Abaıdyń «Otyz birinshi qara sózi»
Taqyryby: Abaıdyń «Otyz birinshi qara sózi»(6 - synyp)
Sabaqtyń maqsaty:
Bilimdilik: Abaı qara sózderiniń tárbıelik mánin túsiný, adamgershilik tárbıe berýdegi aqynnyń fılosofıalyq sholýlarynyń mańyzyn túsinýge úıretý, otyz birinshi qara sóziniń mazmunyn meńgertý.
Tárbıelik: Oqýshy dúnıetanymyn qalyptastyrý, adamgershilik qasıetterdi oqýshy boıyna sińirý, oıshyl kótergen problemalar taǵylymynan úlgi alyp, oqýshynyń azamattyq beınesin qalyptastyrý.
Damytýshylyq:Oqýshylardy ózinshe oı qorytýǵa, oı túıýge baýlý, shyǵarmashylyq jumysqa jumyldyrý arqyly tanym - túsinikterin damytý.
Sabaqtyń tıpi: Jańa bilimdi meńgertý sabaǵy
Sabaqtyń túri:Dástúrli sabaq
Sabaqtyń ádis - tásilderi:Suraq - jaýap, elektrondy oqýlyqpen jumys, mátinmen jumys, aýyzsha til damytý, shyǵarmashylyq jumys, taldaý, beınesújet.
Sabaqtyń kórnekiligi: elektrondy oqýlyq, syzba, sýretti paraqsha, t. b.
Sabaqtyń barysy:
İ. Uıymdastyrý kezeńi
• Oqýshylarmen sálemdesý
• Synyp oqýshylarynyń sabaqqa daıyndyǵyn, qatysý deńgeıin tekserý.
• Sabaq barysy týraly túsinik berý, topqa bólý.
Osyny oqyp oılaı ber, bolsań zerek,
Eńbekti sat, ar satyp nege kerek.
Úsh - aq nárse adamnyń qasıeti,
Ystyq qaırat, nurly aqyl, jyly júrek,- dep synyp oqýshylaryn «Aqyl», «Qaırat» toby dep ekige bólemiz.
İİ. Úı tapsyrmasyn tekserý, bekitý.
- Balalar, biz sendermen ótken sabaǵymyzda qazaqtyń bas aqyny atanǵan uly aqynymyz Abaı Qunanbaıulynyń ómiri men shyǵarmashylyǵyna sholý jasap, «Shoqpardaı kekili bar qamys qulaq», «Qulaqtan kirip boıdy alar» óleńderiniń mazmunymen tanysqan bolatynbyz. Búgingi sabaǵymyzda uly Abaı shyǵarmashylyǵymen tanystyǵymyzdy ary qaraı jalǵastyramyz.
Búgingi sabaǵymyzdy:
Qara sózi, qara óleńi qarymdy,
Tolǵaıdy Abaı muńym menen zarymdy.
Abaı syndy dana týǵan halyqtyń,
Ul - qyzy da bolý kerek daryndy, -
degen óleń joldary arqyly bastaǵym kelip otyr.
- Endeshe úıge berilgen tapsyrmaǵa sholý jasaıyq, kim daıyn?
- Jańa sabaǵymyzdy bastamas buryn, biz tek qazaq eli ǵana emes, búkil dúnıe júzi tanyǵan Abaı atamyz týraly ne bilemiz, soǵan myna sýretter men sandarǵa súıene otyryp, sholý jasap keteıik.
Abaıdyń qandaı óleńderimen tanystyq?
(«Ǵylym tappaı maqtanba», «Ásempaz bolma árnege», «Qansonarda búrkitshi shyǵady ańǵa», «Jasymda ǵylym bar dep eskermedim», «Jaz», «Kúz», «Qarasha, jeltoqsanmen sol bir eki aı», «Jazǵytury», «Adamnyń keıbir kezderi», «Qulaqtan kirip boıdy alar»t. b.
Abaıdyń qandaı kúılerin bilesińder?
( «Jeldirme», «Maı túni», «Tory jorǵa»)
Abaıdyń ánderi «Kózimniń qarasy», «Jelsiz túnde jaryq aı», «Segiz aıaq», «Aıttym sálem, Qalamqas», «Boıy bulǵań», «Tatánanyń haty», «Qor boldy janym»
Álıhan Bókeıhanov – qoǵam qaıratkeri, ádebıetshi, pýblısıs, ekonomıs, aýdarmashy. Abaıdyń eń alǵashqy óleńder jınaǵynyń basylyp shyǵýyna atsalysqan tulǵa. Abaıdyń ómiri men shyǵarmashylyǵy jóninde alǵash zertteý maqalasyn jazǵan.
İİİ. Jańa sabaq
Búgingi sabaǵymyzda Abaı shyǵarmalarymen tanystyǵymyzdy ary qaraı jalǵastyramyz, sonyń ishinde Abaıdyń fılosofıalyq oılary berilgen qara sózderimen tanysamyz.
Dápterge búgingi kún retin, taqyrypty jazamyz.
1. Túsinik berý.
Qazaq ádebıeti tarıhynda eń alǵash jazba ádebıetiniń negizin qalaǵan Y. Altynsarın bolsa, ony ary qaraı jalǵastyrǵan Abaı bolǵan. Ybyraı Altynsarın kórkem sóz ádebıetiniń atasy bolsa, Abaıdyń qara sózderi ǵaqlıalyq danalyq sózderi bolǵan. Abaı óz qara sózderin 1890 - 1898 jyldar arasynda jazǵan. Qara sózderin jazýdy bastaǵanda Abaı 45 jasta bolǵan. Aqyl - oıy tolysyp, jasy kemeldengen, kórgen - bilgenin oı eleginen ótkizip, saraptar jasqa jetken kezinde qara sózderin jazýdy qolǵa alǵan. Buǵan deıin Shyǵys oıshyldary Ál - Farabı, Fırdoýsı, Babyr, Batys fılosof, ǵalymdary Galıleı, Kopernık, Spenser, Darvın, Núton, Pıfagor eńbektermen tanysyp, úlken daıyndyqtan ótip keledi.
Óziniń qara sózdi jazýdy qolǵa alǵandaǵy maqsatyn Abaı birinshi qara sózinde atap kórsetedi: «Aqyry oıladym: osy oıyma kelgen nárselerdi qaǵazǵa jaza bereıin, aq qaǵaz ben qara sıany ermek qylaıyn, kimde - kim ishinen kerekti sóz tapsa, jazyp alsyn, ıa oqysyn, keregi joq dese, óz sózim ózimdiki dedim de, aqyry osyǵan baıladym, endi munan basqa eshbir jumysym joq».
Abaıdyń qara sózderiniń sany 46. Biraq biz 46 - nshy qazaqtardyń shyǵý tarıhy jaıly jazylǵan «Biraz sóz qazaqtardyń túbi qaıdan shyqqandyǵy týraly» degen qara sózin óz aldyna jeke tarıhı shyǵarma, ocherk retinde qarastyryp júrmiz.
Abaı qara sózderi - ómir tájirıbesinen týǵan oı tolǵamynyń qorytyndysy.
- Abaıdyń qara sózderi týraly baýyryna salyp tárbıelegen nemeresi, Maǵaýıanyń qyzy Ýásıla bylaı deıdi:
«Ákem balalaryn 7 - 8 - ge shyqqanda oqýǵa beretin, balalarmen qabat, qyzdaryn da oqytatyn, qazaq tilinde kitap joq bolatyn. Sondyqtan, balalardyń oıy, dúnıe tanýy kemshin bolady dep ákem kóp aıtyp júrdi. Áli esimde, bir kúni bizdiń oqyp otyrǵan úıimizge ákem keldi. Moldaǵa qarap: «Balalarǵa myna kitapty ákeldim. Osyny kóshirip, kóbeıtip bala basyna birden taratyp ber, búginnen bastap osy kitapty qosa oqyt» dedi. Biz qýanyp kettik. Ákem úıden shyqqan soń, molda álgi kitapty aldy da, bas salyp oqydy, kitap qoljazba eken. Biz ol kitapty kóshirip alyp oqı bastadyq. Óıtkeni, bul jańa kitaptyń tili utymdy, sózi túsinikti, yńǵaı aqyl aıtyp otyratyn jaqsy kitap boldy. Keıin baıqasam, sol kitap ákemniń «Ǵaqlıa» atty qarasózben jazǵan kitaby eken».
Qara sózderinde Abaı áńgime - suhbat janrynyń ózindik ereksheligin paıdalanady.
Abaı qarasózderi týraly múmkindigine oraı batyl, iri negizdi pikirler aıtqan M. Áýezov edi. «... Abaıdyń osy qarasóz deıtin muralary kórkem prozanyń ózine bólek, bir alýany bolyp qalyptanady. Bular sújetti shyǵarmalar emes. Burynǵy jazýshylar qoldanǵan estegi, memýar da emes. Stıl mazmun jaǵynan alǵanda, osy shyǵarmalar Abaıdyń ózi tapqan, bir alýan kórkem sózdiń túri. Keıde bular synshyldyq, oıshyldyq jáne kóbinshe adamgershilik, moral máselelerine arnalǵan ósıet, tolǵaý tárizdi». (M. Áýezov. 20 - tom).
Qara sózderi taqyryp jaǵynan alǵanda aqynnyń óleńderimen astasyp jatady. Abaı adal eńbek etý, egin salý, saýdamen aınalysý, óner úırený, bilim - ǵylymdy ıgerý, qoǵamdaǵy ár túrli toptardyń qylyp júrgen hareketi, minez - qulqy, adamgershilik, ımandylyq sekildi, birtalaı máselelerdi qara sózderinde keńinen tolǵaıdy, úlken kóregendikpen kóptegen qundy pikirler túıedi.
Abaı qara sózderin taqyryp jaǵynan birneshe topqa bólýge bolady:
(syzbadan kórsetý)
2. Ótkenge sholý.
Buǵan deıin biz, ıaǵnı 5 - synypta «Jetinshi» qara sózimen tanysqan bolatynbyz. Qane, kim esimizge salyp jiberedi? ( aýdıodan tyńdatý)
Abaıdyń keıbir qara sózderi qazaqtyń maqal - mátelderin taldaýǵa, olardyń mánin ashýǵa arnalady. «Besinshi», «Jıyrma toǵyzynshy» sózderinde aqyn qazaqtyń maqal - mátelderiniń ishindegi oń - teris degenderiniń, jaqsylyqqa emes, jamandyqqa tárbıeleıtinderiniń astarly syryn synǵa alady.
Búgingi sabaqta «Otyz birinshi» qara sózimen tanysatyn bolamyz. Barlyǵymyz nazarymyzdy salyp, tyńdaıyq
3. Elektrondy oqýlyqtan «otyz birinshi» qara sózin tyńdatý. (3 mın.)
4. Suraq - jaýap:
- Qane, kim aıtady, «Otyz birinshi» qara sózinde aqyn ne nárseni tilge tıek etken?
- Este saqtaýdyń, umytpaýdyń 4 túrli sebebi qandaı?
1. - sený kerek;
2. - úlgi alý kerek;
3.- birneshe ret qaıtalap otyrý kerek;
4. – oı keseldi nárselerden aýlaq bolý kerek;
Oı keselderi: ýaıymsyzdyq, salǵyrttyq,, oıynshy - kúlkishildik, qaıǵyǵa salyný, qyzyǵý (qumarlaný)
5. Sózdikpen jumys. (dápterge, taqtaǵa jazý)
Ǵıbratláný - (arab)- úlgili, ónegeli. «Jaqsylyq kórseń ǵıbrátli, Ony oıǵa jısańyz».
Ýaıymsyzdyq - esh nársege alańdamaýshylyq.
Salǵyrttyq - ár nársege jaı, salaq qaraýshylyq.
6. Toppen jumys.
1 - top: «Otyz birinshi» sóz
Estilgen nárseni umytpastyqqa tórt túrli sebep bar: áýeli - kókiregi baılaýly berik bolmaq kerek; ekinshi — sol nárseni estigende ıa kórgende ǵıbrátlaný kerek, kóńildenip, tushynyp, yntamen uǵý kerek; úshinshi — sol nárseni ishinen birneshe ýaqyt qaıtaryp oılanyp, kóńilge bekitý kerek;
2 - top: - tórtinshi - oı keseldi nárselerden qashyq bolý kerek. Eger kez bolyp qalsa, salynbaý kerek. Oı keselderi: ýaıymsyz salǵyrttyq, oıynshy - kúlkishildik, ıa bir qaıǵyǵa salyný, ıa bir nársege qumarlyq paıda bolý sekildi. Bul tórt nárse - kúlli aqyl men ǵylymdy tozdyratuǵyn nárseler.
(ár toptan bir oqýshy mazmundap shyǵady)
7. Oı – qozǵaý sáti. (suraq – jaýap boıynsha)
- Bul qara sózdiń ıdeıasy qandaı?
- Estigen nárseni umytpaýdyń, este saqtaýdyń joldaryna toqtalǵan.
- Bul shyǵarmanyń bas keıipkeri bar ma?
- Iá, bar.
- Eger bolsa, ol kim?
- Abaı. Jeke óz aýzynan aıtylǵan pikir. Osyndaıda keıipker oıy men avtor oıynyń bir jerden shyǵyp otyratynyn baıqaý qıyn emes.
- Abaıdyń qara sózi kimniń oıyn bildiredi?
- Abaıdyń ár qara sózi jalpy halyqtyń, qalyń jurtshylyqtyń oıyn bildirip, úlken ǵıbratty túıin jasaıdy.
- Abaı bar asyl oıyn kimge arnady?
- Abaı bar asyl oıyn zamana jastaryna, keler urpaqqa arnady.
- Onyń shyǵarmashylyq qyzmetiniń negizgi muraty - adam tárbıesi.
8. «Pikiri joq adamnan qoryq» degen shyǵys danalyǵy bar. Árbir adamnyń ózindik meni, óz pikiri bolýy kerek. Sender ony «ózin - ózi taný» sabaǵynan da úırenip júrsińder.
Maqal - mátelder Abaıdyń syny Óz pikiriń (tablısany toltyrý)
9. Asyl sózdiń jalǵasyn tap.
Jumysy joqtyq
Tamaǵy toqtyq... (Azdyrar adam balasyn)
Úsh - aq nárse adamnyń qasıeti... (Ystyq qaırat, nurly aqyl, jyly júrek)
Taǵy sene bastaımyn,
Kúnde aldaǵysh qýlarǵa... (Esim shyǵyp qashpaımyn, Men ishpegen ý bar ma?!)
Balamdy medresege bil dep berdim... (Qyzmet qylsyn, shen alsyn dep bermedim)
Talap, eńbek, tereń oı... ( Qanaǵat, rahym, oılap qoı, Bes asyl is, kónseńiz)
10. Dıskýssıalyq karta.
Sóz tańdaý Sóz qısyny Sóz árleý
yntamen uǵý bar zeıinin salý kóńildenip, tushyný
ǵıbrátlaný úırený úlgi etý
berik bolý eshteńeni oılamaý, bar yntasymen tyńdaý kókiregi baılaýly berik bolý
qaıtaryp ishinen qaıtalaý ishinen qaıtaryp oılanyp
11. Mátindik tapsyrma.
1 - topqa:
Estilgen nárseni umytpastyqqa tórt túrli sebep bar: ----------------------------------------------------------- bolmaq kerek; ekinshi — sol nárseni estigende ıa kórgende ---------------------------- kerek, kóńildenip, tushynyp, -------------------------------------------- kerek;
2 - topqa: úshinshi — sol nárseni ishinen ------------------------------------------------------- kóńilge bekitý kerek;
tórtinshi - ------------------------------------------ --------------------- kerek. Eger kez bolyp qalsa, salynbaý kerek. Oı keselderi: --------------------------------------- sekildi. Bul tórt nárse - --------------------- men ------------------------ tozdyratuǵyn nárseler.
12. Satylaı keshendi taldaý.
«Otyz birinshi» qara sózi
Avtory:
Janry:
Taqyryby:
Ideıasy:
Estigendi umytpaýdyń tórt túrli sebebi bar:
1.
2.
3.
4.
Oı keselderi:
Tárbıelik túıini:
Qorytyndy:
Abaı – uly aqyn, ǵalym, fılosof, kórkem ádebıettiń temirqazyǵy.
Abaı nasıhaty – yntymaqshyl, arly, adal, eńbekqor, ımandy, talapty, úlken júrekti kisi bolý. Abaı «Jıyrma toǵyzynshy» qara sózi arqyly kez - kelgen nárseni sol qalpynda qabyldaı bermeı, syn kózben qaraýǵa, ózińe kerekti nárseni tanyp, talǵap ala bilýge shaqyrady. Abaıdyń óz sózimen aıtsaq:
Tereń oıdyń túbinde teńizi bar,
Tesile kóp qarasa, kóńil uǵar
Úı tapsyrmasy: «Abaı qara sózin oqyǵannan keıingi túıgen oıym» esse jazý jáne «otyz birinshi» qara sózin jattaý.
Baǵalaý.
Sabaqtyń maqsaty:
Bilimdilik: Abaı qara sózderiniń tárbıelik mánin túsiný, adamgershilik tárbıe berýdegi aqynnyń fılosofıalyq sholýlarynyń mańyzyn túsinýge úıretý, otyz birinshi qara sóziniń mazmunyn meńgertý.
Tárbıelik: Oqýshy dúnıetanymyn qalyptastyrý, adamgershilik qasıetterdi oqýshy boıyna sińirý, oıshyl kótergen problemalar taǵylymynan úlgi alyp, oqýshynyń azamattyq beınesin qalyptastyrý.
Damytýshylyq:Oqýshylardy ózinshe oı qorytýǵa, oı túıýge baýlý, shyǵarmashylyq jumysqa jumyldyrý arqyly tanym - túsinikterin damytý.
Sabaqtyń tıpi: Jańa bilimdi meńgertý sabaǵy
Sabaqtyń túri:Dástúrli sabaq
Sabaqtyń ádis - tásilderi:Suraq - jaýap, elektrondy oqýlyqpen jumys, mátinmen jumys, aýyzsha til damytý, shyǵarmashylyq jumys, taldaý, beınesújet.
Sabaqtyń kórnekiligi: elektrondy oqýlyq, syzba, sýretti paraqsha, t. b.
Sabaqtyń barysy:
İ. Uıymdastyrý kezeńi
• Oqýshylarmen sálemdesý
• Synyp oqýshylarynyń sabaqqa daıyndyǵyn, qatysý deńgeıin tekserý.
• Sabaq barysy týraly túsinik berý, topqa bólý.
Osyny oqyp oılaı ber, bolsań zerek,
Eńbekti sat, ar satyp nege kerek.
Úsh - aq nárse adamnyń qasıeti,
Ystyq qaırat, nurly aqyl, jyly júrek,- dep synyp oqýshylaryn «Aqyl», «Qaırat» toby dep ekige bólemiz.
İİ. Úı tapsyrmasyn tekserý, bekitý.
- Balalar, biz sendermen ótken sabaǵymyzda qazaqtyń bas aqyny atanǵan uly aqynymyz Abaı Qunanbaıulynyń ómiri men shyǵarmashylyǵyna sholý jasap, «Shoqpardaı kekili bar qamys qulaq», «Qulaqtan kirip boıdy alar» óleńderiniń mazmunymen tanysqan bolatynbyz. Búgingi sabaǵymyzda uly Abaı shyǵarmashylyǵymen tanystyǵymyzdy ary qaraı jalǵastyramyz.
Búgingi sabaǵymyzdy:
Qara sózi, qara óleńi qarymdy,
Tolǵaıdy Abaı muńym menen zarymdy.
Abaı syndy dana týǵan halyqtyń,
Ul - qyzy da bolý kerek daryndy, -
degen óleń joldary arqyly bastaǵym kelip otyr.
- Endeshe úıge berilgen tapsyrmaǵa sholý jasaıyq, kim daıyn?
- Jańa sabaǵymyzdy bastamas buryn, biz tek qazaq eli ǵana emes, búkil dúnıe júzi tanyǵan Abaı atamyz týraly ne bilemiz, soǵan myna sýretter men sandarǵa súıene otyryp, sholý jasap keteıik.
Abaıdyń qandaı óleńderimen tanystyq?
(«Ǵylym tappaı maqtanba», «Ásempaz bolma árnege», «Qansonarda búrkitshi shyǵady ańǵa», «Jasymda ǵylym bar dep eskermedim», «Jaz», «Kúz», «Qarasha, jeltoqsanmen sol bir eki aı», «Jazǵytury», «Adamnyń keıbir kezderi», «Qulaqtan kirip boıdy alar»t. b.
Abaıdyń qandaı kúılerin bilesińder?
( «Jeldirme», «Maı túni», «Tory jorǵa»)
Abaıdyń ánderi «Kózimniń qarasy», «Jelsiz túnde jaryq aı», «Segiz aıaq», «Aıttym sálem, Qalamqas», «Boıy bulǵań», «Tatánanyń haty», «Qor boldy janym»
Álıhan Bókeıhanov – qoǵam qaıratkeri, ádebıetshi, pýblısıs, ekonomıs, aýdarmashy. Abaıdyń eń alǵashqy óleńder jınaǵynyń basylyp shyǵýyna atsalysqan tulǵa. Abaıdyń ómiri men shyǵarmashylyǵy jóninde alǵash zertteý maqalasyn jazǵan.
İİİ. Jańa sabaq
Búgingi sabaǵymyzda Abaı shyǵarmalarymen tanystyǵymyzdy ary qaraı jalǵastyramyz, sonyń ishinde Abaıdyń fılosofıalyq oılary berilgen qara sózderimen tanysamyz.
Dápterge búgingi kún retin, taqyrypty jazamyz.
1. Túsinik berý.
Qazaq ádebıeti tarıhynda eń alǵash jazba ádebıetiniń negizin qalaǵan Y. Altynsarın bolsa, ony ary qaraı jalǵastyrǵan Abaı bolǵan. Ybyraı Altynsarın kórkem sóz ádebıetiniń atasy bolsa, Abaıdyń qara sózderi ǵaqlıalyq danalyq sózderi bolǵan. Abaı óz qara sózderin 1890 - 1898 jyldar arasynda jazǵan. Qara sózderin jazýdy bastaǵanda Abaı 45 jasta bolǵan. Aqyl - oıy tolysyp, jasy kemeldengen, kórgen - bilgenin oı eleginen ótkizip, saraptar jasqa jetken kezinde qara sózderin jazýdy qolǵa alǵan. Buǵan deıin Shyǵys oıshyldary Ál - Farabı, Fırdoýsı, Babyr, Batys fılosof, ǵalymdary Galıleı, Kopernık, Spenser, Darvın, Núton, Pıfagor eńbektermen tanysyp, úlken daıyndyqtan ótip keledi.
Óziniń qara sózdi jazýdy qolǵa alǵandaǵy maqsatyn Abaı birinshi qara sózinde atap kórsetedi: «Aqyry oıladym: osy oıyma kelgen nárselerdi qaǵazǵa jaza bereıin, aq qaǵaz ben qara sıany ermek qylaıyn, kimde - kim ishinen kerekti sóz tapsa, jazyp alsyn, ıa oqysyn, keregi joq dese, óz sózim ózimdiki dedim de, aqyry osyǵan baıladym, endi munan basqa eshbir jumysym joq».
Abaıdyń qara sózderiniń sany 46. Biraq biz 46 - nshy qazaqtardyń shyǵý tarıhy jaıly jazylǵan «Biraz sóz qazaqtardyń túbi qaıdan shyqqandyǵy týraly» degen qara sózin óz aldyna jeke tarıhı shyǵarma, ocherk retinde qarastyryp júrmiz.
Abaı qara sózderi - ómir tájirıbesinen týǵan oı tolǵamynyń qorytyndysy.
- Abaıdyń qara sózderi týraly baýyryna salyp tárbıelegen nemeresi, Maǵaýıanyń qyzy Ýásıla bylaı deıdi:
«Ákem balalaryn 7 - 8 - ge shyqqanda oqýǵa beretin, balalarmen qabat, qyzdaryn da oqytatyn, qazaq tilinde kitap joq bolatyn. Sondyqtan, balalardyń oıy, dúnıe tanýy kemshin bolady dep ákem kóp aıtyp júrdi. Áli esimde, bir kúni bizdiń oqyp otyrǵan úıimizge ákem keldi. Moldaǵa qarap: «Balalarǵa myna kitapty ákeldim. Osyny kóshirip, kóbeıtip bala basyna birden taratyp ber, búginnen bastap osy kitapty qosa oqyt» dedi. Biz qýanyp kettik. Ákem úıden shyqqan soń, molda álgi kitapty aldy da, bas salyp oqydy, kitap qoljazba eken. Biz ol kitapty kóshirip alyp oqı bastadyq. Óıtkeni, bul jańa kitaptyń tili utymdy, sózi túsinikti, yńǵaı aqyl aıtyp otyratyn jaqsy kitap boldy. Keıin baıqasam, sol kitap ákemniń «Ǵaqlıa» atty qarasózben jazǵan kitaby eken».
Qara sózderinde Abaı áńgime - suhbat janrynyń ózindik ereksheligin paıdalanady.
Abaı qarasózderi týraly múmkindigine oraı batyl, iri negizdi pikirler aıtqan M. Áýezov edi. «... Abaıdyń osy qarasóz deıtin muralary kórkem prozanyń ózine bólek, bir alýany bolyp qalyptanady. Bular sújetti shyǵarmalar emes. Burynǵy jazýshylar qoldanǵan estegi, memýar da emes. Stıl mazmun jaǵynan alǵanda, osy shyǵarmalar Abaıdyń ózi tapqan, bir alýan kórkem sózdiń túri. Keıde bular synshyldyq, oıshyldyq jáne kóbinshe adamgershilik, moral máselelerine arnalǵan ósıet, tolǵaý tárizdi». (M. Áýezov. 20 - tom).
Qara sózderi taqyryp jaǵynan alǵanda aqynnyń óleńderimen astasyp jatady. Abaı adal eńbek etý, egin salý, saýdamen aınalysý, óner úırený, bilim - ǵylymdy ıgerý, qoǵamdaǵy ár túrli toptardyń qylyp júrgen hareketi, minez - qulqy, adamgershilik, ımandylyq sekildi, birtalaı máselelerdi qara sózderinde keńinen tolǵaıdy, úlken kóregendikpen kóptegen qundy pikirler túıedi.
Abaı qara sózderin taqyryp jaǵynan birneshe topqa bólýge bolady:
(syzbadan kórsetý)
2. Ótkenge sholý.
Buǵan deıin biz, ıaǵnı 5 - synypta «Jetinshi» qara sózimen tanysqan bolatynbyz. Qane, kim esimizge salyp jiberedi? ( aýdıodan tyńdatý)
Abaıdyń keıbir qara sózderi qazaqtyń maqal - mátelderin taldaýǵa, olardyń mánin ashýǵa arnalady. «Besinshi», «Jıyrma toǵyzynshy» sózderinde aqyn qazaqtyń maqal - mátelderiniń ishindegi oń - teris degenderiniń, jaqsylyqqa emes, jamandyqqa tárbıeleıtinderiniń astarly syryn synǵa alady.
Búgingi sabaqta «Otyz birinshi» qara sózimen tanysatyn bolamyz. Barlyǵymyz nazarymyzdy salyp, tyńdaıyq
3. Elektrondy oqýlyqtan «otyz birinshi» qara sózin tyńdatý. (3 mın.)
4. Suraq - jaýap:
- Qane, kim aıtady, «Otyz birinshi» qara sózinde aqyn ne nárseni tilge tıek etken?
- Este saqtaýdyń, umytpaýdyń 4 túrli sebebi qandaı?
1. - sený kerek;
2. - úlgi alý kerek;
3.- birneshe ret qaıtalap otyrý kerek;
4. – oı keseldi nárselerden aýlaq bolý kerek;
Oı keselderi: ýaıymsyzdyq, salǵyrttyq,, oıynshy - kúlkishildik, qaıǵyǵa salyný, qyzyǵý (qumarlaný)
5. Sózdikpen jumys. (dápterge, taqtaǵa jazý)
Ǵıbratláný - (arab)- úlgili, ónegeli. «Jaqsylyq kórseń ǵıbrátli, Ony oıǵa jısańyz».
Ýaıymsyzdyq - esh nársege alańdamaýshylyq.
Salǵyrttyq - ár nársege jaı, salaq qaraýshylyq.
6. Toppen jumys.
1 - top: «Otyz birinshi» sóz
Estilgen nárseni umytpastyqqa tórt túrli sebep bar: áýeli - kókiregi baılaýly berik bolmaq kerek; ekinshi — sol nárseni estigende ıa kórgende ǵıbrátlaný kerek, kóńildenip, tushynyp, yntamen uǵý kerek; úshinshi — sol nárseni ishinen birneshe ýaqyt qaıtaryp oılanyp, kóńilge bekitý kerek;
2 - top: - tórtinshi - oı keseldi nárselerden qashyq bolý kerek. Eger kez bolyp qalsa, salynbaý kerek. Oı keselderi: ýaıymsyz salǵyrttyq, oıynshy - kúlkishildik, ıa bir qaıǵyǵa salyný, ıa bir nársege qumarlyq paıda bolý sekildi. Bul tórt nárse - kúlli aqyl men ǵylymdy tozdyratuǵyn nárseler.
(ár toptan bir oqýshy mazmundap shyǵady)
7. Oı – qozǵaý sáti. (suraq – jaýap boıynsha)
- Bul qara sózdiń ıdeıasy qandaı?
- Estigen nárseni umytpaýdyń, este saqtaýdyń joldaryna toqtalǵan.
- Bul shyǵarmanyń bas keıipkeri bar ma?
- Iá, bar.
- Eger bolsa, ol kim?
- Abaı. Jeke óz aýzynan aıtylǵan pikir. Osyndaıda keıipker oıy men avtor oıynyń bir jerden shyǵyp otyratynyn baıqaý qıyn emes.
- Abaıdyń qara sózi kimniń oıyn bildiredi?
- Abaıdyń ár qara sózi jalpy halyqtyń, qalyń jurtshylyqtyń oıyn bildirip, úlken ǵıbratty túıin jasaıdy.
- Abaı bar asyl oıyn kimge arnady?
- Abaı bar asyl oıyn zamana jastaryna, keler urpaqqa arnady.
- Onyń shyǵarmashylyq qyzmetiniń negizgi muraty - adam tárbıesi.
8. «Pikiri joq adamnan qoryq» degen shyǵys danalyǵy bar. Árbir adamnyń ózindik meni, óz pikiri bolýy kerek. Sender ony «ózin - ózi taný» sabaǵynan da úırenip júrsińder.
Maqal - mátelder Abaıdyń syny Óz pikiriń (tablısany toltyrý)
9. Asyl sózdiń jalǵasyn tap.
Jumysy joqtyq
Tamaǵy toqtyq... (Azdyrar adam balasyn)
Úsh - aq nárse adamnyń qasıeti... (Ystyq qaırat, nurly aqyl, jyly júrek)
Taǵy sene bastaımyn,
Kúnde aldaǵysh qýlarǵa... (Esim shyǵyp qashpaımyn, Men ishpegen ý bar ma?!)
Balamdy medresege bil dep berdim... (Qyzmet qylsyn, shen alsyn dep bermedim)
Talap, eńbek, tereń oı... ( Qanaǵat, rahym, oılap qoı, Bes asyl is, kónseńiz)
10. Dıskýssıalyq karta.
Sóz tańdaý Sóz qısyny Sóz árleý
yntamen uǵý bar zeıinin salý kóńildenip, tushyný
ǵıbrátlaný úırený úlgi etý
berik bolý eshteńeni oılamaý, bar yntasymen tyńdaý kókiregi baılaýly berik bolý
qaıtaryp ishinen qaıtalaý ishinen qaıtaryp oılanyp
11. Mátindik tapsyrma.
1 - topqa:
Estilgen nárseni umytpastyqqa tórt túrli sebep bar: ----------------------------------------------------------- bolmaq kerek; ekinshi — sol nárseni estigende ıa kórgende ---------------------------- kerek, kóńildenip, tushynyp, -------------------------------------------- kerek;
2 - topqa: úshinshi — sol nárseni ishinen ------------------------------------------------------- kóńilge bekitý kerek;
tórtinshi - ------------------------------------------ --------------------- kerek. Eger kez bolyp qalsa, salynbaý kerek. Oı keselderi: --------------------------------------- sekildi. Bul tórt nárse - --------------------- men ------------------------ tozdyratuǵyn nárseler.
12. Satylaı keshendi taldaý.
«Otyz birinshi» qara sózi
Avtory:
Janry:
Taqyryby:
Ideıasy:
Estigendi umytpaýdyń tórt túrli sebebi bar:
1.
2.
3.
4.
Oı keselderi:
Tárbıelik túıini:
Qorytyndy:
Abaı – uly aqyn, ǵalym, fılosof, kórkem ádebıettiń temirqazyǵy.
Abaı nasıhaty – yntymaqshyl, arly, adal, eńbekqor, ımandy, talapty, úlken júrekti kisi bolý. Abaı «Jıyrma toǵyzynshy» qara sózi arqyly kez - kelgen nárseni sol qalpynda qabyldaı bermeı, syn kózben qaraýǵa, ózińe kerekti nárseni tanyp, talǵap ala bilýge shaqyrady. Abaıdyń óz sózimen aıtsaq:
Tereń oıdyń túbinde teńizi bar,
Tesile kóp qarasa, kóńil uǵar
Úı tapsyrmasy: «Abaı qara sózin oqyǵannan keıingi túıgen oıym» esse jazý jáne «otyz birinshi» qara sózin jattaý.
Baǵalaý.
You Might Also Like
-
Intellektýaldyq oıyn: 10-synyp.
