InfoHub Logo

Sabaqtyń taqyryby: Adamnyń tuqym qýalaýshylyǵyn zertteý ádisteri
Sabaqtyń maqsaty:
1. Bilimdilik: Adam genetıkasynyń erekshelikteri men adamnyń tuqym qýalaýshylyǵyn zertteý ádisteri týraly túsinik berý.
2. Damytýshylyq: Adam genetıkasy týraly túsinik qalyptastyrý. Berilgen tapsyrmany oryndaýda erkin sóıleý qabiletterin damytý.
3. Tárbıelik: Deńgeılik tapsyrmalar oryndaý arqyly alǵan bilimderin naqtylaý, oılaryn qorytyndylaýǵa, ujymshyldyqqa, shapshańdyqqa jáne ýaqytty tıimdi paıdalana bilýge tárbıeleý.
Sabaqtyń ádisi: J. Qaraevtyń deńgeılep - saralap oqytý tehnologıasy, prezentasıa
qorǵaý, túsindirý, semantıkalyq karta, jasyryn sózderdi tabý, poster qorǵaý.
Sabaqtyń túri: Aralas sabaq
Kórnekiligi: Slaıd, ınteraktıvti taqta, baǵalaý paraǵy, taratpa materıaldar.
Sabaqtyń jospary:
I. Uıymdastyrý bólimi – 2 mınýt
İİ. Úı tapsyrmasyn tekserý – 6 mınýt
İİİ. Jańa sabaqty túsindirý – 13 mınýt
İV. Sabaqty bekitý – 18 mınýt
V. Qorytyndylaý – 3 mınýt
Vİ. Stýdentter bilimin baǵalaý – 2 mınýt
Vİİ. Úı tapsyrmasyn berý – 1 mınýt

I. Uıymdastyrý bólimi – 2 mınýt
1. Sálemdesý.
2. Oqýshylardy túgendeý.
3. Sabaqqa daıyndyǵyn tekserý.

Top stýdentteri 3 topqa bólinedi. Top músheleri ózara aqyldasý arqyly óz tobyna top basshysyn jáne baqylaýshy taǵaıyndaıdy. Top basshysy – toptyq jumystardy uıymdastyrady, baqylaýshy – top músheleriniń tapsyrmalardyń oryndalýyna, belsendiligine baqylaý júrgizedi, baqylaý paraqshasyn toltyrady. Sabaq sońynda baǵalaý paraqshasyna qorytyndy jasalyp, stýdentter baǵalanady.

Baǵalaý paraqshasy
№ Stýdenttiń
aty - jóni Úı tapsyrmasy Jańa sabaqty meńgerý Jeke qasıetter: sabaqtaǵy belsendiligi, topta jumys jasaý qabileti t. b Qorytyndy upaı
İ deńgeı tapsyrmasy İİ deńgeı tapsyrmasy İİİ deńgeı tapsyrmasy
1
2
3
4
5
6
Baǵalaý krıterııi: Stýdentterdi sabaqqa qatysý deńgeıine baılanysty 1 - den - 6 upaı júıesimen baǵalanady.
III. Jańa sabaq – 13 mınýt
- Elbasynyń «Qazaqstan - 2050: Bir maqsat, bir múdde, bir bolashaq» atty joldaýynda «Sportpen shuǵyldaný, durys tamaqtana bilý, júıeli profılaktıkalyq tekserilý – aýrýdyń aldyn alýdyń negizi» delingen bolatyn. Osy maqsatty júzege asyrýda adam genetıkasynyń zertteý ádisterin bilý arqyly, óz densaýlyǵyna qajetti ádisti paıdalana otyryp zertteýler júrgizý asa mańyzdy.
Genetıka ǵylymy qarastyratyn tuqym qýalaýshylyq pen ózgergishtiktiń barlyq zańdylyqtary adamǵa da tán bolyp esepteledi. Sebebi ol da tirshiliktiń bir túrine (Homo sapiens) jatady. Tuqym qýalaýshylyǵy men ózgergishtigi jaǵynan adamnyń basqa janýarlardan aıtarlyqtaı ózgesheligi joq. Bárinde de tuqym qýalaıtyn qasıet urpaqtan - urpaqqa hromosoma quramynda bolatyn gender arqyly berilip otyrady.
Adamnyń genetıkalyq obekt retindegi ereksheligi — onyń genetıkasyn zertteýdi qıyndatatyn kóptegen qaıshylyqtar bar. Olar:
 Jynystyq jaǵynan kesh - pisip jetiletindigi;
 Ár otbasynan taraıtyn urpaq sanynyń azdyǵy;
 Barlyq urpaqtyń tirshilik ortasyn teńestirýdiń múmkin emestigi;
 Hromosoma sanynyń kóp bolatyndyǵy;
 Adamǵa tájirıbe jasaýǵa bolmaıtyndyǵy
jáne basty bir qaıshylyq — adamnyń keıbir tuqym qýalaıtyn qasıetteriniń mysaly, qabileti men minez - qulqynyń damyp qalyptasýyna kedergi keltiretin ultshyldyq, násilshildik sıaqty áleýmettik teńsizdiktiń bolatyndyǵy.
Adamnyń tuqym qýalaýshylyǵyn zertteý ádisteri. Adamnyń genetıkasyn zertteýdegi kezdesetin qıynshylyqtar týraly joǵaryda aıtyldy. Soǵan qaramastan, onyń tuqym qýalaýshylyǵyn zertteýge múmkindik beretin ádister bar. Olar:
 Geneologıalyq ádis.
 Sıtogenetıkalyq ádis.
 Egizdik ádis.
 Ontogenetıkalyq ádis.
 Popýlásıalyq ádis
 Bıohımıalyq ádis.
Geneologıalyq ádis. Bul ádistiń negizinde adamda bolatyn túrli belgiler men qasıetterdiń nemese aýrýlardyń tuqym qýalaýyn, onyń shyqqan tegine qaraı zertteý jatady. Geneologıalyq ádispen kóptegen aýrýlardyń tuqym qýalaıtyndyǵy anyqtalǵan. Sonyń biri — gemofılıa. Osy aýrý boıynsha aǵylshyn korolevasy Vıktorıa áýletiniń shejirelik syzbanusqasy jasalǵan.
Sonda Vıktorıa men onyń zaıyby mundaı aýrýmen aýyrmaǵan. Olardyń arǵy teginde de eshkim gemofılıadan zardap shekpegen. Biraq Vıktorıanyń ata - anasynyń bireýiniń jynys jasýshasynda mýtasıa paıda bolǵan bolý kerek. Soǵan baılanysty koroleva Vıktorıa gemofılıanyń genin tasymaldaýshy bolyp, óziniń kóptegen urpaqtaryna taratqan. Sóıtip, Vıktorıadan mýtantty geni bar H hromosomany alǵan barlyq er jynysty urpaq gemofılıamen aýyrǵan.
Sıtogenetıkalyq ádis. Bul ádispen saý nemese aýrý adamnyń karıotıpine (hromosoma jıyntyǵyna) sıtogenetıkalyq taldaý jasalady. Sıtogenetıkalyq ádisti paıdalanyp tuńǵysh ret 1956 jyly Dj. Tııo men A. Levan qalypty jaǵdaıda adamnyń dene jasýshasynda 22 jup aýtosomalar jáne bir jup — jynystyq hromosomalar bolatyndyǵyn anyqtady. Bul ádisti qoldaný adamnyń dene jáne jynys jasýshalarynda paıda bolatyn hromosomalyq ózgeristerdi baıqaýǵa múmkindik týǵyzady. Mundaı ózgerister túrli aýrýlardyń týýyna sebepker bolady. Sondyqtan bul ádis medısınada dıagnostıkalyq maqsatta qoldanylady.
Egizdik ádis. Egiz bolyp týý - adam balasynda jıi kezdesetin qubylys. Olardyń eki túri bolady: bir jumyrtqalyq jáne eki jumyrtqalyq. Bir jumyrtqalyq egizder degenimiz — bir jumyrtqa jasýshasynyń bir spermatozoıdpen uryqtanýynan eki zıgotanyń damýy. Mundaı egizder bir - birine aınymaıtyn uqsas bolady. Al eki jumyrtqa jasýshalarynyń ár túrli spermatozoıdtermen bir mezgilde uryqtanýynan damyǵan, mundaı egizder bir - birine onsha uqsamaýy múmkin. Osynyń ishinde bir jumyrtqaly egizder asa mańyzdy jalpy bıologıalyq problemany, atap aıtqanda, belgi - qasıetterdiń damyp qalyptasýy úshin tuqym qýalaýshylyq pen syrtqy ortanyń áserin zertteýde yńǵaıly materıal bolyp tabylady. Sonymen qatar egizdik ádis adamnyń keıbir tuqym qýalaıtyn aýrýlarǵa (shızofrenıa, epılepsıa, gemofılıa t. b) beıimdiligin aldyn ala anyqtaýǵa kómektesedi.
Ontogenetıkalyq ádis. Bul ádispen adamnyń ontogenezi (jeke damýy) barysynda tuqym qýalaıtyn ózgeristerdiń bar - joǵy anyqtalady. Keıbir tuqym qýalaıtyn aýrýlardy soǵan jaýapty resessıvti genderden turatyn gomozıgotaly organızmnen ǵana emes, az da bolsa geterozıgotalylardan da baıqaýǵa bolady. Sonymen ontogenetıkalyq ádistiń mańyzy – ontogenez barysynda belgili bir aýrýdy tasymaldaıtyn resessıvti genderdi anyqtaý arqyly bolashaq urpaqty aýyr zardaptardan aldyn ala saqtandyrý.
Popýlásıalyq ádis. Bul ádispen túrli tuqym qýalaıtyn ózgeristerdiń adam popýlásıasyna taralý jıiligi zertteledi. Adamnyń ár túrli popýlásıalarynda tuqym qýalaıtyn genotıptik ózgeristerdiń taralýy túrli mólsherde bolady.
Bıohımıalyq ádis. Bul ádis adam genetıkasyn zertteýde sońǵy kezderi keńinen qoldanylyp júr. Jalpy adamda bolatyn túrli tuqym qýalaıtyn ózgerister jasýshasyndaǵy zat almasýdyń buzylýyna tikeleı baılanysty. Olar sol jasýshanyń quramyna kiretin nárýyzdar, nýkleın qyshqyldary, kómirsýlar, maılar, lıpıdter jáne t. b. ekenin belgili. Bul ádis qazirgi arheologıalyq zertteýlerde de qoldanylyp júr.
Qoryta aıtqanda, qazirgi adam genetıkasyn zertteýde, atalyp ketkendeı ár túrli ádister qoldanylýda. Soǵan baılanysty adamnyń genetıkalyq turǵydan tolyq zerttelgen obeektiler qataryna qosylatyny sózsiz.