InfoHub Logo

Jýrnalısıka dańǵyl joldy mamandyq ataýy, salanyń biri dep qarastyrmas edim, ol jýrnalısiń tula boıyn órnektep, adamdyq bolmysy arqyly túlep ushatyn, peshenege jazylǵan taǵdyrdyń – ult júreginiń  tórinen oryn aldyryp, qalamynyń qara sıasymen, jalyndy jazbalardy qamtıtyn mamandyq degim keledi.

Júregimdi shymyrlatyp, otyrsam dúrs – dúrs soqtyrtyp, ıne tyǵyp alatyndaı shanshyp jiberetin, kókeıimdegi saýaldy aıtýdy jón kórip otyrmyn. Ómirden ótse de, jazba jıhandary ólmes tulǵalardyń ornyn basatyn urpaq – jaýapkershilikti sezinip, ulttyń basyn qaınatyp, tis jara almaıtyn oılaryn jazba túrde jetkizip, tarıhtyń aqıqat beınesin jazba túrinde tańba etip qaldyrýy tıis. Bir - bir bıik shyńdy taý sıaqty qazaq ádebıetiniń nar tulǵalary Sherhan Murtaza, Oralhan Bókeı, Muhtar Maǵaýın, Aqseleý Seıdimbek, Asqar Súleımenov syndy asqar shyńdy qalamgerlerden úlgi – ónege alyp, mısıany jalǵastyrý kezegi, endi bizde. Ult jazýshylarynyń árqaısysynda ásem erekshelik, ózindik móri men bolmys - minezi jatyr, olardy bólip jarý – múldem qısynǵa kelmeıtin dúnıe.  Osy tusta Ahmet Baıtursynovtyń «Sóılegende sózdiń júıesin, qısynyn keltirip sóıleý qandaı kerek bolsa, jazǵanda da sózdiń kestesin keltirip jazý sondaı kerek», - degeni bar, maqalany oqyp otyrǵanda, oqyrmannyń rýhanı tolyǵyp, jaqsyny janyna serik etip alatyndaı , qoǵamyna paıdaly bolatyndaı, kindik qany tamǵan jerin qasyq qany qalǵansha bar yqylas – yjdahatymen súıip, qyzǵyshtaı qorǵaýyna sebep bolatyndaı etip, ár oıdy naqyshyna keltirip, zıany men zalal qatynasynsyz jazylýy kerek dep paıymdaımyn.

Ulttyń zarly zamany men qıyn – qystaý kezeńiniń kóleńkeli tusynan kúngeı shyǵystan araılap tańjaryqtaı bolǵan, «ulttyń oıanyp», bir silkinip, jyǵylyp – búgilip, tizerlegen jerinen qaıta turyp, erik – jigerin qolyna alyp, rýhanı jańǵyrýyna sebep bolǵan – osy bir jazylǵan qundy jazba dúnıeler emes pe?..

«Oqý – bilim azyǵy, bilim – yrys qazyǵy» - jýrnalısiń eń basty qarýy, ol – qalamy. Qalamynyń shyqqan týyndysy, ushqyr oıy teńizdeı tolyqsyp, beıne bir eleń etkizer, maǵynasy «Marıana shuńǵymasy» syndy jyldar boıy zerttelýi jazbanyń qundylyǵyn, mańyzdylyǵyn, sýrettelgen tarıhı oqıǵanyń mán – japsaryn saralap, arttyrady dep oılaımyn.

Jýrnalıs halyqty balasyndaı erkeletip, jaqsy kórip, «balasynyń» ne sebepti emirene jylaýyn, jaǵdaıyn, tolyǵymen, jetkilikti deńgeıde ómir súrýine jaýapty tulǵa. Ol – halyqtyń jany, basyna túsken oqıǵasyn ashyq ,naqty kúıde «belgili bir oryndarǵa» jetkizip – moınyna alǵan isti aıaǵyna deıin jetkizetin birden – bir jaýapkershilikti tulǵa .

Qalamger – qoǵam qubylysyn jansúzgiden ótkizip, zaman shyrǵalańynda jutylǵan tirshilik janaıqasyna basyn buryp, qulaǵyn túretin sezimtal ári mashaqatshyl júrek ıesi. Onyń nazar dúrbisinde ilingen meken men mezgil taramdary ala qaǵazdy aıdyn etip, jansaraıynan adamzat sanasyna tógile ketedi. Ǵasyr dúrbeleńinde ıini qanbaǵan qatparlar qalamger qalamynyń qýatymen qyrtysyn jazyp, óziniń jumbaq bitimin ashady.

Oqyrmannyń jadyna sáýle  quıylyp, júrek munarasyna sham jaǵylýyna sebep bolǵan - qazaq ádebıetiniń kórkem shyǵarmalary. Ádebıet jýrnalısıkaǵa tanym, shyǵarmashylyq kredo,oılaý júıesindegi erkindik pen daralyq turǵasynan oń áser berdi. Jýrnalısıkadaǵy ádebıet belgileri – týyndynyń kórkemdik – estetıkalyq spasyn arttyryp, stıldik negizin nyǵaıtty.

Sonyń ishindegi qazaq prozasyna súbeli úles qosqan  Oralhan Bókeıdiń qaýyrsynynan quıylǵan, áńgimelerininiń ishindegi eń ataqtysy – «Qasqyr ulyǵan túnde» atty novelasy. Eń aldymen, jýrnalısiń jeke daralyq qasıeti, adamgershilik bolmysyn baıqadym, ol áıel adamdardy jaqsy qadirleýi, baǵalaýy, syılaýy shyǵarmanyń lebinen sezilgendeı boldy. Jazylý formasy erekshe, qala men dalany ala otyryp, ekeýindegi adamnyń jan dúnıesindegi qubylystardy erekshe kórsetip otyrady.

Kirispe bóliminde oqyrmandy «daıyndaýy», shyǵarmanyń baılanysy Nyspysy Nurlan degen jýrnalıske tapsyrylǵan is boıynsha qarly shyńdy, aıazdy, Qazaqstannyń shyǵysy Altaı silemderine tike jol tartqan bas qaharmannyń avtobýs ishinde «Órken aýyly» aıaldamasynan túsip qalatyn kórkem, Araı esimdi boıjetken arasyndaǵy áńgimemen qyzady. Áńgimeniń realızmdi sýretteýi jazýshynyń taǵy bir erekshe qyryn ańǵartady. Qyzdyń: «bizdiń jetim, mádenı – turmystyq ahýaly tómen aýyldy emes, týra túzý de, jaıly tas jolmen úlgili seloǵa tartasyzdar ǵoı, tek sondaı tamashany kórip, jazasyzdar », - dep aıtqanyn qarańyzshy. Qazaq qoǵamynyń áli de qorǵansyz  ekendigin osy bir shyǵarma arqyly astarlap bergen, meniń oıymsha, osy tustas taqyryptardy sheber tásilder arqyly jazý - oqtyn – tekte jazýshylardyń ǵana qolynan keledi. Or – aǵa bir ǵana qyzdyń aıanyshty ólimi arqyly tegis halyqtyń qorǵansyzdyǵyn sýrettegendeı boldy.Qazaq halqynyń en dalada, taý arasynda, aıazy yzǵarly taý silemderiniń bókterindegi, qıynshylyqta ómir súrip jatqan, aıanyshty ómirin kórsetti. Shaǵyn áńgimeniń qozǵar taqyryby tereńde jatyr.

Áńgime basyndaǵy qystyń uzaq keshin, Altaıdyń tabıǵaty, erekshe, kórkem, naqty sýretteledi, shyǵarmanyń árbir tusy beıneleýish quraldarǵa toly bolýy – áńgimeniń  kóz aldyńa elesteýine sebepker boldy. Kórkemdeýish quraldary óz aldyna bólek áńgime. Dál osy beıneleý quraldary jýrnalısıka salasyna ádebıet áleminen kelgen edi.

Or – aǵanyń, Oralhan Bókeıdiń esten ketpes, jýrnalısıka men ádebıet salasynyń arasyna kópir jasaǵandaı bolǵan týyndysy, osy – «Qasqyr ulyǵan túnde» atty áńgimesi ekendigine bári de kýá ekeni málim.

Meniń oıymsha, árbir bilikti, bilimdi, oı – armany men maqsatynyń izimen ýaqyt aǵymyna qaramaı, qarańǵy túnekterden júregindegi oty men ózindik senim kúshi qolǵa ustaǵan maıshamy bolyp, dittegen mejesine jetkennen keıin ár jýrnalıs ózin «Martın Idendeı» sezinetin shyǵar. Djek London sıpattap keltirgen shyǵarmasyna negiz etip alǵan bas qaharmany jýrnalıs bolyp, ony Djek London oqyrman aldyna ádebıet týyndysy etip shyǵarýy, álemdik deńgeıde baǵalanyp, qoǵam arasynda búgingi kúnge deıin mańyzy tereńde jatqan jýrnalısıka men ádebıet salasynyń baılanysyn kórsetpek bolǵan birden – bir shyǵarma.

Armanyn maqsatqa negizdegen Martın Iden qıyndyqtar men shyǵyndarǵa daıyn boldy.Ol áńgimeler, óleńder jazady, biraq qoljazbalary ártúrli basylymdardan oǵan únemi, qaıta orala berdi.Tipti óte qıyn muqtajdyqqa qaramastan, ol moıymady, Martın Idenniń óz armanynan bas tartpaýy ózime de erek kúsh bergendeı boldy. Ol kórgen gazet – jýrnaldardaǵy basylymdarynda jarıalanǵan materıaldar, Idenniń oıynsha, jalǵan, usaq, shekteýli boldy, al týra jáne adal jas jigit jas úshin onyń ar – ojdanymen kelisim jasaý múmkin emes edi.

Eshkimge eliktemeý, opasyzdyqtan aýlaq bolý, Martın óziniń daralyǵyn, qoltańbasyn moıyndaýǵa qol jetkizedi. Alaıda, romannyń bas keıipkeri birte – birte joǵary álemniń, ózi umtylǵan álemniń shynaıy beınesin kóre bastaıdy. Martın Iden usaqtylyqpen, rýhanı qyzyǵýshylyqtyń azdyǵymen únemi kezdesip otyrady, al «qoǵam tirekteriniń» syrtqy jyltyrlyǵy men naqtylaýynyń artyndaǵy shynaıy beıneni kóre bastady. Áńgime sońy tragedıamen aıaqtalady.

Shyǵarma meni ózim úshin aqıqat jolymen júrýdi, jaqsy ómir izdeýde ózimdi joǵaltyp almaýymdy jáne ózimniń qalpymdy saqtaýymdy taǵy bir kórsetkendeı boldy.

Qorytyndylaı kele, jýrnalısıkanyń ádebıetke yqpaly ne ádebıettiń jýrnalızmge yqpaly álemdik dárejede oń kózqaras tapqandyǵy dáleldengen. Oǵan dálel jýrnalıs qaınarynan shyqqan jazýshylardyń «Nobel syılyǵyna» ıelenýi, ol joǵary túrde baǵalanyp, álemdik turǵyda bestseller bolyp, eki jaqtyń – jýrnalısıka men ádebıettiń arajigin jaqyndastaryp, bar oń jaǵyn birinen – biri alyp, birine – biri berisip tolyǵý sheńberine ákelgendeı dep oılaımyn. Jýrnalısıka, ol bir orynda turatyn, birqalypty údemeli mamandyq emes, ol birde býlyqsynyp, bulttanyp, qurystanyp, shyǵarmashylyqtyń qaınaǵan qazan syqyldy, pisken súttiń betine shyqqan qaımaǵy sıaqty dúnıege keletin asyl mura shyǵarmalarymen bitesip jatatyn asa baǵaly, jaýapkershilikti, urpaqqa mol – taǵylym bere alatyn mamandyq.

Jýrnalısıka men ádebıettiń erekshe bir kórinisin Knýt Gamsýnnyń «Ashtyq» romanynan habardar bola alamyz. Jazǵan maqala, áńgime,óleńderi ózine qaıta qaıtaryla bergen jýrnalısiń basynan ótken qıyn – qystaý kezeńderi, qatty ashyǵyp, jerdegi maltatasty alyp, boıyna nár berilýi – oqyrmanǵa úlken áser, al ádebıet pen jýrnalızmge keń serpilis berdi dep qorytyndylar edim.

Sultan Baǵdat Sultanqyzy

Jýrnalısıka fakúlteti

1 - kýrs stýdenti

---