InfoHub Logo

Arystandaı aıbatty,
Jolbarystaı qaıratty,
Qyrandaı kúshti qanatty
Men jastarǵa senemin! Maǵjan aqyn osylaı jyrlap edi. Bıyl – Jastar jyly. Jas ǵalymdardyń eńbegi elenip, óneri baǵalanyp jatyr ma? El táýelsizdik alǵan alǵashqy jyldary qazaqtyń myqty - myqty ǵalymdarynyń kóbi kúnkóristiń qamymen «Bazar» jaǵalap ketti. Naryqqa «kóndige» almaǵandary shekara asyp, sheteldi saǵalady. Oǵan da «jaramaǵandar» tıyn - tebenge telbirep qaldy. Sodan bolar, qazaq ǵylymynyń jaıy ketip, «jetim qyzdyń» kúıin keshti. Ol qıyndyqtar da artta qalyp, el turmysy túzele bastady. Naryqqa da «boı úırettik». Endigi maqsat – ǵylymnyń kóshin ilgeriletý. Úkimet «ózge eldiń jastaryn» elge shaqyryp, ǵylymnyń damýyna múmkindik jasaǵysy keledi. Durys aq delik. Dál sondaı bilikti, bilimdi jasqa qoldaý bar ma? «Ondaı bolmaq qaıda dep, Aıtpa ǵylym súıseńiz, Sizge ǵylym kim berer, Janbaı jatyp sónseńiz? Dúnıe de ózi, mal da ózi, Ǵylymǵa kóńil bólseńiz»- deıdi hakim Abaı. Sonymyn, bizdegi ǵylymnyń jaıy qandaı? Búgingi talqy – osy.
Ǵylymǵa betburys jasaý kerek
Belgili akademık Muhtarbaı Ótelbaev shetel ǵalymdaryn ákelgendi jón sanaıdy. Onyń pikirinshe: «Amerıkalyqtar tárizdi shetel ǵylymdaryn ákelgenimiz jón. Biraq naqty tekseristen ótkizý kerek. Aǵylshyn tilin jaqsy bilgenmen, ǵylymdy naqty ıgere almasa ne keregi bar? Aqshany aıamaı, naǵyz myqtylaryn alyp kelsek, bizgede kómek bolar edi. Biraq osyndaı da bir suraq týady? Sheteldikter jaıǵasyp bolyp, ary qaraı jumysyn jandandyra bastaıdy. Sonda, elimizdegi talantty jastar óspeı qalmaı ma? Mysaly, Arab elderi – óte baı el. Solaı bolǵanymen ǵylymyn damyta almaı jatyr. Buǵan ne sebep dep oılaısyz? Sebebi, shetelden jumysyn naqty biletin maman tarta almaǵan. Ákelgenderi isiniń bilgiri bolmaı shyqty. Japonıada ǵylym XIX ǵasyrdan bastap toqtaýsyz damydy. Nátıjesinde, Japonıa - álemdik standarttarǵa sáıkes damyǵan memleket. Ońtústik Koreıa bolsa, sońǵy 50 - 60 jyl ishinde etek - jeńin jınap aldy. Atalǵandar – óz ishterinde tájirıbe almasyp, ishki prosesti ıkemge keltirgender. Elimizde de osyndaı ózgeris bolǵanyn qalaımyn. Qazir bizge ǵylymǵa betburys jasaý kerek. Ǵalymdardy kóbeıtý kerek degen jeleýmen psevdo – ǵalymdardy kóbeıtip aldyq. Olardyń paıdasyna zıany kóp. Jastardy ósirý úshin ǵylymı - zertteý ınstıtýttary kerek. Daryndy jasty kórisimen jaǵdaı jasaýǵa umtylý qajet. Elimizde ǵalymǵa aqsha az bólinedi. Sondyqtan da jastardyń ǵylymǵa kózqarasy ekiushty. Mysaly, jylda daryndy jastarǵa arnalǵan olımpıada ótkiziledi. Sonyń ishindegi matematıkany alyp qaraıyq. Qatysqandardyń ishinde kem degende 20 - 30 oqýshynyń matematık ekeni kórinip turady. Bul – óte joǵary kórsetkish. Biraq olar mektepti bitire salysymen «shetelden oqımyz» deıdi de, ketip qalady. Jartysynan kóbi shetelde qalyp qoıady. Osyǵan qarsy shara uıymdastyrý kerek. Sol daryndylardyń birazy Google jáne taǵy basqa platformalarda isteıdi. Memleket jolyn tapsa, jastar keledi. Mysaly, Google - da isteıtin jasqa «elde fılıalyn ashaıyq, sen ózińe de, elińe de kómektes» dese, quba - qup emes pe? Bizdiń ekonomıkada da túrli ózgeris bolatyn edi» deıdi.
«Jaramaı» qalǵan ǵalymdar keledi
Ulttyq ǵylym akademıasynyń prezıdenti, akademık Murat Jurynov: «Sheteldiń bilim deńgeıin tereń zerttegen adammyn. Bilim mınıstri bolyp júrgenimde Amerıkanyń, Fransıanyń, Germanıanyń bilim berý salasyn, onyń tásilderin tereń zerttedim. Shetelden ǵalymdardy shaqyryp, turaqty jumys berýge qarsymyn. Shetelden mamandy qaı ýaqytta shaqyrý kerek? Eger bizdiń sheshilmeı jatqan problemamyz bolsa, ony sheshýge bizdiń ǵalymdardyń jaǵdaıy jetpeı jatsa, shyqyrýǵa bolady. Keńes alýǵa, tájirıbe jınaýǵa shaqyrýǵa bolady. Belgili bir máseleniń túıini tarqaǵan soń, eline qaıtarý qajet. Bizge kelip jumys isteýge sheteldik myqty mamandar kelispeıdi. 3 - razrádtaǵy, eshteńege jaramaı qalǵan nemese endi - endi bastap júrgen maman ǵana keledi. Óıtkeni qansha jalaqy tólegenimizben, shetel beretin aqshany bere almaımyz. Mysaly, ol jaqta profesorlardyń aılyǵy – 10 myń dollar. Kim olarǵa 10 myń dollar beredi? Bizge Brıtan ýnıversıtetinen mamandar kelip júrdi. Olar – eshnársege «jaramaı» qalǵan ǵalymdar. Óz elinde olardy ǵalym ekenin eshkim bilmeıdi. Biraq bizdikiler shaqyrǵasyn keledi. Keledi, júredi, joǵary jalaqy alady, kýrortqa kelgendeı demalyp qaıtady. Ter tógip, janyn salyp jumys istemeıdi. Sondyqtan biz óz mamandarymyzdy tárbıeleýimiz kerek. Qajetti deńgeıge ósirgen soń, shetelge tájirıbe almasýǵa jibersek bolady. Sonda ǵana olar úlken ǵalymdardy, jaqsy mamandy kóredi. Sheteldik kórnekti ǵalymdar eshqashan bizdiń elge kelmeıdi. Olardyń óz elinde isteıtin isi jetip artylady. Tıimdisi – jastar shetelge baryp úırenip, kelgesin elimizdi damytýǵa kúsh salǵany» degen pikirdi alǵa tartady.
Shetelde júrgen ǵalym kóp
Súndet Kárimov - «Qazaqstannyń 100 jańa esimine» engen jas ǵalymdardyń biri. Ol: «2010 jyly Qazaqstandaı ǵylym kandıdaty, ǵylym doktory degen shyqpaıtyn. Osydan bastap 9 jyl ótse de, Qazaqstanda qansha ǵylym kandıdaty, ǵylym doktory shetelde qorǵady. Qazaqstannan shetelge kimder ketti, elimizge qandaı ǵalymdar keldi, bul týraly aqparat joqtyń qasy. Damyǵan elderde ǵalymǵa bólinetin qarjy jalpy ishki ónimniń 3 - 4 paıyzyn quraıdy. Bizdiń elde jalpy ishki ónimge shyqqandaǵy kórsetkish – 0, 01 - 0, 02 paıyz. Endi osy sıfr elimizge kelip jumys isteıtin ǵalymdarǵa úlken áser etedi. Shetelden keletin maman, eń aldymen, ǵylymdy damytamyn dep kelmeıdi. Eń birinshi «aqsha tabamyn» dep keledi. «Turmys jaǵdaıymdy túzeımin» degen maqsatta keledi. Bul barlyq elde solaı. Mine, osyǵan qaraǵan kezde Eýropa elderiniń aqshasy eýromen, Amerıkada dollar, bizdiń elde teńge degen sıaqty krıterııler bar. Bizdiń elge keletin adam valúta kórsetkishterin esepteıdi. Sóıtedi de, elge kelý múmkindigi azaıady. Nege? Óıtkeni aılyq eńbek jalaqysy tómen. Qazaqstan boıynsha Ulttyq ǵylym akademıasynyń 24 akademıgi stıpendıa alady. Al jalpy akademıkter sany – 181. Munyń barlyǵy – elimizge kelip, jumys isteýge áser etetin faktorlar. Ǵylym, bilim salasynda shetelden ǵylymı dárejesi bar mamandardy shaqyrtady. Oǵan mınıstrlik emes, joǵary oqý oryndary, bolmasa ǵylymı zertteý ınstıtýtynyń basshylary kelisim negizinde jalaqy tóleıdi. Ol degenimiz – mınıstrlik arqyly kelisim jasaǵannan, ýnıversıtet basshylyǵynyń kelisim jasaǵany tıimdirek. Nege? Óıtkeni qarjy men jospardyń aılasynda jumys isteıdi. Jumysynyń jaǵdaıy ne bolary belgisiz. Ǵylymı jumysyn keńeıte me, álde basqa nárse jasaı ma, ol jaǵy qadaǵalaýǵa alynbaǵan.
Ulttyq ýnıversıtetterge, basqa da irgeli oqý oryndaryna kelip leksıa oqıtyn keı ǵalymdar – 3, 4 - razrádtaǵy, óz jerinde moıyndalmaǵan kisiler. Árıne, olarǵa elimizge kelgen tıimdi. Qazqstanda 9 ulttyq ýnıversıtet, jekemenshik ǵylym akademıalary bar. Ýnıversıtette ǵylymı dárejesi bar maman ǵana jumys isteıdi. Ulttyq ýnıversıtette ǵylym kandıdaty dıplomyna 25 myń teńge tóleıdi. Ǵylym doktoryna 38 - 40 myń teńge kóleminde tóleıdi. Odan artyq aqsha tólenbeıdi. Bul – elimizdegi sapaly kadrlarǵa memleketten aılyǵyna qosylatyn eńbekaqy. Mysaly, álemge áıgili Eýropa, Amerıka ýnıversıtetinde aty shyqqan ǵalymdar óte kóp. Ol jaqta mamannyń eńbekaqysy aıǵa bólinbeıdi. Bir jylǵa 1 mıllıon dollar deıdi. Bolmasa, 5 mıllıon dollar deıdi. Sony olar jumys kórsetkishine baılanysty aı saıyn bólip alady. Mysalǵa, 1 mıllıon dollardyń 12 aıǵa bólsek, 80 myń dollardan. Bizdegi keı ǵalymdar sol elge baryp jumys istep júr. Bir ǵana San - Fransısko degen qalada jaratylystaný, tehnıkalyq sala boıynsha 2 myńnan astam qazaqstandyq jumys isteıdi. Bul jaıynda aqparat quraldarynda jarıalanbaıdy. Elimizde 17 myńnan astam ǵylymı dárejesi bar maman bar. Ókinishtisi, bul kórsetkish jyldan jylǵa kóbeımeıdi, qaıta azaıady» deıdi.
Óz áleýmetimizdi paıdalanǵan jón
Táýelsiz sarapshy, hımık Aıatjan Ahmetjanuly «shetelden maman tartý» máselesine qarsy ekenin aıtady. «Dál qazir bizge munyń qajeti joq. Sebebi, ózimizdiń potensıalymyzdy paıdalanýymyz kerek. Qanshama talantty jastarymyz shetelge kelip jatyr. Shetelde jumys istep júrgen talantty jastardy elge qaıtarýdyń amalyn tabýymyz qajet. Shetelden maman ákelip jaǵdaı jasaǵansha, eldegi jastardy kóterýge múmkindik qarastyrǵan jón. Táýelsizdik alǵannan keıin elden ketip qalǵan qanshama jas bar. «Bolashaq» baǵdarlamasymen oqyp, kelmeı qalǵany taǵy bar. Baǵdarlama bolsyn, basqa bolsyn, shetelde júrgen biraz talantty jastarymyz bar. Bul máseleniń shyǵýy eńbek kúshi men bilikti kadr tapshylyǵyna baılanysty. Qatardaǵy kompanıalardyń ózinde talapqa saı keletin kadr az. Munyń basty sebebi – bizdegi bilim júıesindegi kemshilikten dep oılaımyn. Sebebi, suranysqa ıe mamandy jetildirip shyǵatyn joǵary oqý oryndary bolsyn, mektep bolsyn, áli zamana kóshine ilesken joq. HH ǵasyrdaǵy zerthanalar, HH ǵasyrdaǵy ǵylymı tehnıkalyq buıymdar bar. Munyń bári jańa kózqaraspen qaraýǵa múmkindik bermeıdi. Budan shyǵar jol – ýnıversıtet pen mektepti zamanaýı baǵytqa kóshirý. Ýnıversıtetterdiń kópshiliginde tekseris kelgende ǵana ashylyp jabylatyn zerhanalar bar. Shynyna kelgende, ulttyq ýnıversıtetterdiń ózinde hımıa, bıologıa, bıonjenerıa, ıadrolyq fızıka zerthanalary HHI ǵasyrǵa ótken joq. Eń ókinishtisi – osy», - deıdi Aıatjan Ahmetjanuly.
Rýslan Medelbek, jýrnalıs:
- Shetelde jumys istep júrgenimmen Qazaqstanǵa qyzmet istep jatyrmyn. Biraq shetelde jumys istep júrgen qanshama qazaq balasy bar. Olar Qazaqstannan jumys pen laıyqty jalaqty tappaǵannan keıin shetelde júr. Kóbine, Shyǵys Eýropada jastar 500 myń teńge jalaqy alady. Jergilikti jastar bul jalaqyny qanaǵat tutpaıdy. Olar úshin bul – óte az. Sondyqtan birazy Amerıka men Anglıaǵa ketedi. Ketip qalǵan kadrlardyń ornyn toltyrý qajet. Ketip qalǵan kadrlardyń ornyn toltyrý qajet. Sodan olar qazaq balalaryn jumysqa alady. Google - da jáne taǵy basqa iri kompanıalarda isteıtin qazaq jastaryn estip jatamyz. Qazaqstanǵa keletin sheteldikterge laıyqty jalaqy tóleý kerek. Olar kem degende 500 - 600 myń teńge, tipti 1 mıllıon teńgege kelisip keledi. Eshkim az jalaqyǵa kelise qoımaıdy.
Bekarys Nurımanov, ǵalym: - Cońǵy ýaqytta Qazaqstandaǵy jas ǵalymdarǵa jasalyp jatqan jaǵdaı joq emes. Qoldaý bildirip jatyr. Óziniń ǵylymı jumystary men jetistikke jete almaı jatqan, qansha ǵylymı potensıaly bolsa, da qoldaý tappaı jatqandary bar. Sondyqtan jaǵdaı jasalyp jatyr ma degende «ıá», «joq», dep kesip aıtý qıyndaý. Endi jaqsy jaǵyna nazar aýdaryp kóreıikshi. Magıstratýrada 10 kúnge Germanıadan ǵylymı taǵylymdamadan óteýge bardym. Ol jaqtaǵy ǵylymı ortalyqtarmen jaqsy baılanysa aldyq. Áli kúnge deıin sonyń paıdasyn kórip kele jatyrmyn. Doktorantýranyń kezinde 3 aı Túrkıadan ǵylymı taǵylymdamadan óttim. 3 aıda ketken qarajatty memleket kóterip aldy. Sondaǵy jastar maǵan tańǵaldy. Elimizdiń osynsha múmkindik jasaǵanyna qyzyǵa qarady. Sońǵy ýaqytta mınıstrlik jarıalaǵan ǵylymı jobalardy tekseretin ǵalymdar quramynda 30 paıyzy 35 - ke deıingi jastar bolsyn degen talap qoıyp otyr. Demek, jastarǵa qoldaý bildirip otyr. Shetelde jas ǵalymdarǵa jaqsy jaǵdaı jasaıdy. Olar oqý ornyn bitirip, doktorlyq dısertasıa qorǵaımyn degenshe biraz qınalady. Keıinnen ýnıversıtetke ornalasqanda jalaqy máselesi, ǵylymı jańalyqtaryna eńbekaqysy mardymdy bolady. Olarmen salystyrǵanda bizdegi ǵalymdardyń aılyǵy az.
Qazaqta ónertapqysh, bilimdi jastar kóp. Olardyń árqaısysynyń ǵylymnyń damýyna, áleýetin arttyrýǵa múmkindigi bar. «Óleńge árkimniń - aq bar talasy». Ǵylymǵa da solaı. Inovasıalyq ekonomıkanyń damý kúshi nede? Árıne, ǵylymda. Kásibı kadr bolmasa, ǵylym qurdymǵa ketedi. Ǵylymı quldyraǵan eldiń ekonomıkasy men áleýmettik jaǵdaıy bir adym alǵa baspaıdy. Ulttyq múdde degenimiz ne? Ózge eldiń ǵylymyna emes, óz ǵalymymyzǵa jaǵdaı jasaý. «Altyn bastarǵa» múmkindik berý. Eldiń ǵylymı áleýetin kóterý. Nazarbaev ýnıversıteti - halyqaralyq dárejedegi ýnıversıtet. «Osy ýnıversıtet arqyly óz ǵalymdarymyzdyń sheteldik ǵalymdarmen birlesken jobalaryn júzege asyrsaq utylmaımyz» deıdi otandyq ǵalymdar. Dál qazir bizge tıimdisi de osy bolar, múmkin. Bastysy, ulttyq ǵylymdy órkendetýge utylmaǵanymyz.