InfoHub Logo

Aǵylshyn tili (aǵylsh. English, English language) — Úndi-eýropa tilderi januıasynyń batys german tobyna jatatyn til. Aǵylshyn tili ejelgi til bolyp esepteledi, ol qazirgi Ulybrıtanıa aýmaǵyn ejelde basyp alǵan Anglosaksondardyń tili, biraq jaýlanǵan keltterdiń tilderi de áserin tıgizgen.

Aǵylshyn tili — halyqaralyq til (de-fakto - lıngva franka). Álemdegi eń kóp taraǵan, ári qytaı tilinen keıingi halyq sany boıynsha eń kóp paıdalanatyn til. Aǵylshyn tili Ulybrıtanıa, Amerıka Qurama Shtattary, Jańa Zelandıa, Aýstralıa jáne basqa elderde ana tili bolyp esepteledi. Odan basqa kóptegen memleketterde resmı tili bolyp sanalady.

Aǵylshyn tili — BUU-nyń alty tiliniń biri bolyp sanalady. Aǵylshyn tili — dúnıe júzine eń keń taralǵan til. Úndi-eýropa tilderiniń batys german tilderine jatady. Aǵylshyn tili  qurylymy jaǵynan flektıvti. Ulybrıtanıa, AQSH, Aýstralıa, Jańa Zelandıanyń memlekettik tili bolyp tabylady. Kanadada (fransýz tilimen qatar), Irlandıada (ırland tilimen qatar) memlekettik qos tildiń biri. BUU-da qabyldanǵan resmı alty tildiń negizgisi. Alty qurlyqqa keń taraǵan bul tilde qazir 400 mln-nan astam  adam  sóıleıdi. Qazaqstanda da 20 ǵasyrdyń 50-jyldarynan bastap Abylaı han atyndaǵy  Qazaq memlekettik halyqaralyq qatynastar jáne álem tilderi ýnıversıtetinde, ózge de joǵary jáne orta oqý oryndarynda Aǵylshyn tili oqytylyp,  mamandar daıyndaldy. Jeke pán túrinde mektep baǵdarlamalaryna engizildi.

«Qazaqstan búkil álemde úsh tildi paıdalanyp joǵary bilimdi el retinde tanylýǵa tıis. Bular qazaq tili-memlekettik til, orys tili-ultaralyq qatynas tili jáne aǵylshyn tili – jahandyq ekonomıkaǵa oıdaǵydaı kirigý tili»-dep Elbasymyz óz joldaýynda aıtyp ketken. Aǵylshyn tili – qazirgi zamanda jahandyq til. Bul tilde álemniń kóptegen elinde sóıleıdi. Qazirgi zamanaýı mektepterde aǵylshyn tili páni mindetti pán retinde oqytylady. Kúni keshe aǵylshyn tili páni kestedegi negizgi pán retinde 1 synyptan bastap oqytyla bastady.
Nelikten bizder erte jastan shetel tilin oqı bastadyq? Osy tilde oqyp úırený úshin be? nemese kitapta berilgen  mátinderdi aýdarýǵa ma?Álde ustazymyzdyń sózderin túsinip, sol úshin jaqsy baǵa alý úshin be? Múmkin basqa sheteldiń azamattaryn túsinip, olarmen ár túrli taqyryptarda áńgimelese alý úshin kerek pe?

Búgingideı jahandaný zamanynda kóp til biletin adamnyń qoǵamdaǵy alar orny da erekshe. Ózge tildi úırený, ony jetik meńgerý — bul eń aldymen halyqaralyq qatynastar kezinde aıryqsha ról atqaratyny barshamyzǵa aıan. Til – halyqpen birge ómir súrip damıdy. Elbasymyz N.Á.Nazarbaev: «Árbir Qazaqstandyq úsh tildi jetik meńgerýi kerek. 2020 jylǵa deıin aǵylshyn tilin biletin turǵyndar sany birshama kóbeıýi kerek» — dep aıtqan edi. Mektep tabaldyryǵynan bastap joǵarǵy oqý oryndarynda aǵylshyn tilin úıretý aıryqsha mártebege ıe. Aǵylshyn tiliniń Qazaqstandaǵy róliniń arta túsýi qazaq tiliniń memlekettik mártebesin iske asyrý máselesin mańyzdy ete túsýde. Til úırenýdiń eshqandaı zıany joq, kerisinshe paıdasy ushan-teńiz.

Elbasymyzdyń mindet etip qoıǵan básekege qabiletti memeleket qurýda jas urpaqtyń tıgizer úlesi zor. Búgingi tańda joǵarǵy oqý oryndarynda shet tilin kásibı deńgeıde oqytý basty orynda tur. Iaǵnı árbir stýdent óz mamandyǵyna baılanysty shet tilin jetik meńgerip, odan ári qaraı damyta alady. Sonymen qatar shet memleketterge shyǵyp, mol tájirıbe jınaqtaýǵa múmkindigi zor.

Mádenıetti, jan-jaqty, ultjandy, rýhanı dúnıesi baı jastar tárbıelep shyǵarý oqytýshynyń basty maqsaty. Jahandanǵan zaman elimizdi barlyq eldermen básekelese damýǵa ıtermeleıdi. Tildiń qajeti artqan saıyn, suranys artqan saıyn osy qajetti qamtamasyz etý úshin arnaıy sharalarda jıi uıymdastyrylyp turady. Básekelestikte tek myqtylar ǵana jeńip shyǵady, al básekege shydaı almaıtyndar jeńiliske ushyraıdy. Qazirgi zaman ashyqtyq pen jan-jaqtylyqty talap etedi. 2050 jylǵa deıingi kezeńge arnalǵan elimizdiń damý strategıasynda qazaq tilin órkendetý men shet tilderdi oqytý máselesine aıryqsha mán berilgen. Shet tilin bilý sán emes, zaman talaby ekeni belgili. Týǵan tildi jetik meńgerýdi, qasterleı bilýdi maqsat etip qoıý kerek. Biraq bir tilmen ǵana shektelip qoımaı, jan-jaqty bolýǵa, til úırenýge talpyný kerek. Bul jastardyń bolashaǵyńnyń ǵana emes, tutastaı ultyńnyń bolashaǵynyń jarqyn bolýynyń kepili.

Qorytyndylaı kele, aǵylshyn tili – baılanys tili. Aǵylshyn tili qazirgi zaman talabyna saı, keń aýqymda qoldanylatyn til. Jahandyq ekonomıkadaǵy til desek, kem túspes edik. Aǵylshyn tili zamanymyzda óte mańyzdy ról alyp otyr. Halyqaralyq sıpattaǵy aǵylshyn tiliniń róli, qazirgi  XXI ǵasyrda tereńdetilgen, mańyzdy ról bolyp sanalýda.

Ǵabıt Músirepov:

«Tilin bilmegen – túbin bilmeıdi».

«Til – ulttyń jany». «Til – ıdeıanyń, sezimniń, oıdyń jandy kórinisi».

Shyńǵys Aıtmatov:

«Halyqtyń tiline qıanat jasaý – onyń júregin jaralaý»-dep jazǵan, sol sebepti óz tilimizdi maqtan tutyp, ózge tildi qurmetteýdi ádetke aınaldyrý kerek.

 

Ádebıetter:

1)  Qazaqstan Respýblıkasynyń Prezıdentiniń Joldaýy - 2012 jyl
2) «Aıqyn» gazeti, jańa basylym «Elimizdegi aǵylshyn tiliniń róli»
3) Shetel tilin oqytý ádistemesi №4 (48) 2012

Shymkent qalasy, Shymkent agrarlyq koleji
E9-161 tobynyń stýdentteri Esirkep Bekzat, Esirkep Erzat
Jetekshisi: Naran Balnur

---