InfoHub Logo

Aýdarmalyq órnekti Abaı tek orystyń klasık poezıasyn qotarýǵa jumsaıdy. Baıron, Gete sıaqty ózge Evropa elder klasıkterinen birer ólendi aýdarsa, ony da Lermontovtyń aýdarmalarynan alyp qazaqshylaıdy. Anyq orys klasıkgerinen Abaıdyń aýdarmalary: Krylovtyń bir top mysaldary, Pýshkınniń "Evgenıı Onegıninen" alyp aýdarǵan úzindileri jáne Lermontovtan jasaǵan kóp aýdarmalar. Taǵy bir jalǵyz ólendi Býnınnen aýdarǵan. Eń sońǵy zertteýshilerdiń aıtýynsha, A. Mıskevıchtiń keıbir óleńderine úıles keletin az aýdarma da bar delinedi.

Abaı jınaǵynda bólek attarmen ár jyldarǵa bólinip bastyrylǵan aýdarmalardyń barlyq sany — qyryqtyń ishinde. Sol qatarda Krylovtyń tórt-bes mysalyn aýdargan. Lermontovtyń óz shyǵarmalary men aýdarmalarynan alganyn qosqanda, otyzǵa jýyq óleń aýdargan.

"Evgenıı Onegınnen" jasalǵan aýdarmalar Abaıdyń tolyq jınaǵynda burynǵy Murseıit qoljazbasynda jekeshe atalyp jýrgen retpenen jeti bólek bolady.

Mine, qazir bizdiń jalpy túrde tekserip ótetinimiz — Abaıdyń osyndaı murasy. Aqyndyq eńbeginiń aıryqsha tarıhtyq, mádenıettik jáne aǵartýshylyq ózgeshe baǵasy bar zor eńbekteri.

Endi jeke aqyndardan jekeshe jasaǵan aýdarmalardy aıryqsha taldaýdan buryn, biraz jalpy oılar aıta ketý kerek.

Bul jónde eki túrli pikirdi erekshe bólip aıtamyz. Onyń birinshisi — Abaıdyń osy aýdarmalarǵa bergen beıil, baǵasy turǵysynda. Ekinshisi — sol aýdarmalardyń Abaıdyń óz shyǵarmalaryna etken áseri jáne Abaıdyń keıingi qazaqtyń barlyq jazba ádebıetine taraǵan úlken tarıhtyq, mádenıettik, ustazdyq dástúr áseri týraly.

Alǵashqy jaıǵa oralsaq, árbir oqýshyǵa daýsyz aıqyn kórinetin nárse, Abaı ózi súıgen orys klasıkterin keıde dál, keıde erkin aýdaryp otyrsa da, ár kezde barynsha kórkem, sheber óleńniń úlgisin bergen. Bul jónde bizdiń aqynnyń izdenýi, ózindegi til baılygy men iri talantyn erekshe yntamen zer salyp jumsaýy ózgeshe kórinedi. Óz óleńderin týǵyzýda qoldanǵan aqyndyq shabyt, synshyl uqyptylyq eńbekke kelgende, barynsha kúshimen túgel jumsalǵan deýge bolady. Tipti, keıde Abaıdyń ózi týdyrǵan tamasha názik te tereń syrly ashshy sózder, kórikti oılar nemese asa ótkir janyshpa, mysqyl ajýa, ashshy sózder osy aýdarmalarda únemi kórinip otyrady.

Zor mádenıetke jetken, dúnıejúzilik ádebıette uly klasıkteri ozǵyn shyqqan orys halqynyń óskeleń poezıasy, árıne, Abaıdyń óz eliniń jas ádebıetinde ózderine teń sıpat, áreketterdi kezdestirgen joq edi. Sondyqtan da Abaıdyń sheber aýdarmalary ǵana Pýshkın, Lermontov poezıasynyń kórkemdigin, tereń syr, úlken oılaryn jetkizdi. Krylovtyń halyqtyq ótkir mysqyl, usta satırasynyń túgel túsinikti bolýyna jol ashty.

Osy aıtylǵan pikir joǵaryda atalǵan ekinshi jaıǵa da belgili dárejede sheshý aıtady. Abaıdyń aýdarmalary onyń óz shyǵarmalaryna da belgili áser etkenin ataǵan edik. Anyǵynda, 1887 jyldan bastap Abaıdyń óler jyldaryna sheıin onyń aýdarmalyq eńbekteri jyl sanap qosylyp, molaıyp otyrady. Sonda, Abaıdyń ózi kóp tolǵaıtyn taqyryptaryn túgel eske alsaq, bara-bara sol taqyryptardyń barlyǵyna jazylǵan óleńderge de Abaı jasap júrgen aýdarmalardyń asa jaqsy, jemisti jańalyq áseri bar ekenin ańǵarý qıyn emes.

Ras, qoǵamdyq min-minezderdi, qalyp-qurystardy sheneýde Abaı Pýshkın men Lermontovtan góri, Saltykov-SHedrın, Nekrasovtardan molyraq úlgi-ónege kórdi degenbiz. Biraq sol qoǵamdyq taqyryptardyń óziniń ishinde de jıi kezdese beretin mundy-syrshy jalǵyzdyq oılarǵa soqqanda, Pýshkın, Lermontov saz-saryny baıqalmaıdy deýge bolmaıdy.

Al osydan sońǵy aqyndyq jaıyndaǵy taqyryptardy, estetıkalyq prınsıpterdi alsaq, tabıǵat kórkin, mahabbat jaıyn, jeke bastyń kóńil syryn, lırıkasyn alsaq, Abaıdyń aqyndyq sheberligi asqan saıyn onyń teńeýleri, kórkem túrleri — bári de Pýshkın, Lermontovqa eliktemeı otyryp, solarmenen bastalyp, tabysa týysyp bara jatqanyn anyq tanytady.

Bul Abaıdyń óz shyǵarmasyna aýdarmalyq eńbekteriniń ala kelgen asa qadirli áseri deýge kerek. Al Abaıdan sońǵy qazaq ádebıetin alsaq, ýly aqyn jasaǵan aýdarmanyń mádenıettik, tárbıelik, kórkemdik áseri ushan-teńiz. Ózge-ózgesinen buryn, Abaı aýdarmalyq eńbegimen jáne de óz týsyndaǵy qaýymyn kóp tárbıeledi. Nadan qazaq saharasyna orystyń uly mádenıetiniń jaryǵyn ákep tókkendeı boldy. Bul jóndegi Abaı eńbegi tek ádebıettik qana eńbek emes, ol zor keń maǵynaly aǵartýshylyq, tarıhtyq, qoǵamdyq eńbek edi.

Patshalyqtyń otarshylyq apparatynan ógeılik qana kórip júrgen qazaqtyń qalyń buqarasyna Abaı orys klasıkterin aýdarý arqyly anyq orys halqynyń júregin, sezim men oılaryn, qasıet-qadirin ashty.

Ol uly halyqtyń dana uldarynyń aýzymenen aıtylǵan tolyp jatqan shyndyqgardy, tárbıelik úlgi-ónegeni aıqyndap kóp tanytty. Sol arqshy Krylov, Lermontovtar ótken ǵasyrdyń sońgy sheniniń ózinde-aq qazaqtyń jas qaýymyna, jańa býyndaryna barlyqtamasha shyǵarmalarmen qadirli, súıikti bolady. Ol shyǵarmalar Abaıdyń óz jyrlarynan birde-bir kem baǵalanǵan emes. Sondyqtan da keıingi qazaq ádebıetiniń endigi tarıhynda orys ádebıetiniń yqpaly, úlgi-ónegelik áseri úzilmesten damı beretin boldy. Endi Abaı aýdarmalarynyń naqtyly jekeshe túrlerin tekserý ústinde osy aıtylǵan jalpy pikirlerdiń durystyǵyn aıqyndaı túsýdi talap etemiz.

Aýdarmalyq shyǵarmalardy tekserýdi Abaıdyń óz shyǵarmalaryna qoldanǵan jylma-jyldyq retpenen júrgizemiz. Sol sebepti orys ádebıet tarıhynda Krylovtyń dáýiri burynyraq bolǵanmen, onyń mysaldaryn Abaı keıin aýdarǵandyqtan biz Abaı aýdarmasy jaıyndaǵy alǵashqy sózdi aqynyń "Evgenıı Onegınnen" jasaǵan aýdarmalaryna arnaımyz.

Bul shyǵarmany Abaı bólek-bólek úzindiler túrinde aýdarady. "Onegınniń sıpaty", "Tatánanyń haty", «Onegınniń oıy" («Tańǵajaıyp»), "Onegınniń sózi" ("Hatyńnan jaqsy uǵyndym") "Onegınniń haty" («Qup bilemin, sizge jaqpas») «Tatánanyń sózi" ("Táńiri qosqan"), "Lenskııdiń sózi" ("Barasyń qaıda-qaıda").

Osyndaı jeti bólek jekeshe taqyryptarmen túgel "Evgenıı Onegın" romanynyń uzyn boıyna sozylyp, eki jas arasyndaǵy mahabbattyń hal-qubylystary beriledi.

Árıne, bunda Pýshkın romanynyń erekshe kóp jaılary aýdarylmaı, syrt qalady. Abaı ol romannyń ishinen tek Onegın, Tatána arasynda kezek aýysqan kúshti mahabbat kúılerin ǵana sóz qylady kóbinshe, Abaıdyń aýdarýynda hattarmenen baıan etilgen roman (epıstolárnyı roman) qalyptanǵan tárizdi.

Aýdarmasynyń sońynda Abaı óz janynan Onegınge aqyrǵy sóz beredi. Pýshkınde joq. Erkin ózgeristiń, Abaıdyń ózinshe dáleldegen, erekshe bir túri.

Qazaq oqýshysyna kópten málim másele, Abaıdyń bul aýdarmasynda Pýshkınniń tekstine únemi uqsas kelip otyrmaıtyn erkindik bar. Jeke alǵanda, Onegınniń sıpatynda, Lenskııdiń sózinde jáne Tatánanyń "Amal joq, qaıttim bildirmeı" dep bastalatyn hatynda, onan soń Onegın aıtqan hatyńnan jaqsy uǵyndym sózdiń bárin" deıtin bólimderde Pýshkınge kóp jerlerinde Abaı jaqyn kelip otyrady. Keıbir joldar men Pýshkın qoldanǵan teńeýlerdi de Abaı sheber etip aýdaryp beredi. Biraq sonda da bul bólimderdiń ózinde Abaıdyń ózinen qosylǵan joldar, shýmaqtar, oı sezimder jıi ushyraıdy. Al Onegınniń alǵashqy hatty alǵanda oılanatyn jeri Abaıda "Tańǵajaıyp" dep bastalatyn úlken óleńmen baıan etiledi. Onan soń "Onegınniń keıin jazatyn haty" ("Qup bilemin, sizge jaqpas") jáne "Tatánanyń sózi" ("Táńiri qosqan jar ediń sen") bári de Pýshkın tekstisinen alystap ketip, meılinshe erkin sýrettelgen bolady. Bul tustarynda Abaı Pýshkındeı aýdarma jasamaı, onyń ornyna Pýshkınniń izimen jańa jaılardy jyrlap ketedi.

Eń aıaǵynda, joǵaryda aıtylǵandaı, Onegınniń ókinishin úlken tragedıalyq aýyr oıǵa jetkizip, oǵan ólim tiletedi. Bul Abaıdyń múlde óz janynan qosqan halder men ózgeristeri dedik.

Osylaısha Pýshkınniń úlken shyǵarmasyna qazaq aqyny Abaı birtalaı erkindik jasaıdy. Bundaı shyǵarmalyq eńbek etýdiń eki túrli aıqyn sebebi bar dep bilemiz. Onyń birinshisi kóne eń úlken sebebi — Abaı orys jastarynyń sezim-syrlarynan, ómir túıin taǵdyrynan óziniń jas oqýshysyna úlgi bolarlyq tálim-tárbıe bermekshi bolady. Ekinshi sebebi, bizdiń oıymyzsha, 1889 jyly jalǵyz "Borodınony" aýdarmasyn eske almaǵanda, qolǵa alǵany osy Pýshkın romany. Bul ýaqytta Abaıdyń aqyndyq aýdarma týrasyndaǵy túsinigi, kózqarasy ózinshe, ózgerek bolǵan tárizdi. «Eskendir» poemasynyń taqyryp jelisin Nızamıden alyp, ózgertip jyrlaǵany sıaqty. Abaı buryn ózi bilgen, aqyn Shyǵys klasık poezıasynda qoldanyp júrgen názıra" jolyn qoldana túsken tárizdi. Aýdaratyn orıgınaldyń ózinde bar shyndyq pen syrlardyń, halder men qasıetterdiń kóbin arqaý etip ala otyra jáne de tyń arman, maqsattar qosady. Osylaısha aýdarý óz zamanyndaǵy oqýshylar úshin ustazdyq, úgit jaǵynan qajettirek dep usynady. Osy turǵydan qarasaq, joǵaryda aıtqandaı, qazaq klasyna orys jastarynyń ómirinen úlgili áńgime baıan etip (k-rýdi eń úlken múddesi etip alady. Sondyqtan Abaı úshin rıasyz jigittiń qaıǵyly, kúlkili halinen góri, onyń shynymen qatelesip, bar janymen shyn qamyǵyp, ókingeni qymbatyraq. Ómirde bir jaqsyny bir jaqsy kezinde baǵa almaý, bir ǵazız jannyń sırek qasıetin kezinde tanı almaý ár ortada, ár zamanda, árbir jazyqsyz adamnyń ómirinde de bolýǵa múmkin.

Biraq sonyń artynan, óziniń jańylǵanyn bilgen ýaqytta týatyn úlken ókinish, úlken jalyndy arman, alǵashqynyń qatesin jýǵandaı, joıǵandaı nemese jeńiltkendeı bolýkerek. Ondaı adamdyq shyndyq halden ár halyqtyń, ár dáýirdiń jastary oılanyp, úlgi alý kerek deıdi. Ádebıettegi ómirge jaqyn stıl — realızmniń eń zor syry da osyndaı bolar.

Sol sebepti de Abaı Onegındi aıypty adam qylyp shyǵarmaıdy. Ony tek juldyzynan jańylǵan, jazyqsyzdan jaza basqan jaqsy jan etedi. Sóıtip baryp, birine-biri teńdik, jany týysqan jaqyndyq sebepti anyq buıyrylǵan adamdar tirlik talqysynyń sebebinen qosyla almaı, qosa kúńirenip, qapyda ketedi. Sóıtip, jaqsy Tatánaǵa jaqsy Onegınniń qoly jetpeı qalady.

Dál osy jaı týraly keńirek oılanyp qarasaq, Abaıdyń Onegındi uǵynýy tipti de ushqary, ústirt emes, tereń uǵyný ekenin baıqaýǵa bolady. Bul jóninde Belınskııdiń Onegın basyn taldap túsindirgen syn maqalasyn oqyǵan adam daýlaspaýǵa tıis. Onegındegi barlyq syrtqy sıpat, ishki jaratylys, oqshaý minez ózgeristerdiń barshasyn Belınskıı ózgeshe kóregendik, tapqyr synshyldyqpen túgel ashyp beredi. Sóıtedi de, onyń minezin ózi de túsinedi, jurtqa da túsindire otyryp, kópshilik oılaǵan ústirt kúná, aıyptyń kóbinen Onegındi aqtap shyǵady. İshki syryna kelgende, Belınskıı Onegınniń adamshylyǵyn óz ortasyndaǵy tatymsyz erkekterdiń bárinen bıik dep, artyq baǵalaıdy.

Pýshkınniń osy romanyndaǵy úlken qasıetti synaǵanda, uly synshy "romanda bir zamandaǵy orys qaýymy berilgen", — deıdi. Jáne sol qaýymnyń tulǵa beınesi úsh adamnyń basynan kóringen. Olar: Onegın, Tatána jáne bul ekeýinen tómenirek dárejede turatyn Lenskıı dep biledi.

Anyǵynda, Belınskııdiń uǵyndyrýynsha, Tatána qanshalyq orys jandy bolsa, Onegın de, sol sıpattyń kóbin syrtqa shyǵaryp kórsete almasa da, ishinde saqtaǵan adam bolyp shyǵady.

Endi sol jaılardy eske ala otyryp, Abaıdyń Onegındi opaly, jaqsy jigit etip shyǵarýyna kelsek, bunyń eki túrli oryndy sebebi bolyp shyqty. Birinshiden — Abaı Onegındi anyq Belınskııdiń baǵasy boıynsha túsinip otyr. Ekinshi - sondaı Onegınniń adamgershilik, týrashyldyq, ádil synshyldyq qasıetterin ózi de asyra jyrlasa, qazaqtyń jastary osyndaı jaqsy jigitti úlgi etsin deıdi. Abaı úshin onyń zamanynda opasyz Onegındi áńgime etýdiń qajeti az bolǵandaı, óıtkeni qazaqtaǵy jaqsy qyzdyń ázız janyn túsinbeı, baǵalamaı jaraqattaıtyn opasyz jigit kúnde kezdeser edi. Ondaı opasyzdyń ókinishinen de úlgi shyqpas edi. Shyn opasyz jigit ókinishinde de jarytpas edi. Onan da shynshyl, qıanatsyz, opaly jigittiń ókinishi qandaı qıyn halge soqsa da, qandaılyq arman qaldyrsa da, jar etýge jaramdy.

Osylaısha qaraǵandyqtan, Abaı Tatána men Onegınniń ishki sezim syrlaryn ashqanda, óz qolynan kelgen aqyndyq, sheberlik, izdenýshilik óneriniń bárin jumsaıdy. 1889 jylǵa sheıin Abaıdyń ózi jazǵan óleńderinde Tatánanyń hatyndaı nemese sońǵy jaýabyndaı jáne de Onegınniń "Qup bilemin, sizge jaqpas" degen hatyndaı óleńdi ushyrata almaımyz. Bul óleńderge Abaı buryn qoldanbaǵan tyń túr tabady. Onysy — shalys uıqasty qoldaný. Yrǵaq jaǵynan da Pýshkınniń qysqa joldaryna jaqyn otyrýǵa tyrysady. Shalys uıqasty Pýshkın qoldanatyn kóp uıqastardyń ishine eń jıi kezdesetin úlgisi retinde jańa túr etip alady. Keıin aýdaryp bolysymen, Tatána men Onegınniń syrly sózderine arnap, ózinshe ásem sazdar týdyrady. İshki sezim tolqyndaryn barynsha názik, ótkir, oramdy sheberlikpen keltirýde, Abaıdyń aqyndyǵy osy eńbek arqyly ózi de bıik belge shyqqandaı bolady. Tyrysyp aýdarǵandyq sonsha dárejede bolǵandyqtan, biz Onegınniń óz teksterinen dál shyǵýdy ǵana oılamaı, Abaıdyń kóbinese sol Tatána, Onegın jaıyn basqa tilde oqıtyn basqa qaýymnyń jóni bólek jastaryna ádeıi arnap jazýdy kóp oılaǵanyn ańǵaramyz. Tatánanyń tilimen qazaq qyzynyń júregine qosa til bitiredi. Onegınniń oıly-syrly ókinishimen qazaqtyń sanaly jigit, jas býynyn úlgili sezimderge tárbıeleıdi. Bul jónde, Abaıdyń aýdarǵan Tatána, Onegıni Pýshkın shyǵarmasynda bolǵan úlken bir qasıetti ashady. Tatána Pýshkınniń ózinde "orys jandy" orys qyzy bolýmen birge, adam balasyndyq úlken qasıet, zor sıpattarǵa ıe bolǵan jan edi.

Abaı eńbeginde sol orys halqyńdaǵy adam balasyndyq qasıetter ıesi bolǵan jas jer júzilik geografıalyq ortanyń bárinde bar adam balasynyń jas býyndarynyń orta-synda óziniń muńdasyn, syrlasyn, úndes jandaryn tapqanyn kóresiń. Buǵan Abaı aýdarmasyndaǵy erekshe iri kórkemdikpenen aqyndyq sheberliktiń ózgeshe bop qurylǵan kúıi, kelisimderi sebepshi bop otyr.

Pýshkındi dál aýdarýshylar bola berer, biraq jańaǵy aıtylǵandaı, onyń romanynyń ishindegi úlken oı, sırek sezimderdi Abaısha jetkizip, kóriktep berý kóp tabyla bermes.

Tatána men Onegın sózderin tanytqan Abaı joldarynyń, shýmaqtarynyń olqysy joq deýge bolady. Keı jerlerinen alsaq ta, buryn aıtylmaǵan únemi tyń jáne qazaq tilimen burynǵy shýmaqtarda hat júzine túsip kórmegen sony til, móldir, taza sezimder bal-bul janyp turǵanyn kóremiz. Únemi eskirmes, álsiremes jarastyqpen ystyq jalyn áli de oqýshynyń júregin sharpyp, qaq qasyńda tal boıyńdy uıyta, tynys alyp turǵandaı bolady.

Osyndaılyq sheberlikke jetý úshin Abaı neshe alýan teńeýdi, sırek sheshendikti jáne bunyń oqýshysy bilgen neshe alýan kerekke jararlyq túsinikterdi, realnosterdi túgel qoldanady. Keıde qazaqtyń halyqtyq, tirlik teńeýlerinen de mysal keltiredi. Bunyń keıbiri kóńildegideı jarastyqpen shyqsa, keıbiri Tatána shyndyǵyna dál qabyspaı jatsa da, aqyn oǵan qysylmaıdy. Óz halqyna, oqýshysyna óz tusynda uǵymdyraq etý úshin Tatána men Onegındi sol óz jurtynyń til-túsinikterine, keıbir uǵym-nanymdaryna jaqyndatyp, janastyra túsedi.

...Shesh kóńilimniń jumbaǵyn,

Álde bári aldanysh.

Jas júrek jaıyp saýsaǵyn,

Talpynǵan shyǵar aıǵa alys, —

degen aýdarmada Abaı Pýshkınniń ózine jaqyn baryp, sheberlik tapsa, Onegınniń hatynda basqa syrdy kórsetedi.

...Mıhrabymsyń, bas uramyn,

Til jete almaı ǵúzirime,

Jetpedim, ne jasyramyn,

Gaýharymnyń qadirine, —

deıdi.

Bunda alǵan teńeý "mıhrab" bolýy ǵajap emes. Tatána orys qyzy bolý sebepti hrıstıan dininde. Al "mıhrab" tek musylmannyń ǵana meshitinde bolady. Onda ımamnyń ǵana sájda qylatyn orny. Abaı Onegınge osyny aıtqyzýda, ózi bilgen asyldyń, óz oqýshysy túsingen qadir-qasıettiń, asyl-qurmettiń qaısysyn bolsa da eki jastyń sezimderin jetkizýden aıamaǵanyn kórsetedi. Árıne, munda dindik uǵym-sózdikti almaı, osyndaı kúshti jaıdy bildiretin halyqtyq uǵym-sózdikti alý áldeqaıda oryndy bolar edi.

Keıin Tatánanyń sózinde jáne de musylmandyq uǵymnan "talaq etip bul ǵalamdy" deıtin bir túsinikti keltiredi. Nemese býrynyraq kezde bir aıtatynymyzdaı, orystyń dvorán qyzyna qaspaq qyrǵyzady.

Qaımaq edi kóńilimde,

Bizge qaspaq boldy jem, —

degizedi.

Mine, osyndaı Pýshkınde joq jáne onda bolýǵa múmkin emes keıbir jaılardy da, sırek túrde bolsa da, teńeý retinde Abaıdyń qoldanyp ketetini bar.

Bulardyń tusynda da, joǵaryda aıtylǵandaı, óz oqýshysyna uǵymdyraq bolǵysy kelgeniniń izdenýleri baıqalady. Biraq jalpy alǵanda jańaǵydaı erekshe, oqshaý teńeýler, uǵym túsinikter kóp emes. Abaı Pýshkınniń ózinde bar orıgınaldan molaıtyp, ósirip, ózgertip, shyǵarma týdyryp otyrsa da, kópten-kóp jerde orystyń uly klassıginiń óz poezıasynyń tabıǵatyna saı mindetti tilmen teńeýdi únemi jaqsy taýyp otyrady.

Pýshkınge Abaıdyń alǵashqy aýdarmaǵa aýysqanda barǵan barysy sondaılyq bolsa, endi Lermontovtyń shyǵarmalaryn aýdarýda Abaı múlde basqa sapany kórsetedi.

Bul jónde jalpy aıtatynymyz, Abaı anyq sheber aýdarmashynyń ózi bolyp eńbek etedi. Jıyny Lermontovtan Abaı jasaǵan aýdarmanyń uzyn sany — jıyrma jeti óleń, úzindiler.

Kóbinshe Lermontovtyń jeke óleńderin aýdarýmen qatar, Abaı orys aqynynyń birneshe poemalarynan úzindiler de aýdarady. Bulary: "Demonnyń" basynan jasalǵan "Muńly shaıtan" dep bastalatyn óleń, "Boıarın Orshadan" "Bosqa áýre bop deıtin" Arsenııdiń monology. "Izmaıl beıdiń" kirispe tolǵaýyn da aýdarady. Lermontovtyń qara sózben jazyp bitirmegen "Vadım" atty povesiniń bas jaǵyn "Batar kúnge shymyldyq" dep bastaı-tyn birtalaı óleńmen aýdarady.

Bul eńbekterinen jekeshe bólinip turatyn lırıkalar retindegi aýdarmalary: "Terektiń syıy", "Qarasam qaıǵyrar jurt", "Tutqyndaǵy batyr", "Jolǵa shyqtym", "Jalǵyz jalaý", "Jartas", "Duǵa", "Sal demeımin sózime yqylasyndy" (Lermontovtyń "Álbomǵa" degen óleńi), "Meniń syrym, jigitter", "Borodıno" sıaqty úlkendi-kishili kóp óleńder bolady. Jáne Lermontov aýdarýynan Baıronnyń "Evreıskaıa melodıa" degen óleńin "Kóńilim meniń qarańǵy" degen aýdarmamen beredi. Geteden ataqty "Qarańǵy túnde taý qalǵypty" jáne de Lermontov aýdarmasynan alyp qazaqshaǵa aýdarady.

Bul aıtqandarymyz aýdarmalar. Al osylarmen qatar, Abaı Lermontovtyń keıbir qysqa óleńderimen aýdarma sıaqty sóz bastap kelip, óz shyǵarmasyna erkin aýysyp ketetin bir top mysaldar bar. Bulardy, qazaqsha baspada kóbinshe óleńniń deni Abaıdyń óziniki bolǵandyqtan jáne burynǵy baspalarda anyqtap zer salyp, synap qaramaǵandyqtan, Abaıdyń óz shyǵarmasy dep atap ketip júrgender de bar. Sol rette Lermontovtyń "Ne ver sebe, mechtatel molodoı" dep bastalatyn óleńiniń alǵashqy shýmaǵy Abaıdyń "Ózińe senbe, jas oıshy" dep bastalatyn óleńiniń aldynda keledi.

Lermontovtyń "Vecher" degen óleńiniń birneshe joldary Abaıdyń "Kóleńke basyn uzartyp" deıtin óleńine qulaq kýı esepti áser etedi. Abaıdaǵy "Aýrý júrek aqyryn soǵady jaı" deıtin óleń oryssha "Bolnoe serdse betsá rovno" degen óleńmen saryndas shyǵady. Oryssha:

...Opát ıavılos vdohnovene

Dýshe bezjıznennoı moeı —

...Kóńildiń kúıi taǵy da

Ómirsiz jannyń aldy ishin, —

degen óleńderdiń de bir tektes ekenin baıqaımyz. Jáne de Abaıdyń "Ám jalyqtym, ám jabyqtym" dep bastalatyn óleńi Lermontovtyń "I skýchno, ı grýstno" deıtin óleńimen tektes ekeni aıqyn kórinedi.

Osy sońǵy bir top óleńderdiń alǵashqy joldaryna qaraǵanda, Abaı anyq aýdarma jasaǵan sıaqty kórinedi. Biraq sol alǵashqy joldar, shýmaqtardan ári qaraı teksersek, Abaı Lermontovsha bastaıdy da, sol saryndy keıin ózinshe, kóńil syryn, oı tolǵaýyn qosyp, ózgertip jyrlap ketedi. Jalǵyz bul óleńder emes, Abaıdyń Lermontovqa barýynda osy-ǵan uqsaǵan taǵy birneshe tvorchestvolyq izdený tájirıbeler bar. Ol jaılar Abaıdyń aýdarmalaryn túgelimen udaıy salystyryp otyryp, tolyq zertteıtin eńbekterdiń naqty-ly mindeti bolý kerek.

Teginde, jańaǵydaı óleńderdi Abaıda aýdarma demeı, "Lermontovtyń izimen" ne "Lermontovsha" dep jiktese de bolar edi. Keıde bir ýly aqyn aıtyp ketken teńeýler nemese shýmaqtar ekinshi uly aqynnyń sol sarynda jazatyn óleńimen týystas leıtmotıv esebinde qosyla júretini anyq bolady. Bul rette Lermontovtyń óziniń ǵana tájirıbesine qarasaq ta bolady. Mysaly, Baıronda "V álbom" degen óleń bar. Sonyń alǵashqy shýmaǵyn Lermontov bylaı aýdarǵan:

...Kak odınokaıa grobnısa,

Vnımane pýtnıka zovet.

Tak eta bednaıa stranısa

Pýstmılyı vzor tvoı prıvlechet, —

degen bolsa, keıin Lermontov ózi jáne de "V álbom" degen óleń jazady. Sonyń sońǵy tórt jolynda Baıron teńeýi men sezimderin bylaısha qaıtalaıdy:

...Byt mojet, dolgo stıh ýnylyı

Tot vzglád ýderjıt nad soboı,

Kak blız dorogı stolbovoı

Prıshelsa památnık mogıly...

Abaı osy shýmaqty "Sad demeımin" deıtin aýdarmasynda:

Kim biler, jabyrqańqy jazǵan sózim,

Jibermeı kep toqtatar onyń kózin.

Jolaýshy jol ústinde tamasha etken,

Sekildi ótken jannyń bir kúmbezin, —

dep aýdarǵan.

Árıne, bunda Abaıdiki Lermontovtan jasaǵan anyq aýdarma. Al Lermontovtiki Baıronnan jasalǵan dep atalmaǵan. Ol tek Baıron saryndas, tektes týǵan úlgini kórsetedi. Abaıdyń jańa biz bilip kórsetken bir top óleńderindegi erekshelik te osy alýandas.

Endi osy sıaqty keıbir ózgeshelikterin bólip shyǵarǵan soń, biz Abaıdyń Lermontovtan jasaǵan anyq aýdarmalaryna az toqtap óteıik.

Lermontov shyǵarmalarynan jasaǵan aýdarmalarynda Abaıdyń úlken sheberlikpen, anyq iri shabytpen qosa shabyttanyp otyryp jasaǵan aýdarmalarynyń keıde óte dál shyqqandary bar. Sonymen birge dál emes aýdarmalar da kezdesedi. Eń alǵashqy aýdarma jumysyn Abaıdyń baıqap kórgeni — 1882 jylǵy "Borodıno" aýdarmasy. Úzindilerine qaraǵanda, ol dál aýdarma bolǵandaı. Ol aýdarmada Abaı qoldanǵan uıqas, ólsheýler de Lermontovtyń óz túrlerine, stıline beıim, kelisti shyqqan. Keıingi dál aýdarmalarynyń kóbinde de Abaı sol "Borodıno" tusynda ózi bir ret tapqan túr uqsastyǵyn únemi saqtaýǵa tyrysady. Bul jónde dál aýdarǵan eńbekterin alsaq, Gete — Lermontovtan: "Qarańǵy túnde", sonan soń Lermontovtyń ózinen: "Tutqyndaǵy batyr", "Sal demeımin" ("Álbomǵa"), "Jolǵa shyqtym", "Jalaý", "Jartas", "Duǵa" (jáne sol óleńdi "Qasıetti duǵa" dep ekinshi qaıtara aýdarǵan) sıaqty óleńder. Jáne Baıron — Lermontovtan: "Kóńilim meniń qarańǵy" degen óleń. Osynyń barlyǵy da Lermontov teksterine erekshe jaqyn shyǵady. Bularda Lermontovtyń shýmaqtary dál saqtalyp jáne árbir joldar sany da túpnusqa men aýdarmada birdeı shyǵyp otyrady. Tek Abaıdyń sońǵy jınaǵynda (197-bette) Lermontovtan jasalǵan "Qasıetti duǵa" deıtin aýdarmasynyń úsh shýmaqpen, on eki jolmen bitken jerine jańylys túrde Abaıdyń óz janynan jazǵan úsh shýmaq óleńi — "Erekshe esten ketpes" dep bastalatyn qysqa óleńi qosylyp ketken.

Endi biraz óleńderde orıgınaldy kóbinshe dál ólsheýmen, asa kórkem, sheshen tilmen aýdaryp otyryp, Abaıdyń ózinshe sál (keıde birer sózde) basqa maǵyna berip aýdara-tyny bar. Mysalǵa "Qanjar" degen óleńin alaıyq. Bul óleń Abaı aýdarmasynda qazaq oqýshysyna asa qanyqty jáne ózgeshe kúılilik, sheberligimen sonshalyq qyzyqty bolǵan óleń. Aýdarmalyq sheberlikter Lermontov joldarynyń ózindegi qurysh qýat, ásem sezim, kúıli tolqynǵa kóbinshe saı keledi. Biraq osy óleńniń sońǵy bir shýmaǵyn Abaı túgelimen aýdarmaıdy. Ekinshi ózgeshelik - Lermontovta "zadýmchıvyı grýzın", "cherkes svobodnyı" degen jerdegi "zadýmchıvyı", "svobodnyı" degen syn esimder Abaıda "grýzın ashýly usta", "er sherkes" degen erkin sózdermen aýdarylǵan. Sondaı keıbir uqsamaıtyndyq ushyrasa da, bul óleńniń ózge teńeýleri, sezimderi týrasynda Abaı qoldanǵan aqyndyq, kórkem kelisimder orıgınaldyń qasıetine únemi barabar keledi. Mysaly, Lermontovta:

...I chernye glaza, ostanovıs na mne,

Ispolneny taınstvennoı pechalı, —

delinse, Abaıda:

...Qara kóz qarap maǵan kóp qadalǵan,

Qupıa qaıǵy órtenip boıyn alǵan, —

dep aýdarylǵanda, qazaqtyń ózine de barynsha ystyq jalyn atyp turǵan syrly sezim joldary týady. Áste esten ketpesteı ǵajaıyp kórkem kelisken úılesimder.

Teginde, Abaıdyń Lermontovtan jasaǵan aýdarmalary áli san ret naqtylap, tereńdep tekserýdi talap etedi.

Sońǵy jyldarda Abaıdyń Krylovtan jasaǵan aýdarmalary týrasynda jáne Abaıdyń Lermontovpen jalǵasy, sonyń ishinde aýdarylmaq eńbegi týrasynda keıbir dısser-tasıalyq eńbekterde biraz salystyrý, tekserýdiń tolyǵyraq derekteri beriledi. Bizdiń eskeretinimiz, Lermontovtan Abaı jasaǵan aýdarmalardy teksergende, aýdarýshy aqyn-nyń sol aýdarý arqyly qazaq poezıasyna kirgizgen jańasha poezıa mádenıetin aıryqsha eskerip baǵalaý qajet. Kóp jerlerde Abaı Lermontovty dál aýdarǵanda, onyń óz jyryndaǵy kórkemdik ózgeshelikten basqa, jańa bir jarastyq qosa turǵanyn kóremiz.

Sonda Lermontov aqyndyǵynyń sulý syr, názik sezimderin jetkizý talabymen Abaı qazaqtyń óleńinde buryn áste qoldanylmaǵan, tyń jańalyq tabady. Qazaqtyń óz sózimen óleń quryp otyrsa da, sol sózderdiń qabysýy, keıde jeke sózderdiń Abaısha sheber izdengishtikpen ózgerýi ózine bólek baǵa, syn tileıdi.

Mysaly, Lermontovtaǵy "lıleınaıa rýka" Abaıda "erkeli názik qol" bolady. Nemese Lermontovtyń joly "Kak stal tvoıa prı trepetnom ogne" delinse, Abaıda "Balatsha dirildegen jalyn kórgen" dep aýdarylady. "Taınstvennaıa pechal" — "qupıa qaıǵy" dep aýdarylǵan. Osy atalǵan keıbir mysaldardyń ózinde "erkeli qol", "jalyn kórgen bolat", "qupıa qaıǵy" degen uǵymdar qazaq sózderinen quralǵanmen, burynǵy qazaq ádebıetinde aıtylmaǵan, qoldanylmaǵan uǵym, kelisimder.

Keıde Abaı Lermontovtyń tekstindegi jalǵyz sózdi jalǵyz sózben tóleý salyp aýdarǵanda jáne de ózgeshe bir izdengish, tapqyrlyq kórsetedi. Mysaly, Lermontovtyń "V álbom" degen óleńin Abaı óte sheber aýdarǵan. Sol óleńniń sońǵy shýmaǵynda — orıgınalynda:

...Byt mojet, dolgo stıh ýnylyı... —

degen joldy Abaı:

...Kim biler, jabyrqańqy jazǵan sózim, —

deıdi.

Osynda "ýnylyı" degen sózdi Abaı "jabyrqańqy" dep aýdarady. Qazaqta "jabyrqaý" degen sóz bar. Biraq jabyrqaý tún bolady. Adamnyń qabaǵy jabyrqaý delinedi. Al sóz jabyrqaý degen uǵym buryn qazaq tilinde, aýyzsha sózinde, aqyndyq sóılemderinde qoldanylmaǵan. Abaı bolsa, "jabyrqaý" dep qana qoımaıdy, "jabyrqańqy" dep jadaýlyq kúıdi údete túsedi. Aqynnyń sózdigine eń alǵash kirip otyrǵan jańa túr. Bunda Abaı orystyń "ýnylyı" degen sóziniń maǵynasyn ǵana emes, tyńdaýshyǵa beretin qosymsha áserin de (dopolnıtelnaıa asosıasıa) qosa qamtyǵan.

Sonyń ústinde ózi qazaqtyń poezıalyq lırıkasyna jańa uǵym kirgizgen. Mine, Abaıdyń qazaqtaǵy ádebıet tilin baıytýyn teksergende, onyń osyndaı aýdarma, ásirese qatty shabyttanyp aýdarǵan eńbek tusynda san jańalyqtar izdep tapqanyn eskerip otyrý kerek.

"Jolǵa shyqtym bir jym-jyrt túnde jalǵyz" degen óleńniń aýdarylýynda taǵy bir ózgeshelik bar. Lermontovta:

...Noch tıha, pýstyná vnemlet bogý... —

degen jol Abaıda:

.

...Ensiz jer turǵandaı bop haqqa múlgip, —

dep aýdarylady. "Noch tıha" degen sózder Abaıdyń bul jolynda joq. Ol aýysyp, birinshi jolǵa túsken-di. Al, jańaǵy "vnemlet bogý" degen sýretti Abaı "haqqa múlgip" deıdi. Tamasha sypaıy áserlilik tabady.

Osynda "bogý" degen sózdi qazaq kóp qoldanatyn "qudaı", "táńir", "jasaǵan" nemese "alla" degen uǵymdarmen aıtsa da bolatyndaı. Biraq Lermontov "Pýstyná vnemlet bogý" degen sóıleminde saharany minájat, taǵat etip turǵan kúıde alǵan. Abaı sol sezimdi "múlgip" degen qazaq sózimen tamasha taýyp aýdarǵan. Biraq qazaqtaǵy "mýlgý" únemi din, taǵat-ǵıbadat uǵymdarymen baılanysty emes. Bireýdiń jamanshylyq sózin de ılanǵysh adam múlgip tyńdaýǵa bolady. Endeshe, "múlgip" degen sózdi jaqsy tabýmen qatar, soǵan minájattyq, qosymsha uǵym bere túsý úshin onyń aldyna "haqqa" degen qazaqta sırek qoldanylatyn, biraq ılanýshylar kezinde "qudaı" degen uǵymnan góri de bıikteı túsken sózdi alady.

Osymen, óziniń óleń jolyn aıryqsha bir tumandy sezimmen tolyqtyra túsedi.

Minekı, osyndaı árbir aýdarmalarynan baıqalǵan keıbir erekshelikterdi atap ótýmen qatar, biz Abaıdyń endi Lermontovtan onshalyq dál aýdarmaǵan biraz óleńderin eske alaıyq.

Abaıdyń bulaısha etýi keıde qysqartýdan týady. Al keıde ádeıi qazaq uǵymyna shalǵaı keler degen oımen Lermontovtyń keıbir shýmaqtaryn ne qaldyryp ketip nemese ózgertip aýdaratyny bar. Dál aýdarylmaǵan óleńder: "Terektiń syıy", "Demonnyń" basqy jaǵy (Abaıda "Muńly shaıtan"), "Oı", "Raqat meni tastap", "Bosqa áýre bop", "Asaý toı" degen sıaqty jeke óleń men úzindiler.

Biz bulardyń barlyǵyndaǵy erekshelikterge toqtamaımyz. Aqynnyń keıbir ózinshe ketken jerleriniń sebepterin ǵana uǵyna túskimiz keledi. Mysaly, "Terektiń syıyn" Abaı kóp qysqartý jasap aýdarady. Lermontovta jetpis jeti jol óleń Abaıda otyz segiz jolmen aýdarylady. Sebebi, orıgınaldyń ishindegi bir úlken úzindini Abaı túgelimen tastap ketedi. Onda Terek qart Kaspııge bir er jigit kabardınesti ákele jatyrmyn deıdi. Jigittiń saýyt qattaýynda jazylǵan "Qurannyń aıaty da bar" deıdi.

Abaı óz oqýshysyna osy jerdi sol qalpynda berýdi qolaısyz kórgen tárizdi. Sol bólimdi alyp tastaýmen birge, Lermontovtyń keıbir joldary men keı shýmaqtar ishindegi mazmundaryn aýdarystyryp, ne ózgertip alady. Sóıtip, jalpy alǵanda, tamasha kórkem shyqqan óleńniń dáldik jaǵynan ár alýan ózgesheligi bar. Biraq sonymen qatar Lermontov bergen obrazǵa Abaı ózindik, aqyndyq shabytpen qatty qyzyǵady. Keıde óz janynan tamasha áserli kórkem teńeý qosady. Bulqynyp, julynǵan orasan kúshtiń anyq oraıly tekserýlerin tabady. Mysaly:

...Arystannyń jalyndaı buıra tolqyn,

Aıdahardaı búktelip, júz tolǵanyp, —

degen teńeý, nemese:

...Eki ezýim kópirip aıǵaılasam,

Shyn qutyrsam, shyn tasty terbetkenmin, —

degen obrazdar Abaıdyń teńegishtik qýatyndaǵy iri tapqyrlyqty tanytady.

Taǵy bir dál aýdarylmaǵan shyǵarmanyń sońǵy mysalyna "Muńly shaıtan" dep bastalatyn "Demon" poemasynyń bas jaǵynan aýdarǵan úzindini alaıyq. Eń áýeli Abaı Demondy shaıtan dep, bekerge kishireıtip almaǵan. Shaıtan Musylman uǵymynda kóp bolady. Al Demonnyń musylmanshylyq uǵymyndaǵy oraıy "Ázázil" ǵana, Abaı sol kúıdi anyq túsinip otyr. Óıtkeni onyń aýdarmasyndaǵy shaıtan qudaıdyń ózimen talasady. Mine, osy jerlerin aýdarýda Abaı on shaqty joldyń kóleminde óz janynan tolǵap ketedi.

Sol joldardyń ishinde:

...Bosaǵasy keń edi, tórde oryn tar,

Tórde jalǵyz otyrmaq oıynda bar.

Jalǵyzdyq — bir táńiriniń sybaǵasy,

Órshildikpen laǵynetke bolǵan dýshar, —

deıdi.

Bul tusta Abaı anyq Ázázildi baıandap otyr. Lermontov joldarynan qazaqqa nemese barlyq musylmandarǵa janasyp keletin jaıdy alady da, Abaı biraz erkindep ketedi. Ony qyzyqtyratyn halyq ortasyna kóp jaıylǵan dindik ańyzdyń ózi. Biraq Abaı sony dindik qalpynan jáne de bura túsip, qazaqtyń uǵymyna jaqyndatyp ákep, múlde aýyl úı qondyrady. "Bosaǵa men tórdi" aıtý qazaqtyń feodaldyq-aqsaqaldyq nemese patrıarhaldyq-handyq qurylysymen baılanysqan bolmysty tanytady. Tórde jasy úlken jalǵyz ámirshi otyrǵanda, kishiniń bári bendeshiligin, baǵynystylyǵyn tanytyp, bosaǵadan ozbaý kerek. Mine, qazaq oqýshysynyń túsinigine osylaısha jaqyndatý úshin jáne Ázázildiń jamanattylyǵyn kúsheıtý úshin ony shaıtan ataıdy. Jańaǵydaı kilt etip buzylmas qalypqa qarsylyq etti deıdi.

Sóıtip, bundaǵy ózgeris te, óz tusyndaǵy oqýshylarynyń shama-sharqymen, din sanasy, uǵym-nanymdarymen eseptesip otyryp, Abaıdyń amalsyz kirgizgen ózgerisi tárizdi. Osyndaı sebepter ózgertkeni bolmasa, jalpy Abaıdyń Lermontovtan jasaǵan aýdarmalary búkil qazaq poezıasynyń oqshaý turǵan bıigindeı. Anyq halyqtyq, qasıetti qazyna bolady dep uǵyný kerek.

Abaıdyń endigi biz tekseretin bir top kórkem, qymbat aýdarmalary Krylovtan jasalǵan. Teginde, qazaq ádebıet tarıhyna Krylov mysaldary jalǵyz Abaıdyń aýdarmasynan emes, odan buryn da kire bastaǵan edi. Bul jáne de bir Krylov emes, orys kórkem ádebıetiniń óleń sóz, qara sózdegi ár alýan úlgisin ózi jazǵan oqý kitabyna kirgizip, alǵash aýdarǵan Ybyraı Altynsarın bolatyn.

Abaı Altynsarınnyń eńbegin jaqsy bilgen de, zor baǵalaǵan. Ony Krylovtan ózi jasaıtyn aýdarmasynda óz eńbegine belgili dárejede úlgi etip alǵanyn baıqaýǵa bolady. Altynsarınnyń tek aýdarmalyq eńbegi emes, onyń orys klasık poezıasynan úlgi-dástúr alýda izdep tapqan keıbir joldaryn Abaı jáne de óziniń tvorchestvolyq tájirıbesimen jaqsy qostap, quptaıdy.

Osy jónde, mysaly, Altynsarın qazaq saharasyndaǵy kóktem týraly "Sáýirde kóteriler rahmet týy" degen óleń jazyp, qazaq poezıasynda eń birinshi ret realısik peızaj jasady. Mal sharýashylyǵyn kásip etken qazaq halqynyń kóktemdegi tirligin, sharýa saltyndaǵy kórkem erekshelikterin asa jaqsy beınelep berdi.

Bunda Altynsarın Pýshkın jazǵan, orys turmysynan alynǵan jyldyń tórt mezgili týrasyndaǵy óleńderden kóp úlgi alady. Elikteý túrinde emes, klasık aqynnyń stıline den qoıyp, sonyń dástúrin meńgeredi. Ybyraı osy kóktem jaıyndaǵy jalǵyz óleńniń ózimen qazaqtyń peızaj jaıyndaǵy bolashaq realısik poezıasyn bastap ketti deýge bolady.

Abaıdyń keıin jazatyn osy alýandas "Jazǵytury", "Jaz", "Kúz", "Qys" deıtin óleńderiniń bárinen biz jańaǵy aıtylǵan, Altynsarın salǵan tyń joldyń túgelimen qabyl alynyp, onan da ary kórkeıip, damı túskenin bilemiz.

Sol sıaqty Altynsarınge Abaı orys klasıkterin aýdarý jóninen de anyq den qoıady. Bul aıtqannyń eń úlken bir belgisin Krylovtyń mysalyn aýdarýdaǵy eki aqynnyń eńbekterinen baıqaýǵa bolady. Ybyraı mysaldardy aýdarýda shyn sheberlik kórsetip, qazaq tilinde Krylov shyǵarmalaryn jetkizip berýdiń arnaýly úlgilerin jasaǵan. Abaı sol úlgilerdi kóp synamaıdy. Óleńdik túrde Ybyraı salǵan stıldik tyń ózgeshelikterdi kóp ózgertpeı alady. Eki aýdarýshynyń qoldanǵan ólsheý túrleri, sózdik taqyryptary bir-birine ózgeshe saı keledi. Sondyqtan anyq qatesiz kóshirýshilik jasaǵan adamdardyń qoljazbalarynda bolmasa, keıde Krylov mysalyn eki aqynnyń qaısysy aýdarǵanyn bilý de ońaı emes.

Mysaly, Krylovtyń "Vorona ı lısısa" degen mysalyn Abaı da, Ybyraı da aýdarǵan. Ekeýleriniń sol aýdarmasy Abaıdyń kóp qoljazbalarynda birge kóshirilip, birge taralyp júretin. Sonyń sebebinen Abaıdyń 1945 jyly shyǵatyn tolyq jınaǵyna sol eki aqynnyń aýdarmasy qatarynan Abaıdiki sanalyp, 224—226-betterde birge basylady. Sóıtip, búgingi oqýshyǵa Abaı Krylovtyń bir mysalyn eki ret aýdarǵan tárizdi bolyp júr. Bul baspanyń qateligi. Anyǵynda, Abaıdyń aýdarǵany "Jurt biledi, kúledi" dep bastalatyn mysal. Al "Boqtyqta taltandap" deıtin Abaıdiki emes.

Kesh bolsa da, osyndaı qatelikti túzeý retinde taǵy aıtatyn faktiler bar. Joǵaryda aıtqandaı, Abaıdyń qol- jazbasyn kóshirip júrgen Murseıit sıaqty jáne basqa da tolyp jatqan adamdar revolúsıaǵa sheıin jáne odan beri de, keıingi bastyrýshylarǵa qatelik jasardaı, bir qaterli ádet qoldanatyn. Olar Abaı óleńderi men poemalaryn kóshirip, kitap etýdi maqsat etip otyryp, sol Abaı óleńderine qosa Abaıdyń shákirt aqyndarynyń jáne Altynsarın sıaqty aqyndardyń, tipti basqa zamandas aqyndardyń da keıbir óleńderin, avtorlaryn atamastan, qosa kóshirip jiberetin-di.

Osyndaıdyń saldarynan, Abaıdyń 1945 jyly shyǵatyn tolyq jınaǵynda Krylovtan Abaı ǵana emes, ózge adamdardyń jasaǵan aýdarmalary da jańsaq basylyp ketken.

Ásirese jınaqtyń tizilýin basqarǵan keıbir adamdardyń shalaǵaılyǵy boıynsha, jańaǵydaı qoldaryna túsken Abaı qoljazbasynyń keıbir ózgeshelikterin andamaýy boıynsha, ózge tusta bolmasa da, dál osy Krylovtyń mysaldaryn tizgen bólimde kórineý qatelikter ketken. Men ózimniń bala kúnimnen biletin eski qoljazbalardy eske alǵanymda, Abaıdyń Krylovtan jasaǵan aýdarmalaryn tórt-besten artyq dep aıta almaımyn. Olary:

1. "Esek pen Bulbul".

2. "Búrkit pen qarǵa".

3. "Shegirtke men qumyrysqa".

4. "Túlki men qarǵa".

5. "Pil men qanden".

Endi osy aýdarmalar jóninde Abaı eńbeginen baıqalatyn birneshe erekshelikti atap óteıik. Eń aldymen, Abaı Krylov mysaldarynyń ádebıettik erekshe qasıetterin jaqsy ańǵarǵan. Belınskııdiń túsindirýi boıynsha ańǵarǵan deýge bolady. Belınskıı: "Áńgime men maqsut — mine, mysaldyń bary osynda, satıra men ıronıa (ajýa) — mine, onyń eń zor sıpaty. Krylov dana adam esebinde mysaldyń estetıkalyq zańdaryn oı-jobamen ańǵarǵan. Orystyń mysalyn sol jasady deýge bolady", — deıdi. Osymen qatar Krylovtan qalǵan barlyq mysaldardy Belınskıı úsh topqa bóledi. Sonyń ári satıralyq, ári poezıalyq eń kórkem túri úshinshi toptaǵy mysaldar deıdi.

Jáne satıra mysaldyń poezıasy degen pikirdi aıtady. Abaı sol úshinshi toptan mysaldar aýdarmaǵan. Onyń aýdarmalary kóbinese Krylovtyń Belınskıı ataǵan ekinshi top mysaldary bolady. Olarǵa uly synshynyń bergen baǵasy: "Bularda ósıetshildik baǵyt aqyndyqpen sharpysyp otyrady", — degen.

Abaı Krylov mysaldarynan ásirese orys halqynyń Krylov zamanyndaǵy áleýmettik, saıasattyq erekshelikterinen týǵan ajýa, satıra jaqtaryn kóp almaıdy. Onyń ornyna óz oqýshysyna ońaı, uǵymdy bolarlyq, jalpy adam balasynyń qaı qaýymyna bolsa da ońaı úılesetin mysaldardy burynyraq aýdarýǵa talap etken.

Onan soń joǵaryda Belınskıı mysaldyń bary áńgime men maqsutta dese, sol maqsut aýdarmanyń eń aıaǵyndaǵy joldarda keledi. Abaı osylardyń birtalaıyn dál aýdarmaı, ózinen qospa jasap aýdarady.

Mysaly, "Esek pen Bulbulda" Krylovtyń bir-aq jolmen aıtqan moralin Abaı tórt jol óleńmen beredi. Keıde Abaı Krylov aıtqan qorytyndyny, moraldy ózgertip jiberedi. Krylovtyń "Voronenok" deıtin mysalyn aýdarǵanda, eń sońǵy qorytyndy, moraldy Krylov bir basqa, Abaı bir basqa aıtady. Krylov:

Úlken ury qutylyp, usaq ury tutylyp qaldy, —

degen oıdy aıtsa, Abaı eki jol óleńmen:

...Azat basyń bolsyn qul,

Qoldan kelmes iske umtyl! —

dep, múlde basqasha baılaý jasaıdy. Krylovtaǵy túıindi qoǵamdyq synnyń ótkirligin ózgertip, jalpy minezdik jaıǵa teris aýystyrady.

Al "Qarǵa men túlki", "Shegirtke men qumyrysqa", "Pil men qanden" degen aýdarmalarda Krylovta da qorytyndy moral jeke bólinip aıtylmaıdy. Abaıda da solaı. Bul mysaldyń ósıeti óz ishinde degen túsinik baıqalady. Abaıdyń Krylovtan jasaǵan aýdarmalarynda endigi bir dál emestik — "Strekoza ı mýraveı" degendi Abaı "Shegirtke men qumyrsqa" deıdi. Strekoza — shegirtke emes, ınelik. Abaı qazaqtyń fólklorynda, jaıshylyq uǵymynda ıneliktiń aralasatyn orny az bolǵandyqtan, ony ádeıi onyń uǵymyna jaqynyraq, qonymdyraq shegirtke etip alǵan tárizdi.

Budan sońǵy bir ózgeshelik, jaqsylyq jaǵynan aıtqanda, Altynsarın men Abaı ekeýi de joǵaryda Belınskıı ataǵan mysal ishindegi áńgimeni, ondaǵy minezder men sózderdi, qubylys-qımyldardy maǵyna jaǵynan óte dál beredi. Bul týrada, ótkir sózge, sheshendikke, til baılyqqa kelgende, tapqyrlyq oramdylyǵy Abaıǵa kóp járdem etedi.

Biraq sonymen qatar Altynsarın de, Abaı da Krylovty óleń qyp aýdarǵan. Al anyq ádebıet júıesiniń kózimen qaraǵanda, orys ádebıetinde mysal (basná) stıh (óleń) emes. Ol ózi bólekshe janr. Onyń jol ólsheýleri óleńge tán ózgeshelikteı bop shýmaqqa da bólinbeıdi. Ár kezde sóılep aıtatyn aýyzsha áńgime, halyqtyq áńgimeniń naqysty, yr-ǵaqty qara sózine beıim keledi. Qysqa qaıyrylǵan óte mazmundy jaýaptasý, qaǵysýlar oqıǵaly jelige qurylady.

Al Abaı men Altynsarın nemese basqa qazaqtyń aýdarmashylary bolsyn, bári de Krylov mysalynyń osy ereksheligin dál bermegen. Qazaqsha aýdarylýda orys ádebıetiniń bundaılyq bólekshe janry qazaqshada bólekshe jańa janr týdyrmaıdy. Keıbir aýdarmalar qazaqtyń tórt joldy shýmaǵy bar on bir býyndy óleńimen aýdaryldy.

Abaı men Altynsarın jeti-segiz býyndy jyr alýandas óleńmen aınymas ólsheýge baǵyndyryp, qysqa jolmen aýdarady. Sol sebepti syrttaı salystyryp qarasaq ta, mysaly, Krylovtyń "Vorona ı lısısa" deıtin shyǵarmasy jıyrma alty jolǵa bólinse, Abaı men Altynsarınde elýden asa joldardan quralady. Krylovtyń muralarynan onyń áńgimesi men satıralyq-ajýalyq eń qymbatty ishki mánin alady da, Abaı onyń syrtqy túr ózgesheligin kóp qýattamaıdy.

Adam minezindegi, qoǵam ishindegi qunarsyzdyq, óreskel soraqylyq jaılardy ashýǵa únemi talaptanǵan Abaı mysaldy satıralyq jaǵynan taǵy da bir ótimdi, qymbat qural esebinde paıdalanýǵa talpynǵan.

Biraq osyny aıtýmen birge eskeretin bir pikir, Abaıdyń ózindik, aqyndyq ereksheligi — adamdyq, áleýmettik týrashyl jáne shynshyl bitimi — oǵan jalǵyz ǵana jaltaryp aıtqan mysaldardy mise qylǵyzbas edi. Sol sebepti, ol Lermontov úlgisinde nemese Nekrasov, Saltykov-SHedrın dástúrinde qoǵamdyq jamanshylyq, masqaralyqtardy týralap shanshady. Basqa soǵyp, kózge shuqyp otyryp aıtýdy aqynnyń aıqyn joly dep biledi. Krylov mysaldaryn jaqsy kórip aýdarǵanmen, Abaı sol Krylov úlgisinde mysal jazbaıdy. Sebebi, jańaǵy aıtqandaı, jamanshylyqtyń jaıyn jaltartyp aıtpaı, Dobrolúbov úgittegen jol boıynsha yzaly shabytpen, týra shabýylmen "túńligin ushyra soǵyp" aıtý kerek dep uǵynady. Sondyqtan óz boıyndaǵy ajýa men satıraǵa tolyp kelgen yzaly, tolqyndy oılaryn Abaı mysalsyz-aq ashyq, anyq óleńdermen shyǵarady. Olarynyń túri, sheberligi, áleýmettik-tarıhtyq, salt-sanalyq quny men kórkemdigi qazaq poezıasynyń tarıhynda qandaılyq qasıettermen qalyptanǵanyn biz Abaıdyń óz shyǵarmalaryn teksergende túgel aıtqanbyz.