InfoHub Logo

Abaıdyń pedagogıkalyq eńbekterindegi tárbıeniń máni
Qazaq halqynyń bir týar ǵulama Uly Abaıdyń kez - kelgen pedagogıkalyq eńbekterin durys túsinip ıgerý arqyly ǵana, shynaıy halqymyzǵa tán tálim tárbıemizdiń qaınarynan qanyp ishýge múmkindik ashamyz. Sondyqtan ǵana Abaıdyń urpaǵyna ósıet etip qaldyrǵan «... men bir jumbaq adammyn ony da oıla...» degen sóziniń mánine túsinemiz. Kemeńgerlikke jetken jannyń qos qanaty - oıshyldyq pen ustazdyq birin - biri tolyqtyryp, ǵajaıyp úlken úndestikterge jetetinin ańǵaramyz. Mine, osy tektes oıshyldarymyzdyń biri - qazaq halqynyń uly danyshpany Abaı Qunanbaı balasy ekeni anyq.
Birinshiden, Abaıdaı danyshpannyń eshkimge uqsamas shákirttik ǵumyry der edik, eki jyl - aýyl moldasynda oqysa, úsh jyl - medrese qabyrǵasynda boldy.
Ekinshiden, onyń ómir súrgen ortasynyń ózi, buryn sońdy ótken sheber ǵulamalarynyń tirshiligine uqsamaıdy. Óıtkeni, adamzat tarıhyndaǵy iri tulǵalardyń barlyǵy da, ýnıversıtettik bilimderimen qosa, kúndelikti aralasyp otyrǵan bilimpaz ortalary bolǵan.
Úshinshiden, jalpy áleýmettik deńgeı men otarlyq sıpattaǵy qoǵamdyq ortanyń zulymdyqqa toly jan tózgisiz erekshelikteri jáne jappaı saýatsyzdyqpen qarańǵy jatqan halyqtyń dármensiz kúıi der edik.
Al, Abaı bolsa sol úsh klastyq medrese oqýynan keıin, sonaý feodaldyq dáýirdegi qaradúrsin pendelerdiń ortasynda ómir súrdi. Ol sol ortanyń tas qarańǵy zulmatynan serpile shyǵyp, búkil aınalasyndaǵy tún - túnekti seıilte nurlandyryp qana qoımaı, oǵan aqyl parasatqa toly adamdyqtyń uryǵyn ekken ǵulama edi. Ol ózin - ózi tárbıelep jetildirýmen, oıshyldyq bilim men ilimniń kóptegen salalarynda, asa bıik murattarǵa jetken kemeńger oıshyl dep sanaımyz.
Mine, osydan kelip Abaı nár alǵan danyshpandyqtyń bastaýy nede? Qaınar kózi qaıda? t. s. s suraqtarǵa jaýap izdep kóreıik. Eń áýeli shoqtyǵy bıik bolyp kórinetin qudirettiń biri - osy bizder táppishteı taldap otyrǵan halyq pedagogıkasynyń mańyzy men máninde jatqandyǵy aıdan anyq. Osynshama mol qazynanyń ishinde, urpaq tárbıesinde ala bóten orny bar, halqymyzdyń bolashaǵyna arnap qaldyrǵan aksıomalyq uǵymdary eske túsedi. Sonyń biri -«... Alyp anadan týady» deıtin tylsym syry áli ashyla qoımaǵan ulaǵatty sóz bar. Abaı fenomeniniń biri bolǵanda da - biregeıi osy bolsa kerek.
Ol anasynyń qursaǵynda – júrek tárbıesi - jetilip týǵan alyp kendigin qadap aıtqym kelip otyr. Tipti, bul júrek tárbıesi halqyndaǵy uǵymymyzdyń – mysaly retindegi balamasy deýimizge ábden bolady. Óıtkeni, Qunanbaıdyń tórt áıeliniń ishinde, tek osy Uljannyń balalarynyń ǵana baǵasy bólek. Basqasyn aıtpaǵannyń ózinde, bir Abaıdyń ózi - aq kóp nárseni tereń oılanýǵa jeteleıdi.
Ony dúnıege ákelgen meıirimdi ananyń parasatymen, baýyryna basyp tárbıelegen darqan minezdi Ájeniń shapaǵaty, júrek tárbıesi, oıanyp kelgen sábıdi, ǵasyrlar boıy qalyptasqan halyqtyq tálimniń altyn besigi men terbeı otyryp er jetkizgenin kórýge bolady.
Osy ýaqytqa deıin zerttelip jetken derekter de, Abaıdyń týǵan anasy - Uljan da, adamdyqtyń alǵashqy álippesin úıretken ájesi - Zere de, aımaǵyna attary ańyzǵa aınalǵan, asa aıaýly, ınabatty jandar bolǵan. Osyndaı analardyń baýyrynda tárbıelengen zerdeli sábıdiń - aqyl tárbıesi de - besik jyrynan bastaý alyp, halqymyzdyń ulanǵaıyr fólklorlyq ádebıetiniń aıdynynda qulash urǵanyn bilemiz.
Abaı tunyǵynan qanyp ishken, bastaýlardyń alǵashqy kózderi Dýlat jyraýdyń bergen tálimi de az bolǵan joq. Jalpy, Abaıdy tárbıelegen ómir mektebiniń shynaıy kórinisterin, zamanymyzdyń zańǵar jazýshysy, oıshyl - ustazymyz M. O. Áýezovtyń «Abaı joly»atty epopeıasynda barynsha tereń tebirenispen jazylǵan. Bul eńbek qazir adamzat ıgiligine aınalyp otyr. Abaıdyń ózi de es bile bastaǵannan - aq shákirtikke jan - tánimen berilip, tárbıe men tálimge erekshe yntyzarlyq tanytady. Ol óz boıyndaǵy bilim men ilim jolyndaǵy tálimniń azdyǵyna ókinishti ekenin de jasyrmaǵan:
Jasymda ǵylym bar dep eskermedim,
Paıdasyn kóre tura teksermedim.
Er jetken soń túspedi ýysyma,
Qolymdy mezgilinen kesh sermedim.
Abaı adam balasynyń tirshiligindegi tálim - men tárbıege erekshe mán berip, ómiriniń aqyryna deıin óziniń aǵartýshylyq mindetin tereń sezinip ótken.
Ol óziniń jazyp qaldyrǵan pedagogıkalyq eńbekterinde oılaryn jalpylama aıtpaı, saralaı bólip salalaı jiktep kórsetýge erekshe mán bergen. Máselen, «Ǵylym tappaı maqtanba, oryn tappaı baptanba»,- deı kelip, adam minezderin jaqsy da, jaman áser etetin sıpattardy tarata jiktep daralaı túsindirip beredi. Abaı óziniń poetıkalyq sóz qýatynyń kúshi men tujyrymdaryn toptastyra jınaqtap, «Bes nárseden qashyq bol»: ósek, ótirik, maqtanshaq, erinshek, beker mal shashpaq, saýsaqpenen sanaǵandaı; «Bes nársege asyq bol»: talap, eńbek, tereń oı, qanaǵat, raqym, oılap qoı deıdi. Munan artyq naqtylyq, budan artyq tereń tárbıelik sózdi tabýdyń ózi qıyn. Jalpy, Abaıdyń pedagogıkalyq kózqarastaryna ınabat (etıka ) kategorıalaryn daralaı kórsetip taldaýǵa tyrysqanyn baıqaý qıyn emes.
Uly Abaı eńbekterinde taldaý jasaý kezinde uqqanymyz aqyl - parasat týraly sóz qozǵaǵan. Bul ómirge kelgen árbir adam da baqytty bolǵysy keledi. Sóz joq, olar óziniń barlyq sanaly ǵumyrynda, ıgilikti tirshilik úshin, talpynatyndyqtary da ras. Adamzat alyptarynyń jetken jeri de, tapqan jaýaptary da bir túıinge kelip tireletinin túsingendeı bolamyz. Ol – aspannan kelip túsetin alma - ǵaıyp qubylys emes eken, qaıta adamnyń jan - dúnıesinde qalyptasqan minez - qulyǵy men ujdanynan ǵana negiz alatyndyǵyn anyqtaıdy.
Bylaısha aıtqanda, baqyt - tikeleı adam tárbıesine tyǵyz baılanysty kórinedi. Olaı bolsa, adamdardyń minez - qulyǵy men ujdany jáne aqyl - parasaty, adam tárbıesiniń alǵashqy fızıologıalyq kezeńderinde, ásirese onyń uryq tazalyǵy men ana qursaǵyndaǵy tárbıege baılanysty qalyptasqandyǵyn osy ýaqytqa deıin eskermeı kelgenimizdi eske túsiredi.
Endeshe, bul pánı jalǵandaǵy baqytsyzdyǵymyzdyń negizgi sebepkerleri, durys qalyptasyp jetilmegen minez - qulqymyz ben ishki jan - dúnıemizdegi ınabatymyz ben ımandylyǵymyzda eken. Osyndaı tujyrymdy Abaıda quptaıdy. Onyń usynatyn tárbıe qaqyndaǵy tálimi, Farabı men Daýanı júıelerimen tikeleı jalǵasa astasyp jatyr.
Máselen, ál - Farabı «Jaqsy minez - qulyǵy men aqyl kúshi bolyp, ekeýi birikkende ǵana - adam baqytqa jetip, adamshylyq qasıetterge ıe bolmaq...». Mysaly, uly Abaı da: «... Jas bala da anadan týǵanda eki túrli minezben týady: bireýi - ishsem, jesem, uıyqtasam dep turady. Bulardyń bári tánniń qumarlyǵy, bular bolsa, tán janǵa qonaq úı bola almaı, hám ózi óspeıdi, qýat tappaıdy»dep barlyq balanyń minezine sıpattama berip túsindirip ketkendigin Abaı eńbekterinen oqyǵanbyz.
Baıqap otyrsaq Abaıdyń jańa týǵan balada paıda bolatyn jan men tán tazalyǵy týraly sıpattarynyń bárinde adam minezderiniń kórinisterin baıandaıdy. Minezsiz adamdar eń áýeli óziniń aqylyn tozdyrady eken de, sonan búkil tirshiliginiń máni men sánine ózderi qıanat jasaıtyn kórinedi. Al, ana qursaǵynda negizderi qalanyp týsa da, adam minezderin tárbıelep jetildirýge bolatynyn ańǵartady.
Tipti, Abaı óziniń 32 - qara sózinde:- «... ǵylymdy, aqyldy saqtaıtuǵyn minez degen saýaty bar. Sol - minez buzylmasyn! Kórse qyzarlyqpen, jeńildilikpen, ıá bireýdiń orynsyz sózine, ıá bir kez - kelgen qyzyqqa, shaıqalyp qala beresiń, minezdiń beriktigi buzylady. Onan soń - oqyp úırenip te paıda joq. Qoıarǵa orny joq bolǵan soń, olardy qaıda saqtaısyń? Qylam degende qylarlyq, turam degende turarlyq minezde azǵyrylmaıtyn aqyldy, ardy saqtarlyq beriktigi, qaıraty bar bolsyn?! Bul - bir aqyl úshin, ar úshin bolsyn!...», dep aıdan anyq etip naqtylaı túsedi. Mine, budan artyq jazylǵan pedagogıkalyq eńbekqor bar ma?- dep ǵalym pedagog Sovethan Ǵabbasov óziniń «Halyq pedagogıkasynyń negizderi» atty eńbeginde sıpattaıdy. Ári qaraı joǵaryda atalǵan eńbeginde tárbıeli adamdardyń boılarynan baıqalatyn: uıat pen ar, izgilik pen meıirim, ımandylyq pen ınabatty, bir sózben aıtqanda – ujdan degen uǵymǵa syıdyramyz.
Al, adam tabıǵatyndaǵy ujdan atty qasıettiń terbeletin besigi, tek júrek tárbıesi men ǵana úndesip jatatyndyǵy belgili. Onyń da birte - birte bastaý alyp, qalyptasar mezgili - adam tárbıesiniń ana qursaǵyndaǵy ýaqyty men deńgeıles keletindiginde ekenin erekshe eskerýimiz kerek. Bul zańdylyqty budan bylaı eskermesek, der kezinen keshigip qaǵaberisi qaldyrsaq, ómir boıy orny tolmas ókinishke aınalary anyq. Adamdyqtyń osynshama ulanǵaıyr qasıeti, ana qursaǵyndaǵy jetiletin az ǵana merzim ishinde, jańa ósip kele jatqan jan ıesi - óziniń asa kúrdeli tán qurylystaryn ǵana marqaıtyp qoımaıdy. Sonymen qosa, jan - dúnıesiniń sergektigi men sezimtaldyǵyn da túısiktendire, ıaǵnı, túısiktik aqyldyń san - sala arnasyn qalyptastyrady eken.
Jalpy osynaý bir tabıǵat sheberdiń tylsym syrly jumbaǵyn aqyl - parasatqa baı, minez - qulyqtary kelisken analar ǵana, telegeı tereń túısikteri men ishki bes sezimderiniń qudyreti arqyly ańǵara bilgen. Tipti olar teń ańǵaryp qana qoımaı, «alpys eki tamyrlaryn ıite meıirlenip» ana qursaǵyndaǵy jan ıesiniń - jaryq dúnıege kelgenshe - aq júrek tárbıesin jan - jaqty jetildirýge tyrysqan. Bul sıaqty tylsymnyń syryn, tek «myńnan bir ana ǵana»ishki túısikterimen túsingen. Olar sondyqtan da, «aıaqtary aýyr» kezderinde sezimtal kúıge aýysatyn kóńil - kúılerdiń óte názik, baı áserlerin, únemi ósip kele jatqan jan ıesiniń túısik sezimderin jetildirýge baǵyttap otyrady.
Adamzat qaýmyna jappaı belgili emes, osynaý tylsymnyń syryn sezingen dana halqymyz:- «Alyp anadan týady» degen de, ol tabıǵat ta osyndaı bir qubylystyń bar ekeniń bilgen tárizdi. Muny, orasan úlken aqyndyq ta ǵulamalyq túısikpen uly Abaı da sezgen. Osynyń aıqyn dáleldeı, aqynnyń óz sózine júginip kórelik:
Uıyqtap jatqan júrekti án oıatar,
Únniń tátti oralǵan máni oıatar,-
--------------------------------------
Deı keledi de, Júrek terbep, oıatar basta mıdy - dep Abaı danyshpan tańǵajaıyp ýaqytynan ozǵan tujyrym jasaıdy. Eger osy oıdy biz salystyrmaly túrde, júkti áıeldiń kóńilindegi san alýan sezim kúılerin áýenge teńesek, ol qursaqtaǵy jan ıesiniń uıyqtap jatqan júregin oıatsa, sonymen qabattasa birge jetilgen ujdan ǵana ornyqty sıpat alsa kerek. Osylaısha negizin der kezinde tereńnen alǵan júrek tárbıesi ǵana, keleshekte adam boıyndaǵy aqyl - parasattyń san qıly syrlaryn ashyp, ony kemeldikpen tolysqan kemeńgerlikke deıin jetildiredi. Osylaısha, kezeńdi sátterinen kesh qalmaǵan adam tárbıesiniń qos qanaty bolyp sanalatyn - júrek tárbıesi men aqyl tárbıesi - dombyranyń qos ishegindeı úndese birin - biri jeteleı damıtyn sıpatqa aýysady.
Abaı aıtaıyn «nurly aqylǵa» baı «toly adamnyń» tulǵasy osylaısha qalyptassa kerek. Jalpy óziniń pedagogıkalyq tárbıe júıesinde, Abaı júrek qalyptastyratyn, ujymdyq sıpattarǵa erekshe mán bergen. Ol adamnyń ǵumyr tirshiliginde júrektiń ornyn eshnársemen salystyrmaı jeke dara etip aldynǵy qatarǵa qoıady. Bul arada da Abaı Farabıdeı ustazynyń aq - adal shákirti retinde tanylyp otyr. Tipti, Abaıdyń aıtýynsha aqyldyń tereńdigin kúsheıtetinde júrek dep biledi. Sondyqtan da ol:
Aqylmen oılap bilgen sóz,
Boıyńa juqpas, syrǵanar.
Yntaly júrek sezgen sóz,,
Bar tamyrdy qýalar,- dep, adam tárbıesiniń Temir qazyǵyn júrekpen baılanystyryp otyr.
Abaı qashan da óz oılaryn óleńmen jazsa da, nemese qarasózben órnektese de, telegeı tereń tuńǵıyqtyń syrlaryn meńzep qana, ymmen aıtady. Bizdiń osy kúnge deıin, Abaıdy túsinip oqı almaı júrgenimizdiń bir sebebi osynda jatsa kerek - dep ǵalym S. Ǵabbasov baıandap ótken.
Abaı óziniń 14 – qara sózinde: «... Tiri adamnyń júrekten aıaýly jeri bolama?» Bizdiń qazaqtyń júrekteri kisi degeni - batyr emes pe? Onan ary qaraı raqymshyldyq, meıirbandyq, ýa, árbir túrli adam balasyn óz baýyrym dep, ózińe oılaǵandaı oıdy olarǵa da bolsa ıgi edi demek, bular - júrek isi... asyqtyq ta – júrek isi. Til júrektiń aıtqanyna kónse, jalǵan shyqpaıdy. Amaldyń - tilin alsa, júrek umyt qalady. Qazaqta - adam balasy ǵoı, kóbi aqylsyzdyǵynan azbaıdy, aqyldynyń sózin uǵyp ala alarlyq - júrekte jiger, qaırat, baılaýlyqtyń joqtyǵynan azady dep túıindeıdi». Mine, Abaıdyń pedagogıkalyq eńbekteri urpaq tárbıesiniń – Temirqazyǵy - deýimiz de osydan.
Adam tárbıesiniń júrektiń orynyn erekshe baǵalaýdy Abaı sonaý shyǵys oıshyldary - ál - Farabı, ıbn - Sına, Júsip Balasaǵun, Ǵulamahı Daýanı, Álısher Novlı, Júsip Qarabaǵıdan - tarata damytqan. Adamnyń dúnıetanymynyń durys qalyptasýyna, sheshýshi qyzymet atqaratyn, túısik pen ishki jáne syrtqy bes sezimder (haýas, haýas sálım, haýası hamsa zahırı), gýmanısik turǵydaǵy súıý (ıman gúl), sonymen qosa, aqyl, ádilet, rahym ilimderine erekshe mán berip qoımaı, ony barynsha halyq pedagogıkasymen úndestire qaraýǵa tyrysqan.
Búgingi kúni, bolsa da naryqtyq ekonomıkanyń qyspaǵynda ómir súrip jatqan tirshilik taýqymeti ońaıǵa soqpaı tur. Mal taýyp jan basyn asyraýda bireýler adal eńbek etip júrse, bireýler aldap arbap, aram dúnıe jınap júrgenin pendeshilikpen túsinbeı júrgenin bilmeısiń. Bul jerde sóz etip otyrǵanymyz adal eńbek, aram pıǵyl, nadandyqpen dúnıeqońyzdylyq, eń negizgisi ımansyzdyq tárbıesi men nár alyp jatqanyna ókinersiń.
Uly Abaıdyń kemeńgerligi sol, osynaý zamana tosqaýyldaryna tótep bere otyryp jetken, úsh túrli ilimniń syrlaryn tereń uǵynyp, olardyń sıpatynan – qazaq halqynyń ejelden kele jatqan táliminen etene jaqyn ekenin tanyǵannan keıin, onyń prınsıpterin óziniń óleńderi men qara sózderinde de keń túrde paıdalanǵan. Ol – osy ilimderdi, keleshek urpaq tárbıesinde paıdalanýdy barynsha arman etken. Bul týǵan jurtyna tilegen - Abaı armandarynyń biri ǵana desek bolady.
Jalpy, Abaı óziniń aınalasyndaǵy óner qýǵan shákirtterimen bilim, ǵylym, ómir kórinisteri men turmys tálkekterin, adam minezderimen kisilikke laıyq kelbetterin sheshile taldap, tejeýsiz pikir alysýdy únemi jetildirip otyrýǵa tyrysqan. Mysaly shákirtteriniń birine - shyǵys oıshyldarynyń eńbegimen tanysýdy tapsyrsa, ekinshisine - batys mádenıetindegi óner men ádebıettiń damý baǵyttaryna zer salýdy tapsyrady.
Abaı aǵartýshylyǵynyń bir asa kúrdeli salasy, bilim men ǵylymǵa úırenýdi únemdeýmen qosa, erinbeı eńbek etýdiń qadir - qasıeti men baıandylyǵyna tárbıeleý bolyp tabylady. Tek, eńbek qana adamnyń turmys jaǵdaılaryn da, jan - dúnıesiniń jaqsylyq sezimderine bólenýin de qamtamasyz etetindigin, ol óziniń barlyq shyǵarmalaryna arqaý etedi.
Búgingi tańda tek qana ultymyzdyń Sherhan Murtaza, Muhtar Shahanov, Ábish Kekilbaev t. b. qoǵam qaıratkerleriniń belsendilikpen ult namysy týraly oı qozǵap júrgen azamattarymyzdy ǵana bilemiz.
Egemendik alǵan kúnnen bastap, biz qozǵap otyrǵan másele tóńireginde birshama máseleler sheshilgenimen, Abaıdyń ańsap ketken zamanynyń ońynan týǵanyn barsha qazaq túsine bermeıtini ashynyp aıtpasqa amalyń joq.
Qazirgi tańda eshkimge jaltaqtamaı - aq qazaq ultynyń tól tilinde sóıleýge umtylys jasaǵanda tolyq sheshilmek.
Qoryta kelgende, Abaı aıtyp ketken sóz marjandaryn keleshektiń máńgiligimen murattary úshin usynǵan myna óziniń tujyrymdarymen aıaqtaǵandy jón kórdik:
Kóp adam dúnıege boı aldyrǵan,
Boı aldyryp, aıaǵyn kóp shaldyrǵan.
Óldi deýge sıa ma, oılańdarshy,
Ólmeıtuǵyn artyna sóz qaldyrǵan?!- deı kele Abaıdyń adam tárbıesi haqyndaǵy pedagogıkalyq kózqarastary asa úlken mánge jetip, álide bolashaq urpaqtyń kókiregin oıatar demekpiz.