen jerge túkirip tastaımyz. Kónbis Jer-Ana bárin de kóteredi. Keıde alystan laqtyryp, aýyzben qaǵyp ap jarysamyz. Dán tańdaıǵa tıgende ómir degen keremet tátti bop ketedi. Qabyǵy bir ezýden ytqyp shyǵyp, shashylyp qalyp jatady, qala kóshelerindegideı. «Tazalyq — densaýlyq kepili» degen jazý ilýli turǵan joq, sondyqtan bizge báribir. Al, endi «bir jaqsylyqtyń bir jamandyǵy bar» degendeı, shemishkeniń qabyǵyna qaqalǵannan jaman nárse joq. Buny men de basymnan ótkerdim — qabyq ne ári, ne beri ketpeı dem ala almaı qaldym, shemishke qansha tátti bolǵanmen ómirdiń onan da tátti ekenin sonda ǵana bildim. Baldar eńkeıtip qoıyp arqamnan uryp, qara qabyq áreń degende ytqyp jerge tústi. «Sopy» Serikboldyń ajaly sheshimkeden boldy. Bizge eliktep, alystan laqtyryp shaǵamyn dep, qolyn ebedeısiz erbeńdetken kúıi sereıip qaldy. Áýeli ala taqıasy jerge ushyp tústi. Qabyǵy arshylmaǵan shemishke top-tompaq bop tamaǵyna turyp qalypty. Sol kúıi demala almaı qoly erbeńdep, sulq tústi. «Bireýdiń ajaly ottan, bireýdiki sýdan» degen osy. Basynan taqıasy túspeıtin qoja balasy — «sopy» Serikboldyń ajaly shemishkeden keldi.

Syr boıyna kúrish egýdi jıyrmasynshy ǵasyr — otyzynshy jyldardyń aıaǵynda Koreıadan jer aýyp kelgen kárister úıretipti. Shemishke de solarmen birge kelipti. Sap-sary bop Kúnge qarap ıilip turǵan kúnbaǵys — esik aldynyń kórki. Biraq, tek kárister egedi, qazaqtar solardan satyp alady, ózderi egýdi bilmeıdi, shemishke shaǵyp otyryp káristerdi «Beınetke jaratylǵan halyq qoı» dep maqtaıdy da, shemishkesi taýsylǵasyn «Otyrystaryn qarashy, 5 tıyn úshin kún batqansha bazardy qaraýyldap» dep sóz qylady. Mundaı kúbir-sybyrǵa qarsymyn. Odan da meniń atam sıaqty beli búgilip ketpen shappaı ma? Shemishkeni aqsha shyǵyndap satyp alǵansha ózderi nege ekpeıdi. Bul — bizdiń aýyl úshin uıat tirlik eken. Qaýynnyń qasynda soraıyp shemishke tursa jurt kúletin kórinedi. Onyń nesi uıat. Óz ónimińdi óziń jeseń uıat pa? Ózbekter nege uıalmaıdy? Bazardy jaryp ótip, bala kóńilimdi aýlaǵan kórinisterge kóz toıdyryp, shemishke satatyn jerge keldim. Sol baıaǵy tizilip otyrǵan kempirler. Kúnge kúıgen óń-júzderi qap-qara, biraq tústeri jyly, qysyq kózderimen adamǵa meıirlene qaraıdy, «shemishke al» dep te aıtpaıdy, qaqqan shegedeı tip-tik bop otyra beredi. Surasań ǵana tap-tuınaqtaı ǵyp qaǵaz qaltaǵa orap beredi, artyq aqshańdy bir tıyn kemitpeı qaıtarady. Myna káris áje Frosádan aýmaıdy-aý, aýmaıdy. Ol «Gıgant» kolhozynan. Kózi qysyq, murny támpish bolsa da bir sulýlyq bar óń-júzinde. Eger Frosáǵa jaqyn boldy deıik, sonda úsh shaqyrym «Gıganttan» kep satyp otyr ma shemishkeni? Bular joldy alyssynbaıdy, saýda jol tańdamaıdy. Kárister negizinen «Gıgantta» kóp, sosyn «Avangard» kolhozyn mekendeıdi. Ony jurt «káris kolhoz» deıdi. Surasam ba eken. Ne dep suraımyn. Frosá qyz, men erkekpin, ol sóz estip qap júrse... 5 tıyndyǵyn ba, álde 10 tıyndyǵyn alsam ba eken. 5 tıyndyǵyn alaıyn. Ekinshi qaıtara barǵanda taýsylyp qaldy dep syltaýratarmyn. Taýsyldy ma, joq pa, onyń sharýasy qansha? Qaıta saýdasy júrgenine qýanbaı ma?

— Mynadan...

— Qazir. — Káris kempir qasyndaǵy úıilip turǵan qaǵaz qaltaǵa qol sozdy. Jińishke bilegi men sıdam saýsaqtary Frosánikinen aýmaıdy-aý, aýmaıdy. Surasam ba eken. Joq, qur bosqa qyzdyń abyroıyn tógermin. Úıine barǵasyn ursyp júrse...

— Minekı.

Bir ǵajaby, kárister qazaqshaǵa sýdaı. Bizdiń aýyldyń tráktir brıgadi Chan-Gen degen káris úıge kep aıran iship otyryp, qaraýyndaǵy kóńili tolmaǵandardy synap-minep, «Kúrishtiń arqasynda kúrmek sý ishedi» dep maqaldap sóılegende tań qaldym. «Bular qazaqshany qalaı úırengen?» dep apamnan surasam shańq ete qaldy. «Nanyn jep, sýyn ishken jerdiń tilin bilý kerek, bular orystardaı órkókirek emes qoı», - dedi. Bul sózge onsha túsine qoımadym. Orys nege órkókirek? Surasam ba eken. Jaraıdy, keıin bárin de bilermin.

Káristerde tárbıe qatal, qyzdaryn qatań ustaıdy dep estigem. Aýdan ortalyǵyndaǵy temirjol saıabaǵynda bizdiń qyzdar shoshańdap bılep jatqanda bular bir-birin qoltyqtap, qarap turady deıdi. Bıge shyqsa bir top bop birge shyǵady, bir-birinen kóz jazbaıtyn kórinedi. Qazir suraımyn. Sonda ne dep suraımyn. «Sizdiń Frosáǵa jaqyndyǵyńyz bar ma? Ol sol kúıi habarlaspaı ketti dep pe. Uıat-aı!». Boıymdaǵy ynjyqtyq jibermedi. Sol kúıi suraı almadym.

Shemishkemdi alyp, avtostansıaǵa keldim. Avtobýs júretin jer — yǵy-jyǵy adam, kórmegen adamyńdy kórip, kópshiliktiń aýzynan san túrli sóz estısiń. Bul jerdiń bir qyzyǵy — tóbeles. Úlken tóbelester osy jerden bastalady, milısanyń ashshy ysqyryǵyn da osy jerden estımiz. Kimniń qalaı tóbeleskenin kóre qalsaq, kúnder boıyna jarysyp aıtyp júremiz. Men úshin shemishke shaǵyp turyp avtobýs kútý bir ǵanıbet, tamashaómir. Mine, mynaý bizdiń aýyl — «Qyzyltýdyń» avtobýsy, mynaý «Tóńkeristiki», mynaý — «Avangard», myna avtobýstyń áıneginiń aldynda «Gıgant» dep jazylǵan qatyrma qaǵaz tur. Minip ketsem be eken? Sosyn qalaı tabam Frosányń úıin. Shıeli sıaqty záńkıgen aýdan ortalyǵy emes, tappaı qalmaspyn. Áne, qara, ras pa, ótirik pe, «Gıganttyń» avtobýsynyń ishinde Frosányń ózi otyr. Tip-tik bop bir nárse oılap otyr. «Meni oılap otyr ma eken?» Kóz almaı qarap turmyn. «Barsam ba eken, joq álde ózi keler me eken?». Ol moınyn burǵanda meni kórip qap esikke qaraı umtyldy. Sol tal boıynda bir mini joq sıdam qalpy. Ekeýmiz de on besten astyq. Qurdaspyz. Boıy da óspegen, sol qalpy. Men de qıalı dese qıalımyn, qyz degen bir jylda sereıip, ósip ketedi me eken.Kitaptan oqyǵan keıipkerlerimmen salystyra bastadym. Botakóz, Kúlpash, Shuǵa... Olar on úshinde otaý ıesi bolǵan qyzdar. Baldar meni «qıalı» deıdi, osy qıalılyǵym basyma bále boldy, kóp jerde kedergi de keltirip júr. Ol qýana kúlimsirep jerge ytqyp tústi de, betimnen shóp-shóp etkizip eki ret súıip aldy. «Eshkim kórgen joq pa eken? Ol eshkimnen de uıalǵan joq, túbi musylman emes qoı, qazaqtyń qyzy bolsa ótirik bolsa da syzylyp turar edi. Qazaqtan ótken ıbaly ári ynjyq halyq joq shyǵar. Áıteýir aýyldan eshkim kórmese boldy, «káris kolhozdyń» avtobýsynyń qasynda turǵanymyz qandaı jaqsy boldy. Olar bizge qaraǵanda ketpenge jaqyn. Ketpenderi úshburysh, kishkentaı bolǵanmen, ózderi maıda sózge joq. Tózimdi-aq. Eńbekke adal. Biz úshin shemishke satyp otyrý ólimmen teń nárse bolsa, olar úshin eńbektiń jemisi. Jaraıdy, ne bolsa sony oılap, basymdy qatyrmaıyn.

— Hal qalaı? Munda negyp júrsiń, — dedi Frosá júzi jadyrap.

— Seni kezdesip qala ma dep tur edim. Kezdeskeniń qandaı jaqsy boldy.

— Júr, — dep qolymnan ustap, qan bazardyń qaq ortasyna qaraı júrdi.

— Qaıda baramyz?

— Júr.

Qyz bolǵasyn ba, pysyq-aq, áıtpese ekeýmiz qurdaspyz ǵoı.

— Galámen habarlasyp turasyń ba? — dedi betime úńile qarap.

— Qaıdaǵy Galá?

— Sen... sony jaqsy kórýshi ediń ǵoı, — degende birtúrli kemseńdep ketti.

— Olaı emes, — dep qalt tura qaldym. — Frosá, olaı emes.

Ol meni saýsaǵymnan ustap, ornymnan qozǵady. Tizilip shemishke satqan káris kempirlerdiń qasyna ákelip, ózine uqsatqan kempirge óz tilderinde bir-eki aýyz sóz aıtty. Káris kempir basyn ızep, úıilgen qaǵaz qaltaǵa qolyn sozbastan suq saýsaǵyn búgip, meni ózine taman shaqyrdy da, úlken qyrly stakan shemishkeni shalbarymnyń oń qaltasyna laq etkizip tóńkere saldy. Sosyn betime týra qarap sál kúlimsiredi. Frosá saýsaǵymnan ustap keri tartty. «Rahmet!» dep te aıta almadym, artyma burylyp basymdy ızedim. Káris kempir kózi syǵyraıyp, kúlimsirep qarap otyr eken.

— Ol meniń ájem. Maǵan uqsaı ma? — dedi Frosá.

— Aınymaıdy. Men jańa shemishke alǵanda saǵan qatty uqsattym. Sen jańa ájeńe ne dediń?

— Meniń pıoner lagerinde birge bolǵan dosym, dedim.

— Iá, áýeli pıoner, sosyn lager degen sóz shyqty aýzyńnan.

— Bul ekeýmizdiń sońǵy kezdesýimiz...

— Nege sońǵy? Kelesi jyly da lagerge barmaımyz ba?

— Men barmaımyn. Galáńa sálem aıt, — dep esigi jabylyp, dóńgelegi qozǵala bastaǵan avtobýsqa qol bulǵaı júgirdi.

Ol ketti, men jalǵyz qaldym. Eregiskende endi aýylǵa jaıaý tartamyn. Shalbarymnyń oń qaltasy tompıyp tur, óıtkeni aýzy-murnynan shyqqan shemishke. Sony birtindep shaǵyp baramyn. Alystan laqtyryp, aýzymmen qaǵyp alyp, jerge túsirmeı shaǵamyn. Ajalym jetse qaqalyp ólermin, Frosá úshin jan pıda. Sol Galá degen qyz basyma bále boldy, «kúrishtiń arqasynda kúrmek sý iship...». Ákemniń tárbıesinen de bar. Toq eteri — ózimniń tabanymnyń búri joq. Áıtpese Frosá kim, Galá kim?

Aýylǵa alyp barar tas jolǵa tústim. Tas jol degen aty — tóselgen qıyrshyq tas týflıimniń úshkir tumsyǵy tıse boldy jan-jaqqa shashyrap ushyp jatyr. Shalbardyń balaǵy qoıý shańǵa malynyp, oń qaltam salbyrap tur, aýylǵa jetkenshe shemishkem taýsylyp, shalbarym sıdam deneme jabysyp, butym but bop ornyna keler. Ár shemishkeni shyrt etkizip shaqqan saıyn lagerdegi árbir kún kóz aldyma elestep, júregimdi shym etkizedi. Bul ózi halyq «Kódrekep» dep atap ketken qalyń baýly meken. Sáken Seıfýllınniń «Bandyny qýǵan Hamıtyndaǵy Kýdrá baýy — ptoner lageri. Kúnde aq kóılek, qara shalbar kıip, qyzyl galstýk baılap, erteńgilik jıynǵa sap túzeımiz. Men úrlep gorn tartam, óıtkeni áýenge janym qumar. Kez-kelgen áýendi ysqyryp, ánge qosyp júrem. Barabandy sheshen bala Ýaqıt uryp turady. Ol bir nárseni tarsyldatyp turýǵa áýes, áýennen góri dańǵyraǵy basym bala. Ekeýmiz dospyz, ekeýmiz tańerteń pıoner lageriniń kórkimiz. Tórt drýjına tórt burysh bop sap túzeıdi. Bizdiń drýjınany Frosá basqarady. Qazaqshaǵa da, orysshaǵa da tili jatyq. Taǵy bir drýjınany Galá Taımanova basqarady. Ol — aýdandyq oqý bólimi bastyǵynyń qyzy. Túsi sýyq, kisige murnyn shúıire qaraıdy. Ákesi bastyq bolǵasyn ba, anaý-mynaýdy mensinbeıdi. Bir kúni lagerde konsert qoıatyn boldyq. Konsertti bizdiń drýjına bastady. Frosá ándi sondaı babymen aıtady eken, áýeli «Moı adres — Sovetskıı Soıýzdy» erekshe ekpinmen, sosyn óz tilinde kárisshe bir án shyrqady. Jurt qol shapalaqtap qoımaǵan soń «Kýda ýhodıt detstvo» degen taǵy bir ándi shyrqady. Sózin túsinbesem de, án muńlylaý kórindi. Men tańqalyp, eskertkishteı selt turyp qalyppyn. Galá qabaǵyn túıip, shala qazaqshasymen «Jetisip qapty» dedi. Ózi aýdan ortalyǵyndaǵy Pýshkın esimimen atalatyn orys mektebinde oqıdy, oryssha sóıleıdi, qazaqshasy jetisip turǵan joq. Kezek maǵan da keldi, Qastek Baıanbaev degen aqynnyń óleńin jatqa oqydym. Áli kúnge umytqan joqpyn. Mine, bylaı:

— Mynaý ǵarysh ǵasyrynyń ulymyn,

İlesýge jetse, biraq biligim.

Bolmasam da áriptesi,

Qandasy,

Gagarınge men rýhanı inimin.

Erligimen tańyrqatqan zamanyn,

Bárimizdiń súıiktimiz Gagarın.

Qarshadaıdan tyńdap ósken men qusap,

«Sovınformbúronyń» ár habaryn.

Qýanatyn,

Qynjylatyn ol da adam,

Dańq juldyzy tegin kelip qonbaǵan.

Biz partıa múshesimiz ekeýmiz,

Men uqsaımyn Gagarınge,

Ol maǵan, —

dep bir qaıyrdym da, qaıta jalǵastyrdym.

— Ǵasyrymnyń alǵash ashqan qabaǵyn,

Lenınge myń tabyna qaradym.

Bir jaǵynan bolsam oǵan zamandas,

Bir jaǵynan ol — áke,

Men — balamyn.

Talqandaǵan jaýdyń túnek qamalyn,

Men Talǵatty týysyma baladym.

Uly dıqan Jaqaevqa inimin,

Shahmatshy Karpovqa men aǵamyn, — dep aıaqtap, ornyma kep turǵanda Frosá qulaǵyma sybyrlap, «Jaraısyń!» — dedi. Bizdiń drýjına birinshi oryn aldy. Ol kezde júldeli oryn alý mártebe edi, aldyq 1-shi oryndy. Galányń qabaǵy ashylmady, onyń drýjınasy 2-shi oryn aldy. Ol sol kúni ún-túnsiz úıine ketip qalyp, bir kúnnen keıin qaıta oraldy.

Sol konsert bolǵan kúni keshke lager túbinen tolyp aqqan dáý arnaǵa armansyz sýǵa tústik. Bizdiń butymyzda deleńdegen qara túrsik, qyzdar bolsa, keýdesin shúberek anarqappen jaýyp, bir tutam qarlyǵash-lypa kıipti. Buryn mundaıdy kórmegen men bárine kóz almaı qaradym. Ásirese, Frosányń sıdam denesi, tompaıyp turǵan anarqap shúberegi men bir tutam qarlyǵash-lypasy sondaı sulý kórinedi. Denesinde artyq et joq, ábden kúnge kúıgen. Káris qyzdar jaz kúnderi tynbaı ketpen shabady dep estıtinbiz, sol ras-aý deımin, denesin ábden kún jalap, jyltyratyp jibergen.

Ol sýda moınyna deıin malynyp otyr edi, shlúz ústinen úńilip turǵan meni adýyn Ýaqıt ıterip jiberdi. Onyń da osyndaı sheshendigi qalmaıdy, Frosányń dál ústine etbetimnen tústim. Ol meni qushaǵyn jaıyp turyp qaǵyp alǵan sekildi — kókiregine qysyp qatty qushaqtap, ózine tartty. Sosyn qulaǵyma sybyrlady — «Búgin bári uıyqtaǵasyn saǵat 11-de esik aldyna shyq». «Nege?» deımin aǵyn sýǵa qaqalyp-shashalyp. Ol únsiz kúlimsirep qarap tura berdi.

Júregim alyp-ushty. El jatsa da men jatpadym. Qaz-qatar kereýettegiler biri pysyldap, biri qoryldap, ádettegideı «hor» bastaldy. Arasynda tars etip atylyp jatqan tabıǵı artılerıa da bar. Mysyqsha basyp esik aldyna shyqtym. Ol úı aldyndaǵy kári taldyń túbinde kóleńdep tur eken, meniń sulbamdy kóre sap qolyn bulǵady. Solaı qaraı júgirdim. Qasyna kelisimen taldyń ar jaǵyndaǵy jińishke ósken qara aǵashtarǵa qaraı saýsaǵymnan ustap sál tartqandaı boldy. Tik baqaı qara aǵashtardyń arasyna kirisimen áýeli eki betimnen, sosyn ernimnen shúıile súıgende dem ala almaı qaldym. Áýeli kárisshe, sodan keıin «Ia tebá lúblú!» degende tulaboıym muzdaı bop ketti. İle «Men seni súıemin» dep qarańǵyda týra qarady, kúlimsirep tur ma, álde betime bezireıip qarady ma, bilmedim. «Men de» degen sóz aýzymnan shyǵyp ketti. Sol jerdegi sirestirip qaǵyp tastaǵan eki adamdyq oryndyqqa otyrdyq. Ol meni qapsyra qushaqtap aldy. Denesi sondaı ystyq. Apam aıtatyn — «kárister ıt jeıdi, Shan-Gen jylda soǵymǵa bir ıt soıady» dep. — Olardyń qolqany atqan ıisi bolady, sýyqqa tońbaıdy. Soǵys kezinde qaqaǵan qysta biz dirdektep júrgende olardyń qatyny da, erkegi de jalańbas júre beredi» degeni esime tústi. Meıli, kim ne dese o desin, áıteýir Frosányń denesi ottaı ystyq, tıgen saıyn denemdi órtep barady. Iisi qandaı ádemi. Ernimdi ópkende dem ala almaı qaldym. «Boldy» dedim ernimdi qolymnyń syrtymen bir súrtip tastap. Ol «birinshi ret, ómirimde birinshi ret» dedi daýysy dirildep. Osylaı jeti kún jup jazbaı kezdesip júrdik.

Bir kúni erteńgilik jıyn bitip, men gorndy, Ýaqıt barabandy ornyna qoıyp kele jatqanda Galá Taımanova qarsy aldymnan shyǵyp, túsin sýyta qarady.

— Anaý káris qyzdyń menen qaı jeri artyq, — dedi ózin zor sanap.

Úndeı almadym.

— Búgin 11-de, bári uıyqtaǵan soń esik aldyna kel. Taldyń túbine, — dedi qazaqshany áreń sóılep, buıryq raımen.

— Maqul.

Basqa ne dersiń. Tájirıbe joq qoı. Áıtpese basqasha jaýap berer edim. Galá sóılegende aǵa pıoner vojatyı da úndemeı qalady. Sóıtsek ákesiniń qyzmetinen seskenedi eken. Meniń ákem de laýazymdylardy sılaıdy. Ózi ómir boıy qoı fermasynyń meńgerýshisi bolǵan, qyzmeti tómendermen qıas sóılesedi, SPTÝ-da oqıtyn baldarmen dos bolsam, «kileń tráktirdiń oqýynda oqıtyndarmen júresiń» dep kóńili tolmaıdy. «Solar shóbińdi túsirip beredi ǵoı» desem, «olardyń ishinde de táýirleri bar ǵoı» dep jýyp-shaıady. «Endi kimderge jaqyn júreıin?» desem, «Dáýlerdiń baldarymen joldas bol, olardyń bolashaǵy zor» deıdi. Sol sóz de yzyńdap mıymdy jaýlap aldy. Onyń ústine aýdandyq oqý bólimi bastyǵynyń qyzy qandaı bolady eken, sony da bir baıqap kóreıin dedim. Áıteýir sertimde turyp, túngi 11-de Galá aıtqan jerge keldim. Ol joq. Bul qalaı? Frosá menen buryn kelip, kútip turýshy edi. Shaqyrǵan adam birinshi kelmeı me dep dyzaqtaı bergenimde esikten shyqqan qyz sulbasy kórindi. Kári talǵa qaraı mańǵaz basyp kele jatyr. Aıaǵyna ile salǵan tor-tor shárkeı, ústine qysqa etek kóılek kıgen. Top-tompaq tizesi toqpaqtaı bop búrseń-búrseń etedi. Frosá mundaı emes, toıǵa kelgendeı ádemi kıinip shyǵatyn. Uzyn etek kóılek kıip, qazaqtyń qyzyndaı órilgen qos burymy arqasynda salbyrap turatyn. Myna qyz jalbyrap, betine túsken shashyn anda-sanda qulaǵynyń túbine qaraı ysyryp qoıady. Dál bir kınodaǵydaı beıne.

Aı sáýlesi astynda da qabaǵy túıýli, adamǵa degen bir jylýy joq. Onyń ákesi aýdandyq oqý bóliminiń bastyǵy bolsa, meniń aǵam oblys prokýrory, atam Sosıalısik Eńbek Eri. Osyny endi ǵana oılap turmyn.

— Káris qyzdyń nesi artyq eken? — dedi á degennen shap etip. Qazaqshasy da onsha qıylyspaı tur. Betin jaba bergen shashyn ýystap ap qulaǵynyń túbine jınady. Biraq, shash qyzdyń erkine baǵynbaı betine qaraı ysyryla berdi.

— Aǵań prokýror, jaǵdaılaryń jaqsy shyǵar, — dedi taǵy da tosyn suraq qoıyp.

— Onda ne jumysyń bar? — dep edim, sál júni jyǵyla qarady.

— Biz elıta emespiz be, — dedi bul joly betime shuqshıyp. — Shemishke satqan káristiń qyzynda neń bar. — Betinde meıirimniń izi joq, sup-sýyq. Netken qatygez qyz.

«Elıta» degen sózine túsinbedim. Meniń biletinim — biz qarapaıym qazaqpyz, ketpen shapqan dıqannyń balasymyz.

— Biz derevnámyz ǵoı, — dedim bilgen orysshamdy sózge qosyp.

Shıelige barǵanda aýdan ortalyǵynyń tanys baldary «Derevná, hal qalaı?» dep sóıleıtin. Sol esime túsip otyr.

Ol jalt qarady da, qarańǵyda jymyń ete qalǵandaı boldy. Burynǵydaı emes, bir nárse janyna áser etken sıaqty.

— Sen derevná emessiń. Aǵań prokýror, atań geroı, — dep taǵy da meniń otbasyma sholý jasady.

Myna qyz bastyqtyń qyzy bolsa da Frosányń tyrnaǵyna tatymaıdy eken. Adam qyzyǵatyn sóz aıtpaıdy. Ótken joly Frosáǵa: «Eki jyldan keıin 10-shy klasty bitiremiz. Ekeýmiz Almatyǵa baryp oqýǵa tússek qoı» dep edim, «Oǵan áli eki jyl bar. Asyqpa. Túsemiz», — dep meni qushaqtap, ózine tarta berdi. Osy joly túrtıip turǵan tósine kókiregim tıgende denem shym ete qaldy. «Qandaı jaqsy, qandaı jumsaq, boıym balqyp barady».

— Iá, eki jyl qaldy, — dedi Frosá birtúrli qamyǵyp.

Al, myna Galá áli maǵan pyshaq eli jaqyndaǵan joq, saýsaq ushyn da tıgizgen joq. Osyndaı da kezdesý bola ma eken? Ózi shaqyrǵasyn ózi bastamaı ma?

— Senderdiń jeńil mashınalaryń bar ǵoı. Atańnyń «ÝAZıgin» óziń aıdaısyń ba? — dedi sál bógelip.

«Ony qaıdan biledi. Myna qyz barlaýshy emes pe?»

— Aıdaımyn. «IJ» degen mataseklim de bar.

Syqylyqtap kúlip jiberdi.

— Matasekil emes, motosıkl deseıshi, — dep túzetý engizdi. — Kapıtalıs, — dep kúbirledi.

Ne aıtqanyn túsinbedim.

— Ana káriske jolama, — dedi taǵy da. Dál bir meniń sheshem sıaqty.

— Tońyp kettim, — dep ornymnan ushyp turdym da, kelgen izimmen aıaq jolǵa túsip, tura júgirdim.

Bar bolǵany osy.

Erteńine Frosá menimen sóılesken joq.

Sapqa turǵan erteńgilik jıynnan keıin gorn men barabandy Frosáǵa tapsyramyz. Ol sýyq qol sozyp, betime týra qaramady. Til qatpady.

Osy kúnnen bastap Galá Taımanova meni ıemdenip aldy. Sýǵa tússek te maǵan jaqyndap, alaý jaqqan túnde ánge balqyp otyrsam da qasyma kelgishtep qoımaıdy. Men qashqaqtap jolaǵym kelmeıdi. Týra kezdesip qalsa, burylyp ketemin.

Bir kúni alaýdyń shoǵyn óshirip jatqanda qasyma jetip kep «Predatel!» — dedi yzbarlana til qatyp. Jaqsy sóz emes ekenin bildim, biraq dál aýdarmasyn tappadym.

Frosá meni kórse betime týra qaramaı burylyp ketetin boldy.

Káris qyzdan osylaı aıryldym.

Lagerdegi otyz kún de osylaı zyrlap óte shyqty.

Frosá bir kún buryn qoshtaspastan ketip qaldy.

Galány ákesiniń shopyry kelip, mashınasymen alyp ketti.

***

Kelesi jyly pıoner lageriniń esigi tars jabylyp, qaıta qurýdyń qulpy salyndy. Bul — qaıta qurýdyń kishkentaılarǵa tartqan syıy boldy. Men bolsam, Frosány izdep sharq uryp júrmin. Jatsam da, tursam da oıymnan bir ketpeıdi. Bar bále sol Galádan keldi. Galádan emes, ózimnen, tabanymnyń búri joq, nege onyń erkine baǵynyp, kezdesýge bardym. Tájirıbem de joq, buryn eń kemi eki qyzben júrsem osylaı bolmas edi. Hat jazsam ba eken? Ádirisin de almappyn. «IJ» matasekilime minip, «káris kolhozdy» aralap júrip, úıin taýyp alarmyn. Alaqandaı aýyl ǵoı. Frosány sondaı saǵyndym. Galány kórgim kelmeıdi. Bar bále sodan. Sonyń ákesiniń qyzmetine qyzyǵyp, onyń ústine lager de tikeleı soǵan baǵynady degesin... Óz ákemniń sózi de qamshy boldy, «laýazymy barlardyń baldarymen jaqyn júr» dep... Ekeýi qosylyp, Frosádan aıyrdy. Júregim órtenip, ishim ýdaı ashıdy. Ol ókpelep ketti, endi qalaı betin qaıtaram. Áýeli taýyp alaıyn. Ádirisin de bilmeımin. Endi taryldaq «IJ»-ge otyryp ap, «káris kolhozdy» aralap, úı-úıdi tintkilegennen basqa amal joq. Biraq, ol qyz bala, tómen etek, onyń ústine mektep oqýshysy, áke-sheshesi estise uıat bop qalmas pa eken?

Taptym. İzdegen tappaı qalmaıdy. Hatty bazarda otyrǵan ájesine aparyp berem. Ájesi ashyp oqysa qaıtemin. Ol oqymaıdy, ol sondaı meıirimdi, ósekke, jel sózge joq adamdar. Ne de bolsa hatty ájesine tapsyramyn. Sonda ne dep jazam. «Frosá! Sen meni túsinbeı júrsiń. Ádirisińdi aıtyp, hat jaz. Sonda bárin aıtamyn. Qýantaı» deımin. Artyq sóz aıtpaımyn. 1958 jyly shyqqan «Oryssha-qazaqsha sózdikti» aýyl kitaphanasyna baryp aqtaryp otyryp, Galá aıtqan «Predatel» degen sózdiń aýdarmasyn taýyp aldym. «Satqyn» degen sóz eken. «Men seni satqan joqpyn» desem... joq, ony kezdeskende aıtarmyn. Bul sózdi keıinge qaldyrdym. Bir bet qaǵazdy úshburyshtap búktep edim, kózge qorash kórindi. «Bul kınodan kórgen soǵys kezindegi hat emes qoı, qazir zaman basqasha. Onan da konvertke salaıyn». Konvertke sap, jelimin tilimmen bir jaladym da, «Komý» degen tusqa «Kım Frosáǵa» dep jazdym. Bir dáý stakan shemishke alamyn da, «Mynany Frosáǵa bere salyńyzshy» deımin. «Bir ret betpe-bet júzdesti, qaltamdy toltyryp shemishke salyp berdi, umytpaǵan shyǵar». Sabaqtan keıin hatty kástómimniń ishki qaltasyna salyp, torsetkini qolyma ustap, tas jolǵa túsip, Shıelige qaraı qustaı ushtym. Sheshem júregimniń dúrsilin aıtpaı-aq sezedi, bárin júris-turysymnan bilip qoıdy.

— Qaıda barasyń?

— Shıelige, monshaǵa...

— Búgin bazar kún emes qoı.

— Bir kún erte baram.

Men 9-synypty bitiretin túbit murt jigitpin. Maǵan eshkim de kedergi keltire almaıdy. Tek tabanymnyń búri joq, áıtpese jigittigim bir basyma jetedi. Endi túzeletin shyǵarmyn. Basyma taıaq tıdi ǵoı, bir jylda biraz nársege kózim jetti.

Bazardyń da bazar sıqy qalmapty. Tizilip otyratyn shemishkeshi áıelderdiń ornynda záńkıip qos qabatty úı tur. Mańdaıshasyna «Shıeli aýdandyq uıymdasqan qylmysqa qarsy kúresý komıteti» dep jazylǵan. Tek sol úıdiń artynda tumsyǵyn Kókke qaratyp, dýalǵa tirep qoıǵan eki-úsh kúlábi qaýyndy kórip qaldym. Bul da tyǵyp satyp turǵan saýdagerdiń sıqy. Bazardyń bazar kórki qalmapty. Barlyq jer buzylǵan, ala taqıa ózbekter kirpish qalap, tam soǵyp jatyr. Bazar degen qaınap jatqan qarbalas meken, adamnyń emen-jarqyn kóńil-kúıi emes pe edi. Myna jerde qabaǵy ashylǵan eshkimdi kórmedim. Burynǵy bereke joq. Kóńilim qulazyp qaıttym.

— Tez qaıttyń ǵoı, — dedi apam tulaboıymdy tintkilep qarap.

Úndemedim. Bárin bilip tur.

— Búgin anaý káris Shan-Gen úıine shaqyrdy. «Elimizge kóshemiz» deıdi. Qoshtasyp, sháı bermekshi. Qaıta qurý degen jaqsy boldy, árkim Otanyn taýyp, týǵan-týysqanyna kóship ketip jatyr. Shan-Genniń qatyny «ketpeı-aq qoıaıyq» dese, anaý máttaqam kónbepti, «elime baryp ólemin» dep. Ózi de tráktir sıaqty temir ǵoı. Qatyny meni kórgen jerde solqyldap qoıa beredi. Qaıtsin, ósip-óngen jeri bolǵasyn. — Apam sóılep tur. — Seniń anaý Ýaqıt dosyńnyń ákesi sheshen Dúdý keshe kóship ketipti. Lám degen joq, áıtpese elý jyldan bergi aýyldas emes pe. Sheshen dep basymyzǵa kóterdik. Saǵan dosyń eshteńe aıtqan joq pa?

— Joq, — dep basymdy shaıqadym.

— Qatygez ǵoı, qandary buzyq qoı.

Apam áreń degende sózin aıaqtady. Men sharshap tursam da, qaıta jolǵa shyqtym. Avtobýs ta kele qoıdy. Eki shaqyrym jol alystap ketkendeı kórindi, avtostansıaǵa tózimim taýsylyp áreń jettim de, «Gıgant» degen jazýy bar taǵy bir avtobýsqa otyrdym. Ol da qashyq emes, úsh-aq shaqyrym. Sonda da tyqyrshyp, mazam ketti. Dál ortalyqtan túsip qap, taqıa kıgen kekse kisini sózge tarttym.

— Kóke, Kım Frosá degen qyzy bar káristiń úıin qalaı tabýǵa bolady? — dep edim, qyrsyqtaý jaýap berdi.

— Qudań ba edi?

— Joq, kerek edi.

— Kım-Ir-Sen ǵoı. Ol bir aı buryn kóship ketken. Otanyna. Áýeli kári sheshesi: «Men oıaqqa barǵanda ne bitirem dep kónbep edi, aqyry ketti, baıǵus. Káriniń sózin kim tyńdasyn. Qan tartyp tur ǵoı, — dedi taqıaly kisi juqa murtynyń astynan jymıyp. Aıtaryn aıtyp, qısalańdap júre berdi. İlki sátte qaıta burylyp: — Iá, Prosá degen boıjetip otyrǵan qyzy bar edi. Ol ne, ashynań ba edi? — dedi taǵy da murtynan kúlip.

Men túkke túsinbeı burylyp kettim. Avtobýs kútpesten aýdan ortalyǵyn qıǵashtaı kesip ótip, aýylǵa jaıaý tarttym. Kástómniń ishki oń qaltasyndaǵy hatty qolyma aldym. Endi buny qaıtem? Jyrtyp tastaıyn ba? Jyrtpaı-aq qoıaıyn. Frosá týǵan jerin saǵynbaıdy deısiń be? Saǵynbaı tura almaıdy. Qaıtse de bir keledi. Sonda meni izdep nege kelmeıdi. Keledi. Oǵan deıin hat jazyp qalýy da múmkin. Sózsiz bir habar bolady. Barǵan jerin jersinbeı kóship kelse ǵoı, shirkin. Frosány qasymnan bir eli shyǵarmas edim. «Qaıta kóship kelip jatqandar az emes» dep apam aıtqan. — Barǵan jerdiń bári aldynan aǵarǵan alyp shyǵatyn bizdiń aýyl emes qoı» dep sózdiń siraǵasynda taǵy bir siltegen. «Frosálar da sóıtse ǵoı» dep armandap kelemin. Apamnyń aıtqany ras, Karl Vehter degen Shıelidegi shashtaraz nemis Germanıaǵa qonys aýdaryp, jarty jyldan keıin qaıta kóship kelipti. «Men jarytyp nemisshe bilmeıdi ekenmin, til bilmeıtinderdi ol jaqta ekinshi sortqa sanaıdy eken. Germanıada ekinshi sort bolǵansha, Shıelide joǵarǵy sort bop júrmeımin be?» dep jylap kórisipti qaıtyp oralǵanda. Frosá da qaıtyp kelse ǵoı. Týǵan jerin qalaı qıyp ketti eken. Biraq, olar alǵan betinen qaıtpaıdy, tirlikti adal istep, ketpendi adal qolmen shabady. Bizge kúrish egýdi úıretip ketti, endi ózim shemishke egýdi úırenem. Tańdaıyma shemishke dámi bilindi, Frosányń ájesi qaltama salǵan shemishke qandaı tátti edi. Bala kúnimnen shemishke shaqtym, biraq sol bir stakan shemishkeniń dámi ómir boıy tańdaıymda qalyp qoıdy. Frosányń ájesi otyrǵan jerde qazir tiri jan joq. Bazardy aıbaq-saıbaq qyp qorshap qoıypty. Baldardyń tańdaıyna tátti bop tıer shemishke de kózden bulbul ushty. Mal bazar da ala jippen qorshaýly. Bul — qurylys júrip jatyr degen belgi. Sıyrdyń móńiregen jýan daýsy men qara qoıdyń mańyraǵan jińishke úni de estilmeıdi. Tipti, ózimizdiń tól daqylymyz — kúrishti de poıyzdan satyp alyp júrmiz. «Bardan joq jasap júrmiz ǵoı» dep apam anda-sanda burq-burq etedi. Eki shaqyrym jol eki kúndik joldaı alystap ketti. Áıteýir qaltamda óz qolymmen jazylǵan hat bar. Sony medet tutyp kelemin. Shyn kóńilimmen, bar ónerimdi salyp jazylǵan hat ǵoı. Byltyr bir stakan shemishkeni káris áje laq etkizip tóńkere salǵan qaltamdy syrtynan taǵy bir sıpap qoıdym. Sol shalbar, sol qalta, osy shalbardy butymnan sheshkim kelmeıdi. Hat qara kástómimniń ishki qaltasynda, ony da syrtynan bir sıpadym. Osy ekeýi kóńilime medet bop keledi. Eger Frosá kelmese meken-jaıyn taýyp ap, jer aıaǵy keńip, ózime-ózim kelip, jigit bolǵan soń artynan baryp qaıtamyn. Men onsyz da jigit emespin be? Bir mezet ishim shym ete qaldy. Qysyq kóz káris qyz ózine uqsas basqa bireýmen júrip ketip júrmese... Joq, ol men emes, ondaıǵa barmaıdy. Júrek tusym muzdaı boldy. Hatty syrtynan taǵy bir sıpap qoıdym. Aıaq alysym da jıileı tústi. Baıaǵy ózimiz sýǵa túsken dáý arnanyń boıyn jaǵalap kelemin. Tas jol arnamen qatar tartylǵan. Osy arna bizdiń aýyldyń tusynan ótedi. Áne, Kódirekep baýynyń tóbesi kórindi. Frosá ekeýmiz túbinde kezdesken kári tal ornynda turǵan shyǵar, eshkim kesip tastamaǵan bolar. Qazir qaraıǵan aǵashty kesip tastaý túk emes, eshteńeniń ıesi joq zaman bop tur. Basqa basqa, aýyldaǵy dán sýyrǵan kúrish qyrman tazdyń basyndaı tap-taqyr bop jaltyrap jatyr, qoly uzyn bireý dán sýyrǵan jerge balasyna arnap tam soqpaqshy deıdi. Lager úıiniń mańdaıshasy kórindi, ázir buzylmapty, buǵan da shúkir. Anaý tóbesi kók tiregen kári sámbi tal... sol kúıi tur. Arna jaǵasynan tómen qaraı quldıladym. Qoıý topyraqty borp-borp basyp, aıaǵymdy áreń alyp kelemin. Sol kári talǵa jetip jyǵylyp, qatpar-qatpar búdirine qolymdy tıgizsem... Sol jerde Frosá turǵandaı, meni kútip, degbiri ketip, tapal oryndyqqa bir otyryp, bir turady. Qasyna jetkenshe ketip qalmasa eken. Qazir jetem. Ol meni túsinedi, keshiredi, satqyn emes ekenimdi biledi. Balaǵym malmandaı bop shańǵa malyndy, asyǵa basqan saıyn deleńdegen balaǵymnan boz topyraq burq-burq etedi. Apama da shynymdy aıtam, endi eshteńeni de jasyrýǵa bolmaıdy. Az qaldy, áıteýir hat qaltamda. Asaý arnanyń jaǵasy alystap, kári talǵa taıaq tastamdaı jer qaldy. Sol jerde Frosá meni kútip otyr. Tez jetpesem ketip qalýy da múmkin. Maǵan degen qara qazandaı ókpesi bar ǵoı. Bárin aıtyp, ózimniń «predatel-satqyn» emes ekenimdi túsindirýim kerek. Sol úshin tez jetýim kerek. Sidik shaptyrymdaı jer qaldy. Lagerdiń mańdaıshasy ǵana bútin, qabyrǵa kirpishin bireýler buzyp alypty. Kári talǵa eshkimniń shamasy kelmes, oǵan eshkim de qol tıgize almaıdy, oǵan eshqandaı baltanyń júzi ótpeıdi. Ol bizdiń alǵash kezdesken jerimiz. Sol jerge jetip jyǵylsam bolǵany, basqa eshteńeniń keregi joq. «Úıge qaıt» degen apamnyń daýsy qulaǵymda kúńgir ete qaldy. «Kári taldy bir kórmeı qaıtpaımyn» dep ishimnen jaýap berdim. Jetip qaldym, mine, mine... Qarashy, tapal oryndyqty da bireý túbinen julyp áketipti. Bu zamanǵa ne boldy? Qaraıǵannyń bárin joq qylyp... Frosá ekeýmiz otyrǵan jer osy. Sol jerdi bir kórip, tabanym tıse boldy. Sol shemishke salǵan bop-bos qaltamdy syrtynan taǵy bir sıpaı bergende qara týflıimniń úshkir tumsyǵy kesilgen aǵashtyń túbirtegine tıip, etbetimnen tústim. Tizem ýdaı ashyp, tura almaı qaldym. Qulap jatyp tóńirekti bir sholyp shyqtym. Shóp basy sarǵaıa bastapty. Frosány kórmegenime de bir jyl bolǵany ǵoı. Aýyrsynyp jatyp sarǵaıǵan jýsandy ýystadym. Jýsanda da ıis qalmapty. Meıli, biraz jata turaıynshy. Qandaı rahat. Dál osy jerde Frosá ekeýmiz qushaqtasyp turǵanbyz. Endi sol jerde maıyp bop etbetimnen túsip jatyrmyn. «Káris kolhozǵa» taǵy bir baryp, tolyq ádirisin taýyp alamyn. Káris Eli degen nemene, túk te alys emes, mynadaı samolet samǵap jatqan zamanda... Oǵan ákemniń dáýleti jetedi, aǵam bolsa prokýror. Kelesi jyly mektep bitirem, óz erkim ózimde, men de bir erkin samǵaǵan quspyn, qulashymdy keń jazyp samǵaımyn. Al, myna jatysym ne jatys? Oń tizem ýdaı ashıdy, shalbarymnyń tizeligi kúldirep qalypty. Aýyrsyna ornymnan kóterilip, aqsańdaı basyp kári talǵa jettim de, búdir-búdir qatparyna alaqanymdy tıgizip biraz turdym. Boıym bosap, kózimdi jumdym, sonda da kóz aldymnan Frosá ketpeı qoıdy. Balaǵym deleńdep, shań-shań bop arnanyń jaǵasyna qaıta shyqtym. Burynǵy asaý arna sýy tartylyp qulazyp tur, egin sýǵaratyn da eshkim joq, burynǵydaı tolyp aqpaıdy. Bizdiń aýyldyń qazirgi kórki — zymyrandy aspanǵa atqan Baıqońyr men qytaılyqtar bas-kóz bop jumys istegen ýran alqaby bop tur. Boz topyraqty borp-borp basqan túbit murtyń aýyldy betke aldy. «Tize degen ne táıiri, bas aman bolsyn» dep ózime-ózim dem berdim. Artyma bir qarasam, bireýler qorbańdap, kóne lagerdiń esigin buzyp ap jatyr. Alsyn. Kári taldy qyrqýǵa eshkimniń qoly bara qoımas. Ol da adam sıaqty tabıǵattyń tiri jemisi, ol da óz ajalynan ólýi kerek. Áli-aq Frosá ekeýmiz kári taldyń túbine kelemiz. Mektep bitirýimizge bir-aq jyl qaldy, qaıta qurýdyń adamdary sonsha asyǵys emes shyǵar, kári adamdar men kári taldarǵa tıise qoımas. Ózime-ózim dem berip kelemin. Tizemniń aýyrǵany qoıdy, biraq shalbarymnyń tizeligi kúldirep tur. «Buǵan ne boldy?» dep apam sózsiz suraıdy. «Súrinip quladym» deımin. «Qıalı degen atym bar emes pe, oılanyp kele jatyp etbetimnen tústim» deımin. Adam bolǵan soń súrinbeı turmaısyń, buǵan da jaýabym daıyn. Tek úıge aqsańdamaı jetsem bolǵany, áıtpese kózge túsip qalam. Oń qolym byltyr shemishke salǵan qaltam men hat turǵan ishki qaltamdy taǵy bir tintip shyqty. Bári de ornynda. Keler jyly on eki múshem saý bolsa Frosány bir kórip qaıtý úshin káristerdiń eline attanam. Endi sol kúndi kútemin. Áne, qara, apam úı tusynda kún salyp jolǵa qarap tur. Osy bizdiń apam men Frosányń minez-qulqy sondaı uqsas, áredik qımyl-qozǵalysy da uqsap ketedi. Shıeliden kelgende shyrt-shyrt etkizip shemishke shaǵyp keletin balasy bu joly sál syltı basyp, qurqol kele jatyr. «Shemishke almaǵansyń ba?» dep alańkóńil sheshemniń surary anyq. Jaýabym daıyn. «Oǵan men emes, qaıta qurý kináli». «Osy, tuqymyn qurǵyr, qaıta qurylmasa bolmaı ma eken, bárin túk qaldyrmaı japyryp...». Apamnyń da qaıtarar jaýaby qulaǵyma keldi. Apamdy da, Frosány da sondaı jaqsy kórip kettim. Apama jaqyndap qaldym, Frosá bolsa alysta. Tizem sál-sál syzdasa da, tez-tez basyp kelemin. Frosáǵa uqsaǵan apamnyń sulý júzin tezirek kórsem deımin. Sonda sál de bolsa jeńildep qalar edim...

---