InfoHub Logo

"…ıdealısik baǵytta birtýar týyndy jazyp shyqqan jazýshyǵa beriledi..."

Alfred Nobeldiń ósıetnamasynan

Ádebıet salasyndaǵy laýreatty Shved akademıasy tańdaıdy. Muny 1786 jyly Gýstav İİİ patsha«shved tili men aýyz ádebıetin retteý jáne meńgerý» úshin arnaıy uıymdastyrǵan.

Nobel komıtetiniń jarǵysynda «beletrıstıka ǵana ádebıet bolyp tabylmaıdy, formasy nemese stıli jaǵynan ádebı qundylyq sanalatyn basqa da shyǵarmalar jatady» delingen.

Nobel syılyǵyna usynylatyn shyǵarmalarǵa talaptar sońǵy kezderi birshama jeńildedi. Endi sońǵy jyldary jazylǵan týyndylar ǵana emes, sol avtordyń «osy ýaqytqa deıin mańyzdylyǵy baǵalanbaı kelgen», erterekte jazylǵan shyǵarmalary da qaralatyn boldy.

Alfred Nobel ne aıtpaq boldy?

Fızıka, hımıa jáne medısınamen edáýir túsinikti bolsa, onda ádebıet salasynda júlde taǵaıyndaý biraz qıyndyq týdyrady. Birinshiden ol ǵylym emes, ekinshiden, onyqandaı da bir qatań sheńberlerge salyp qoıýǵa bolmaıdy.

Shved akademıasy óz tańdaýynda Nobel qorynyń «júldege usynylǵan jumystar adamzatqa barynsha paıdaly bolýy tıis» degen ortaq jarǵylaryna ǵana emes, Nobeldiń ádebı shyǵarma«ıdealısik baǵytta» usynylýy kerek degen jeke eskertýlerine de nazar salýy kerek.

Bul eki krıterıı de tumandy, ásirese biraz daý týdyratyny – ekinshisi. Idealızm jaıly aıtqanda Nobel neni meńzegen? Shved akademıasynan Nobel ósıetnamasynyń túsindirmesi jaıly tarıhyn baqylaý óte qıyn, sebebi qor jarǵysyna sáıkes, bar qujatnama men kóshirmeler 50 jyl boıy qupıada ustalýy tıis.

Búginde Nobeldiń ıdealızm jaıly ósıetnamasy ádebıettegi ıdealısik baǵytty emes, shyǵarmanyń taza oryndalýyn, tili men stıliniń múltiksiz bolýyn meńzegen dep túsindirilip júr.

Eýropalyq ıdealızmnen dúnıejúzilik ádebıetke deıin

Ádebıet salasyndaǵy Nobel syılyǵynyń bastapqy satysynda (1901-1914) ıdealızmdi bólek bir sala dep qarastyryp, basty nazar soǵan aýdaryldy. Sondyqtan Lev Tolstoı emes, brıtandyq Redárd Kıplıng pen nemis Paýl Heızeler Nobel laýreattary atandy.

HH ǵasyrdyń 20-shy jyldary Akademıa ıdealızmniń tar anyqtamasynan arylyp, «keń gýmanızm» ıdeıalarymen erekshelenetin shyǵarmalar men avtorlarǵa kóshti. Osy tolqynda Anatol Frans pen Bernard Shoý sıaqtylarlaýreatatandy.

30-shy jyldary «adamzatqa ıgilikti týyndy» tujyrymyna sáıkes zamanaýı qoǵamnyń ómirin jaqsy jáne jaman jaǵynan sýretteıtin jazýshylar tańdaldy. Osylaısha ádebıetten tuńǵysh Nobel syılyǵyn Sınkler Lúıs jeńip aldy.

Ekinshi dúnıejúzilik soǵystan keıin taǵy da baǵyty ózgerip, jáne ádebıette «jańa baǵytqa jol ashqan» úmitkerler asa tanymaldylyqqa ıe boldy. Dál osy rette German Gesse menSemúel Bekkettiń joly boldy.

Sońǵy jyldary ádebıet salasyndaǵy Nobel syılyǵyn barynsha ámbebap etý úshin Shved akademıasy búkil álemnen asa tanymal emes avtorlarǵa kóńil aýdara bastady.

Óz erkimen jáne májbúrmen

Ádebıet salasyndaǵy Nobel syılyǵy tarıhynda odan eki ret bas tartqan jaǵdaılar bolǵan. 1958 jyly Borıs Pasternak basynda júldeni alýǵa kelisim berip, keıin keńes bıliginiń qysymynan odan bas tartqan.

Ekinshi bolyp 1964 jyly Nobel syılyǵyn Jan-Pol Sartr qabyldamady. Ol ómir boıy osyǵan uqsas resmı madaqtardan bas tartyp kelgen.

Ádebıet salasyndaǵy Nobel syılyǵyn birde - bir kandıdat eki ret alyp kórmegen.

Tili mańyzdy ma?

Alfred ádebıetten Nobel kandıdattarynyń tek Skandınavıa elderinen nemese Eýropadan ǵana bolmaýyna asa nazar aýdarǵan.

Búkil álemniń ádebı shyǵarmalarymen tanysýyna týra kelgen Shved akademıasy múshelerine qanshama jumys atqarý kerek bolǵanyn elestetip kórińiz?

Ádebıetten Nobel júldesin birneshe ret tym «eýropeıdtik» dep aıyptaǵan. Biraq 1984 jyly Shved akademıasy búkil álemniń jazýshylaryn qamtıtyndaı bar múmkindikti jasaıtyndaryn aıtty.

Aǵylshyn tili alda keledi

Ádebı júldege úmitkerlerdiń ishinde birinshi oryndy aǵylshyn tildi jazýshylar (27) ıelenedi, olardan keıin fransýzdar (14), nemister (13) jáne ıspandyqtar (11). Reseı bes Nobel laýreatymen jetinshi orynda.

Júlde men janrlar

Ádebı janrlardyń ishinde proza absolútti lıder (77) bolyp tabylady, odan keıin poezıa (33), dramatýrgıa (14), ádebı jáne fılosofıalyq esse (3) men tarıhı eńbekter (2) oryn alady.

Brıtanıa premeri Ýınston Cherchıll 1953 jyly tarıhı shyǵarmasy úshin ádebıetten Nobel syılyǵynyń laýreaty atanǵan. Júldeni dál oǵan berýiniń negizinde: «tarıhı jáne bıografıalyq sýretteýdegi sheberligi úshin, sondaı-aq adamzattyń ıgi qundylyqtaryn qorǵaıtyn tamasha oratorlyq óneri úshin» degen jeleý jatyr.

Úzdikterdiń úzdigi

Shved akademıasy avtorlardyń barlyq shyǵarmalaryn baǵalaýǵa tyrysqanymen, toǵyz jaǵdaıda ǵana Nobel júldesin naqty ádebı shyǵarmalar alǵan.

Bul tizimde Mıhaıl Sholohovtyń «Tynyq Dony», Djon Golsýorsıdiń "Forsaıttar týraly sagasy", Tomas Mannyń"Býddenbrogy" jáne Ernest Hemıngýeıdyń "Qart pen teńizi"bar.

Ádebı medal

Nobel medaldarynyń barlyǵynyń aversinde Alfred Nobeldiń beınesi, al reversinde – sáıkes ǵylym nemese ónerdiń alegorıasy soǵylǵan.

Ádebıetten beriletin medalda lavr japyraǵynyń astynda otyrǵan jigit beınelengen. Ol mýzanyń aıtyp jatqanyn muqıat tyńdap, jazyp otyrady.

Betinde "Inventas vitam juvat excoluisse per artes" dep latynsha jazylǵan jazba bar. Bul jol Vergılıanyń «Eneıda» poemasynan alynǵan jáne shamamen bylaı aýdarylady: "Jer betindegi ómirdi jańa ónerimen jaqsartqandar".

Medaldi  shved músinshisi Erık Lındberg jasaǵan.

 

---