Afrıka ózender men kólderi
Taqyryby:§ 48 Afrıka ózender men kólderi.
Bilimdilik maqsaty - Afrıkanyń ózenderi júıesi onyń negizgi túrleri, jáne kólderine basqa salalaryna toqtalý. Ózenniń júıesi keshenniń quramdas bólikteri týraly bilim berip, kólderdiń mańyzdylyǵy geografıasyn oqyp meńgertý.
Damytýshylyq maqsaty – Jalpy oqý iskerlikterin úırený, jalpy tabıǵat týraly oqýshylardyń kózqarastaryn damytý, pánge degen qyzyǵýshylyǵyn, tanymdyq qyzyǵýshylyǵyn arttyrý.
Tárbıelik maqsaty – oqýshylardy eńbekqorlyqqa tárbıeleý, óz oılaryn jetkize bilýine, qarym - qatynas jasaýdy úıretý. Balalardy uıymshyldyqqa tárbıeleý, adamgershilik qasıeti men geografıalyq mádenıetin qalyptastyrý.
Oqý quraldary: Oqýlyq, 7 synyp Atlas, jarty sharlar fızıkalyq kartasy, dúnıe júziniń saıası kartasy.
Sabaq túri: Aralas sabaq.
Oqytý ádisteri: Reprodýktıvti, problemalyq ádis.
Sabaqtyń jospary: İ kezeń – uıymdastyrý
İİ kezeń – jańa taqyrypty meńgerý
İİİ kezeń – bilim men ıkemdilikterin bekitý
İV kezeń – úı tapsyrmany berý
V kezeń – baǵalaý kezeńi
Vİ kezeń – qorytyndy
Sabaqtyń barysy.
Oqýshylarmen amandasý, balalardyń kim - joǵyn suraý. Sosyn oqýshylardyń sabaqqa daıyndyǵyn tekserý.
Ózender.
• Jeriniń aýmaǵy 29, 2 mln. km2 (araldarymen birge 30, 3 mln. km2). Turǵyny 728 mln. adam. Soltústikten ońtústikke qaraı 8000 km - ge, batystan shyǵysqa qaraı 7500 km - ge (Saharada) sozylǵan, ońtústigindegi eni 810 km. Jaǵalaýynyń jalpy uzyndyǵy 30500 km. Afrıkany ekvator syzyǵy ortasynan kesip ótedi. Qurlyqty soltústiginde Jerorta teńizi, batysynda Atlant muhıty, shyǵysynda Úndi muhıty men Qyzyl teńizi sýlary shaıyp jatyr. Soltústik - shyǵysynda jińishke Sýes moınaǵy (112 km) arqyly Azıamen jalǵasady. Gıbraltar buǵazy arqyly Eýropanyń Pıreneı túbeginen bólingen. İri shyǵanaqtary Gvıneıa, Sıdra. Eń úlken túbegi – Somalı, qurlyqtyń shyǵysynda – Madagaskar, Zanzıbar, Sokotra, Mafıa, Pemba, Komor, Maskaren, Amırant jáne Seıshel araldary, batysynda – Madeıra, Kanar, Jasyl múıis, Gvıneıa shyǵanaǵynda Annabon, San - Tome, Prınsıpı, Fernando - Po araldary ornalasqan.
Ózender
• Afrıkadaǵy ózender júıesiniń neǵurlym jıi taralǵan jeri – ekvator mańy men materıktiń ońtústik – shyǵys bóligi. Shóldi aımaqtarda ózender óte az. Kerisinshe keýip qalǵan arnalar – ýádter kóp kezdesedi. Olar sırek jaýatyn jańbyrlar kezinde ǵana sýda tolady. Jer bederiniń shyǵysqa qaraı kóterińki bolýyna baılanysty ózenderdiń basym kópshiligi Atlant muhıtyna quıady. Materık aýdanynyń ⅓ - i ishki tuıyq alapqa jatady. Afrıkanyń shyǵys bóligindegi ózender
Úndi muhıty alabyna jatady.
• Jer bederiniń kóterińki bolýyna jáne krıstaldy jynystardyń keń taralýyna baılanysty Afrıka ózenderinde shońǵaldar men sarqyramalar kóp kezdesedi. Sońdyqtan ózen sýlarynyń gıdroenergetıkalyq qory mol. Ózenderdiń barlyǵy derlik jańbyr sýymen qorektenedi. Srndyqtan ekvatorlyq beldeý arqyly aǵyp ótetin ózenderdiń sýy jyl boıy mol bolady, al basqa beldeýlerde ylǵaldyń mólsheri men túsý merzimine baılanysty ózen deńgeıleri aýytqyp otyrady.
• Materıktegi iri ózen júılerine Nil, Kongo ( Zaır ), Nıger, Zambezı ózenderi jatady.
Nil
• Nil (lat. Nilus, gr. Neilos ) – Afrıkadaǵy jáne dúnıe júzindegi eń uzyn ózen. Uzyndyǵy 6671 km, alabynyń aýmaǵy 2870 myń km2. Ortasha sý aǵymy Asýan mańynda 2600 m3/s (ár jyldary 500 m3/s - tan – 15000 m3/s - qa deıin aýytqıdy). Shyǵys Afrıka taýly ústirtinen 2000 m - den astam bıiktikte bastalyp, Jerorta teńizine atyraý jasap quıady. Nil Rýkarara ózeni bolyp bastalyp, Kagera ózeni arqyly Vıktorıa kóline quıyp, odan Vıktorıa – Nil degen atpen aǵyp shyǵady. Albert kólinen keıin Albert – Nil, Asýa salasy qosylǵan jerde Bahr - ál - Jebel, Bahr - ál - Gazal qosylǵannan keıin Aq Nil (Bahr - ál - Ábıad) dep atalady. Hartým qalasynyń tusynda Aq Nilge Kógildir Nil qosylady da, saǵasyna deıin Nil dep atalady. Joǵarǵy bóliginde aǵysy qatty, arnasy shońǵaldy jáne kóptegen sýqulamalar jasaıdy. Eń irisi – Merchıson sýqulamasy (bıikt. 40 m). Taýly ústirtten shyqqannan keıin ózen asa keń, jaıpaq qazanshuńqyrdy basyp aǵady. Aǵysy baıaýlaıdy, arnasy taramdarǵa bólinip ketedi. Ańǵarynda krıstal taý jynystary ashylǵan jerlerde shońǵaldar paıda bolǵan (Hartým men Asýannyń arasynda 6 shońǵal bar). Kógildir Nil alabynda jańbyr jazda mol jaýady. Sondyqtan Nil tómen aǵysynda jazdaǵy sý shyǵyny sabasyna túsken kezdegiden 5 ese asyp túsedi. Nil ańǵary adamzattyń ejelgi mádenıet oshaqtarynyń biri. Onyń sýy ejelden jer sýarýǵa, keme qatynasyna, halyqty sýmen qamtamasyz etýge, balyq aýlaýǵa paıdalanylyp keledi. Nil ańǵarynda Egıpet halqynyń 97%- y turady. Birneshe bógender men SES - ter salynǵan (eń irisi – Asýan SES - i). Keme júzetin sý jolynyń uz. 3000 km - den asady. Jaǵalaýynda Hartým, Asýan, Kaır, atyraýynda Aleksandrıa qalalary ornalasqan.
Kongo ( Zaır ).
• Kongo(Congo) (sheginde respýblıkanyń Zaır Zaır atalady), ózen ekvatorıalnoı Afrıke, Zaıre, jarym - jarty sha onyń shekaralarynyń halyqtyń Kongo respýblıkasy jáne Angoloı. Bas g. banana atlantıkalyq muhıtqa degen vpadaet. Sha baseınniń jáne vodonosnostı ólshemderine 1 - e jerdi Afrıke qaryzǵa alady jáne 2 - e(keıin Amazonkı) arada álemde. Uzyndyq 4320 kılometrdiń(sha syrttyń derekterleriniń, 4374 kılometr) Lýalaby ıstoka, Chambezı ıstoka - svyshe 4700 kılometr aýdan baseın 3691 myń km2(sha syrttyń derekterleriniń, 3822 myń km2). K. baseıni sheginde Zaıra(svyshe ortaq onyń aýdanynyń 60%), halyqtyń Kongo respýblıkasy, Kamerýna, sentralnoafrıkanskoı respýblıkanyń, Rýandy, Býrýndı, Tanzanıı, Zambıı jáne Angoly peıildi. Fızıko - geografıcheskom qatynasta ol Kongonyń shuqyryn men ol aımaqtyń ploskogorámı qamashalaıdy. Sha qurylymnyń ózgeshelikteriniń jazyqtar 3 negizgi telimniń: syrt(ıstokov deıin Stenlı sarqyramalarynyń, okolo 2100 kılometr), orta(Stenlı sarqyramalarynan do g. Kınshasa, svyshe 1700 kılometr) jáne tómengi(okolo 500 kılometr) ajyratylady.
Kólder
Vıktorıa, Vıktorıa - Nánza, Ýkereve(Victoria, Victoria Nyanza), kól shyǵystyń Afrıke, basta aýmaqta Tanzanıı, Kenıı jáne Ýgandy. Bıiktikte m peıildi 1134. Aýdan 68 myń km2(sha aýmaqqa 2 - e - keıin kóldiń syrttyń - álemniń presnyh kólderinen). Naıbolshaıa uzyndyq kılometrler 320, en kılometrler 275 40 ortanyń tereńdikteri m(naıbolshaıa 80 m). Soltústikter, jáne ońtústikter shyǵystyń shaǵyldy jaǵalarynyń nızmennye, men kópshilik shyǵanaqtardyń. Batysshyl jaǵa bıik jáne bite -. Jaǵanyń syzyǵynyń ortaq uzyndyǵy svyshe 7 myń kılometr eń iri shyǵanaqtar - Kavırondo jáne Spıka. Kóp aral, ortaq aýdan 6 myń okolo km2(eń iri - Ýkereve jáne Sese araldarynyń). Kól pologıı tektonıcheskıı progıb Vostochno - afrıkanskogo jonnyń soltústiktiń bóliginde, men S. podprýjeno lavovym tasqynmen qaryzǵa alady. Prı kóldiń shuqyrynyń biliminde Albert jáne Edýard razlomov Vostochno - afrıkanskoı zonasynyń alǵashqy aǵyndy Kongonyń shuqyryna buz - ortalyqtyń tarmaǵynda ara orta antropogenovogo kezdiń týǵan. Aǵynnyń jańa júıesi bas bur - Vıktorıa(kól Afrıke) boldy.
Taqyrypty bekitý:
1. Afrıka ózenderi qandaı alaptarǵa jatady?
2. Afrıka jerinde ishki tuıyq alap kóp bólikti qamtıdy?
3. Kólder nege Afrıkanyń shyǵysynda shoǵyrlanǵan?
4. Chad kóliniń jaǵalaýy nege úzik syzyqtarmen kórsetilgen?
Úı jumysy:
§48 Afrıka ózender men kólderi. oqyp mazmunyn aıtý.
1. Afrıkanyń fızıkalyq jáne klımattyq kartalaryn paıdalanyp, Nıger jáne Zambezı ózenderine sıpattama.
1. Ózenniń materıktegi ornyn, qaı alapqa jatatyndyǵyn anyqtaý.
2. Ózen qaıdan bastalady, qaıda quıady?
3. Ózenniń sý jınaý alaby, onyń jer bederine táýeldiligi.
4. Ózenniń qorektený kózderi.
5. Ózenniń rejımi, onyń klımatqa baılanystylyǵy.
6. Sharýashylyq mańyzy.
7. Ózenniń ekologıalyq jaǵdaıy.
Bilimdilik maqsaty - Afrıkanyń ózenderi júıesi onyń negizgi túrleri, jáne kólderine basqa salalaryna toqtalý. Ózenniń júıesi keshenniń quramdas bólikteri týraly bilim berip, kólderdiń mańyzdylyǵy geografıasyn oqyp meńgertý.
Damytýshylyq maqsaty – Jalpy oqý iskerlikterin úırený, jalpy tabıǵat týraly oqýshylardyń kózqarastaryn damytý, pánge degen qyzyǵýshylyǵyn, tanymdyq qyzyǵýshylyǵyn arttyrý.
Tárbıelik maqsaty – oqýshylardy eńbekqorlyqqa tárbıeleý, óz oılaryn jetkize bilýine, qarym - qatynas jasaýdy úıretý. Balalardy uıymshyldyqqa tárbıeleý, adamgershilik qasıeti men geografıalyq mádenıetin qalyptastyrý.
Oqý quraldary: Oqýlyq, 7 synyp Atlas, jarty sharlar fızıkalyq kartasy, dúnıe júziniń saıası kartasy.
Sabaq túri: Aralas sabaq.
Oqytý ádisteri: Reprodýktıvti, problemalyq ádis.
Sabaqtyń jospary: İ kezeń – uıymdastyrý
İİ kezeń – jańa taqyrypty meńgerý
İİİ kezeń – bilim men ıkemdilikterin bekitý
İV kezeń – úı tapsyrmany berý
V kezeń – baǵalaý kezeńi
Vİ kezeń – qorytyndy
Sabaqtyń barysy.
Oqýshylarmen amandasý, balalardyń kim - joǵyn suraý. Sosyn oqýshylardyń sabaqqa daıyndyǵyn tekserý.
Ózender.
• Jeriniń aýmaǵy 29, 2 mln. km2 (araldarymen birge 30, 3 mln. km2). Turǵyny 728 mln. adam. Soltústikten ońtústikke qaraı 8000 km - ge, batystan shyǵysqa qaraı 7500 km - ge (Saharada) sozylǵan, ońtústigindegi eni 810 km. Jaǵalaýynyń jalpy uzyndyǵy 30500 km. Afrıkany ekvator syzyǵy ortasynan kesip ótedi. Qurlyqty soltústiginde Jerorta teńizi, batysynda Atlant muhıty, shyǵysynda Úndi muhıty men Qyzyl teńizi sýlary shaıyp jatyr. Soltústik - shyǵysynda jińishke Sýes moınaǵy (112 km) arqyly Azıamen jalǵasady. Gıbraltar buǵazy arqyly Eýropanyń Pıreneı túbeginen bólingen. İri shyǵanaqtary Gvıneıa, Sıdra. Eń úlken túbegi – Somalı, qurlyqtyń shyǵysynda – Madagaskar, Zanzıbar, Sokotra, Mafıa, Pemba, Komor, Maskaren, Amırant jáne Seıshel araldary, batysynda – Madeıra, Kanar, Jasyl múıis, Gvıneıa shyǵanaǵynda Annabon, San - Tome, Prınsıpı, Fernando - Po araldary ornalasqan.
Ózender
• Afrıkadaǵy ózender júıesiniń neǵurlym jıi taralǵan jeri – ekvator mańy men materıktiń ońtústik – shyǵys bóligi. Shóldi aımaqtarda ózender óte az. Kerisinshe keýip qalǵan arnalar – ýádter kóp kezdesedi. Olar sırek jaýatyn jańbyrlar kezinde ǵana sýda tolady. Jer bederiniń shyǵysqa qaraı kóterińki bolýyna baılanysty ózenderdiń basym kópshiligi Atlant muhıtyna quıady. Materık aýdanynyń ⅓ - i ishki tuıyq alapqa jatady. Afrıkanyń shyǵys bóligindegi ózender
Úndi muhıty alabyna jatady.
• Jer bederiniń kóterińki bolýyna jáne krıstaldy jynystardyń keń taralýyna baılanysty Afrıka ózenderinde shońǵaldar men sarqyramalar kóp kezdesedi. Sońdyqtan ózen sýlarynyń gıdroenergetıkalyq qory mol. Ózenderdiń barlyǵy derlik jańbyr sýymen qorektenedi. Srndyqtan ekvatorlyq beldeý arqyly aǵyp ótetin ózenderdiń sýy jyl boıy mol bolady, al basqa beldeýlerde ylǵaldyń mólsheri men túsý merzimine baılanysty ózen deńgeıleri aýytqyp otyrady.
• Materıktegi iri ózen júılerine Nil, Kongo ( Zaır ), Nıger, Zambezı ózenderi jatady.
Nil
• Nil (lat. Nilus, gr. Neilos ) – Afrıkadaǵy jáne dúnıe júzindegi eń uzyn ózen. Uzyndyǵy 6671 km, alabynyń aýmaǵy 2870 myń km2. Ortasha sý aǵymy Asýan mańynda 2600 m3/s (ár jyldary 500 m3/s - tan – 15000 m3/s - qa deıin aýytqıdy). Shyǵys Afrıka taýly ústirtinen 2000 m - den astam bıiktikte bastalyp, Jerorta teńizine atyraý jasap quıady. Nil Rýkarara ózeni bolyp bastalyp, Kagera ózeni arqyly Vıktorıa kóline quıyp, odan Vıktorıa – Nil degen atpen aǵyp shyǵady. Albert kólinen keıin Albert – Nil, Asýa salasy qosylǵan jerde Bahr - ál - Jebel, Bahr - ál - Gazal qosylǵannan keıin Aq Nil (Bahr - ál - Ábıad) dep atalady. Hartým qalasynyń tusynda Aq Nilge Kógildir Nil qosylady da, saǵasyna deıin Nil dep atalady. Joǵarǵy bóliginde aǵysy qatty, arnasy shońǵaldy jáne kóptegen sýqulamalar jasaıdy. Eń irisi – Merchıson sýqulamasy (bıikt. 40 m). Taýly ústirtten shyqqannan keıin ózen asa keń, jaıpaq qazanshuńqyrdy basyp aǵady. Aǵysy baıaýlaıdy, arnasy taramdarǵa bólinip ketedi. Ańǵarynda krıstal taý jynystary ashylǵan jerlerde shońǵaldar paıda bolǵan (Hartým men Asýannyń arasynda 6 shońǵal bar). Kógildir Nil alabynda jańbyr jazda mol jaýady. Sondyqtan Nil tómen aǵysynda jazdaǵy sý shyǵyny sabasyna túsken kezdegiden 5 ese asyp túsedi. Nil ańǵary adamzattyń ejelgi mádenıet oshaqtarynyń biri. Onyń sýy ejelden jer sýarýǵa, keme qatynasyna, halyqty sýmen qamtamasyz etýge, balyq aýlaýǵa paıdalanylyp keledi. Nil ańǵarynda Egıpet halqynyń 97%- y turady. Birneshe bógender men SES - ter salynǵan (eń irisi – Asýan SES - i). Keme júzetin sý jolynyń uz. 3000 km - den asady. Jaǵalaýynda Hartým, Asýan, Kaır, atyraýynda Aleksandrıa qalalary ornalasqan.
Kongo ( Zaır ).
• Kongo(Congo) (sheginde respýblıkanyń Zaır Zaır atalady), ózen ekvatorıalnoı Afrıke, Zaıre, jarym - jarty sha onyń shekaralarynyń halyqtyń Kongo respýblıkasy jáne Angoloı. Bas g. banana atlantıkalyq muhıtqa degen vpadaet. Sha baseınniń jáne vodonosnostı ólshemderine 1 - e jerdi Afrıke qaryzǵa alady jáne 2 - e(keıin Amazonkı) arada álemde. Uzyndyq 4320 kılometrdiń(sha syrttyń derekterleriniń, 4374 kılometr) Lýalaby ıstoka, Chambezı ıstoka - svyshe 4700 kılometr aýdan baseın 3691 myń km2(sha syrttyń derekterleriniń, 3822 myń km2). K. baseıni sheginde Zaıra(svyshe ortaq onyń aýdanynyń 60%), halyqtyń Kongo respýblıkasy, Kamerýna, sentralnoafrıkanskoı respýblıkanyń, Rýandy, Býrýndı, Tanzanıı, Zambıı jáne Angoly peıildi. Fızıko - geografıcheskom qatynasta ol Kongonyń shuqyryn men ol aımaqtyń ploskogorámı qamashalaıdy. Sha qurylymnyń ózgeshelikteriniń jazyqtar 3 negizgi telimniń: syrt(ıstokov deıin Stenlı sarqyramalarynyń, okolo 2100 kılometr), orta(Stenlı sarqyramalarynan do g. Kınshasa, svyshe 1700 kılometr) jáne tómengi(okolo 500 kılometr) ajyratylady.
Kólder
Vıktorıa, Vıktorıa - Nánza, Ýkereve(Victoria, Victoria Nyanza), kól shyǵystyń Afrıke, basta aýmaqta Tanzanıı, Kenıı jáne Ýgandy. Bıiktikte m peıildi 1134. Aýdan 68 myń km2(sha aýmaqqa 2 - e - keıin kóldiń syrttyń - álemniń presnyh kólderinen). Naıbolshaıa uzyndyq kılometrler 320, en kılometrler 275 40 ortanyń tereńdikteri m(naıbolshaıa 80 m). Soltústikter, jáne ońtústikter shyǵystyń shaǵyldy jaǵalarynyń nızmennye, men kópshilik shyǵanaqtardyń. Batysshyl jaǵa bıik jáne bite -. Jaǵanyń syzyǵynyń ortaq uzyndyǵy svyshe 7 myń kılometr eń iri shyǵanaqtar - Kavırondo jáne Spıka. Kóp aral, ortaq aýdan 6 myń okolo km2(eń iri - Ýkereve jáne Sese araldarynyń). Kól pologıı tektonıcheskıı progıb Vostochno - afrıkanskogo jonnyń soltústiktiń bóliginde, men S. podprýjeno lavovym tasqynmen qaryzǵa alady. Prı kóldiń shuqyrynyń biliminde Albert jáne Edýard razlomov Vostochno - afrıkanskoı zonasynyń alǵashqy aǵyndy Kongonyń shuqyryna buz - ortalyqtyń tarmaǵynda ara orta antropogenovogo kezdiń týǵan. Aǵynnyń jańa júıesi bas bur - Vıktorıa(kól Afrıke) boldy.
Taqyrypty bekitý:
1. Afrıka ózenderi qandaı alaptarǵa jatady?
2. Afrıka jerinde ishki tuıyq alap kóp bólikti qamtıdy?
3. Kólder nege Afrıkanyń shyǵysynda shoǵyrlanǵan?
4. Chad kóliniń jaǵalaýy nege úzik syzyqtarmen kórsetilgen?
Úı jumysy:
§48 Afrıka ózender men kólderi. oqyp mazmunyn aıtý.
1. Afrıkanyń fızıkalyq jáne klımattyq kartalaryn paıdalanyp, Nıger jáne Zambezı ózenderine sıpattama.
1. Ózenniń materıktegi ornyn, qaı alapqa jatatyndyǵyn anyqtaý.
2. Ózen qaıdan bastalady, qaıda quıady?
3. Ózenniń sý jınaý alaby, onyń jer bederine táýeldiligi.
4. Ózenniń qorektený kózderi.
5. Ózenniń rejımi, onyń klımatqa baılanystylyǵy.
6. Sharýashylyq mańyzy.
7. Ózenniń ekologıalyq jaǵdaıy.
Nazar aýdaryńyz! Jasyryn mátindi kórý úshin sizge saıtqa tirkelý qajet.
You Might Also Like
