InfoHub Logo

Mádenı baılanystar halyqtar arasyndaǵy qarym-qatynastyń mańyzdy quramdas bóligi bolyp tabylady. Mádenıettanýda mádenıetterdiń ózara árekettesýi men ózara áserine silteme jasaý úshin "akkýltýrasıa"termıni qoldanylady. Akkýltýrasıa bir mádenıettiń (resıpıent mádenıetiniń) barlyq nemese bir bóligi ekinshisiniń (donor mádenıetiniń) normalaryn, qundylyqtary men dástúrlerin qabyldaıtyn ártúrli mádenıetterdiń ózara áser etý prosesi men nátıjesin bildiredi. Shyn máninde, akkýltýra uǵymy mádenıetaralyq komýnıkasıa uǵymymen sınonım bolyp tabylady, onyń mazmuny mádenıettiń ózi meta-forma retinde áreket etetin mádenıetter arasyndaǵy baılanystyń ártúrli formalaryn kórsetedi.

Akkýltýrasıa — bul bir mádenıettiń adamy nemese toby basqa mádenıetti saqtaı otyryp, basqa mádenıettiń tájirıbeleri men qundylyqtaryn qabyldaýǵa keletin proses. Bul úderis kóbinese mádenıettiń elementterin qabyldaıtyn azshylyq mádenıeti týraly, ádette olar kóship kelgen jerde mádenı nemese etnıkalyq jaǵynan kópshilikten erekshelenetin ımıgrant toptaryna qatysty jıi talqylanady.

Alaıda, akkýltýrasıa — bul eki jaqty proses, sondyqtan kópshilik mádenıetke kiretinder ózderi baılanysqa túsetin azshylyq mádenıetteriniń elementterin jıi qabyldaıdy. Proses mindetti túrde kópshilik nemese azshylyq bolmaıtyn toptar arasynda oınaıdy. Bul toptyq jáne jeke deńgeılerde bolýy múmkin jáne óner, ádebıet nemese aqparat quraldary arqyly jeke baılanys nemese baılanys nátıjesinde paıda bolýy múmkin.

Akkýltýrasıa asımılásıa prosesimen birdeı emes, degenmen keıbir adamdar sózderdi bir-biriniń ornyna qoldanady. Asımılásıa akkýltýrasıa prosesiniń túpkilikti nátıjesi bolýy múmkin, biraq prosestiń basqa nátıjeleri de bolýy múmkin, sonyń ishinde bas tartý, ıntegrasıa, margınalızasıa jáne transmýtasıa.

Akkýltýrasıa degenimiz ne?

Akkýltýrasıa — bul mádenı baılanys pen almasý prosesi, bul arqyly adam nemese top mádenıettiń belgili bir qundylyqtary men tájirıbelerin bastapqyda ózderine tán emes, azdy-kópti qabyldaıdy. Nátıjesinde adamnyń nemese toptyń ózindik mádenıeti qalady, biraq ol osy proseste ózgeredi.

Proses eń joǵarǵy deńgeıge jetkende, asımılásıa júredi, onda túpnusqa mádenıetten tolyq bas tartylady jáne onyń ornyna jańa mádenıet qabyldanady. Sonymen qatar, shamaly ózgeristen jalpy ózgeriske deıingi spektr boıymen júretin basqa nátıjeler de bolýy múmkin, olarǵa bóliný, ıntegrasıa, margınaldaný jáne transmýtasıa jatady.

«Akkýltýrasıa» termınin áleýmettik ǵylymdar sheńberinde alǵash ret qoldanýdy Djon Ýeslı Paýell 1880 jyly AQSH etnologıa búrosynda jasaǵan baıandamasynda aıtqan. Paýell keıinirek bul termındi mádenı almasý saldarynan adamnyń boıynda bolatyn psıhologıalyq ózgerister dep anyqtady. ártúrli mádenıetter arasyndaǵy keńeıtilgen baılanys nátıjesinde paıda bolady. Paýell mádenı elementtermen almasý kezinde árqaısysynyń ózine tán mádenıetin saqtaıtyndyǵyn baıqady.

Keıinirek, 20 ǵasyrdyń basynda akkýltýrasıa etnografıany ımıgranttardyń ómirin jáne olardyń AQSH qoǵamyna qanshalyqty engendigin zertteý úshin qoldanǵan amerıkandyq áleýmettanýshylardyń nazarynda boldy. V.I.Tomas pen Florıan Znanıskıı bul prosesti 1918 jyly «Eýropa men Amerıkadaǵy polák sharýasy» atty zertteýinde Chıkagodaǵy polák ımıgranttarymen birge qarastyrdy. Robert E. Park pen Ernest Ý.Býrgess sıaqty basqalary ózderiniń zertteýleri men teorıalaryn osy prosestiń asımılásıa nátıjesine baǵyttady.

Bul alǵashqy áleýmettanýshylar ımıgranttar bastan keshirgen akkýltýrasıa prosesine, sondaı-aq negizinen aq qoǵamnyń quramynda qara amerıkandyqtar ómir súrgen bolsa, qazirgi kezde áleýmettanýshylar akkýltýrasıa prosesinde bolatyn mádenı almasý men asyrap alýdyń eki jaqty sıpatyna kóbirek sáıkes keledi.

Toptyq jáne jeke deńgeılerdegi mádenıettilik

Toptyq deńgeıde akkýltýrasıa basqa mádenıettiń qundylyqtaryn, tájirıbelerin, óner túrleri men tehnologıalaryn keńinen qabyldaýǵa ákeledi. Bul ıdeıalardy, nanym-senimderdi jáne ıdeologıany qabyldaýdan bastap, basqa mádenıetterden taǵamdar men asúılerdiń stılderin aýqymdy túrde qamtýǵa deıin bolýy múmkin. Mysaly, AQSH-taǵy meksıkalyq, qytaı jáne úndi taǵamdarynyń qushaǵyna ımıgranttardyń negizgi amerıkandyq taǵamdary men tamaqtaryn bir mezgilde qabyldaý kiredi. Toptyq deńgeıdegi mádenıettilik sonymen qatar kıim men sán úlgisiniń jáne tildiń mádenı almasýyna ákelýi múmkin. Bul ımıgrasıalyq toptar jańa úıdiń tilin úırenip, qabyldaǵan kezde nemese shet tilinen alynǵan belgili bir sóz tirkesteri men sózder jalpy qoldanysqa engen kezde bolady. Keıde mádenıettiń kóshbasshylary tıimdilik pen progreske baılanysty sebepter boıynsha basqa tehnologıalardy nemese tájirıbelerdi qabyldaý týraly sanaly sheshim qabyldaıdy.

Jeke deńgeıde akkýltýrasıa top deńgeıinde bolatyn barlyq nárselerdi qamtýy múmkin, biraq sebepter men jaǵdaılar ár túrli bolýy múmkin. Mysaly, mádenıeti ózgelerden ózgeshe shetelderge saıahat jasaıtyn jáne uzaq ýaqytty sol jerde ótkizetin adamdar jańa nárselerdi úırený jáne seziný úshin ádeıi nemese basqa túrde akkýltýrasıa prosesine qatysýy múmkin, olardyń bolýynan lázzat alyńyz jáne mádenı aıyrmashylyqtardan týyndaýy múmkin áleýmettik úıkelisti azaıtyńyz.

Sol sıaqty, birinshi urpaq ımıgranttary sanaly túrde akkýltýrasıa prosesine qatysady, óıtkeni olar áleýmettik jáne ekonomıkalyq jetistikterge jetý úshin jańa qaýymdastyqqa qonys aýdarady. Shyn máninde, ımıgranttar kóbine zań boıynsha kóptegen jerlerde mádenıetti ósirýge májbúr bolady, tildi jáne qoǵamnyń zańdylyqtaryn, keıbir jaǵdaılarda kıim kıý men deneni jabýdy basqaratyn jańa zańdar. Áleýmettik taptar men olar ómir súretin bólek jáne ár túrli keńistikter arasynda qozǵalatyn adamdar kóbinese erikti jáne qajetti negizde akkýltýrasıaǵa tap bolady. Bul joǵary oqý oryndarynyń normalary men mádenıetin túsiný úshin kenetten áleýmettenip qalǵan qurdastarynyń qataryna engen birinshi býyn kolej stýdentterine nemese kedeı jáne jumysshy otbasylarynyń stýdentterine baı qurdastarynyń qorshaýynda júrgen stýdentterge qatysty. jaqsy qarjylandyrylǵan jeke kolejder men ýnıversıtetter.

Akkýltýrasıa asımılásıadan qalaı erekshelenedi

Olar jıi bir-biriniń ornyna qoldanylatynymen, akkýltýrasıa men asımılásıa eki basqa nárse. Asımılásıa akkýltýrasıanyń túpkilikti nátıjesi bolýy múmkin, biraq ol mindetti emes. Sondaı-aq, asımılásıa kóbinese akkýltýrasıa bolyp tabylatyn mádenı almasýdyń eki jaqty prosesi emes, kóbine bir jaqty proses bolyp tabylady.

Asımılásıa — bul adamnyń nemese toptyń ózindik mádenıetin is júzinde almastyratyn, artynda tek mıkroelementter qaldyryp, jańa mádenıetti qabyldaý prosesi. Bul sóz uqsastyq jasaýdy bildiredi, al prosestiń sońynda adam nemese top mádenı turǵydan ózi sińisip ketken qoǵamǵa mádenı jaǵynan erekshelenbeıtin bolady.

Asımılásıa proses jáne nátıje retinde qoǵamnyń qalyptasqan qurylymymen úılesýge umtylatyn ımıgrant popýlásıalarynda keń taralǵan. Proses jyldam nemese birtindep bolýy múmkin, kontekst pen jaǵdaıǵa baılanysty jyldar boıyna damıdy. Mysaly, Chıkagoda ósken amerıkalyq úshinshi býyndyq amerıkandyqtar Vetnamnyń aýylynda turatyn vetnamdyqtardan mádenı jaǵynan qalaı erekshelenetinin qarastyraıyq.

Bes túrli strategıa jáne akýltýrasıanyń nátıjeleri

Mádenıet almasýǵa qatysatyn adamdar nemese toptar qabyldaǵan strategıaǵa baılanysty akkýltýrasıa ár túrli formada bolýy jáne ártúrli nátıje berýi múmkin. Qoldanylatyn strategıa adamnyń nemese toptyń óziniń bastapqy mádenıetin saqtaý mańyzdy dep sanaıtyndyǵyna jáne olar úshin mádenıeti ózgelerinen ózgeshe bolatyn úlken qaýymdastyqpen jáne qoǵammen qarym-qatynas ornatý men qoldaýdyń qanshalyqty mańyzdy ekendigine baılanysty anyqtalady. Osy suraqtarǵa jaýaptardyń tórt túrli tirkesimi bes túrli strategıalar men akkýltýrasıa nátıjelerine ákeledi.

Asımılásıa. Bul strategıa túpnusqa mádenıetti saqtaýǵa az ǵana mán berilip, jańa mádenıetke degen qarym-qatynasty ornatýǵa jáne damytýǵa úlken mán berilgen kezde qoldanylady. Budan shyǵatyn qorytyndy, adam nemese top, saıyp kelgende, olar sińip ketken mádenıetten mádenı jaǵynan erekshelenbeıdi. Akkýltýrasıanyń bul túri jańa músheler sińetin «balqytylǵan qazan» bolyp sanalatyn qoǵamdarda bolýy múmkin.

Bólý. Bul strategıa jańa mádenıetti qabyldaýǵa az ǵana mán berilip, túpnusqa mádenıetti saqtaýǵa úlken mán beriletin kezde qoldanylady. Munyń nátıjesi jańa mádenıetten bas tartý kezinde túpnusqa mádenıetti saqtaý bolyp tabylady. Akkýltýrasıanyń bul túri mádenı nemese násildik bólingen qoǵamdarda bolýy múmkin.

Integrasıa. Bul strategıa túpnusqa mádenıetti saqtaý jáne jańasyna beıimdelý mańyzdy bolyp sanalǵanda qoldanylady. Bul akkýltýrasıanyń keń taralǵan strategıasy jáne ony kóptegen ımıgranttar qaýymdastyǵy men etnıkalyq nemese násildik azshylyqtyń úlesi joǵary adamdar arasynda baıqaýǵa bolady. Bul strategıany qoldanýshylardy eki mádenıetti dep sanaýǵa bolady jáne olar ár túrli mádenı toptar arasynda aýysqanda kodty aýystyrady. Bul kópmádenıetti qoǵam bolyp sanalatyn norma.

Margınalızasıa. Bul strategıany óziniń tól mádenıetin saqtaýǵa da, jańasyn qabyldaýǵa da mán bermeıtinder qoldanady. Nátıjesinde adamdy nemese topty shetke shyǵarady — shetke yǵystyrady, elemeıdi jáne qoǵamnyń qalǵan bóligi umytady. Bul mádenı eksklúzıa qoldanylatyn qoǵamdarda oryn alýy múmkin, osylaısha mádenı turǵydan ózgeshe adamnyń ıntegrasıasyn qıyndatady nemese qyzyqtyrmaıdy.

Transmýtasıa. Bul strategıany ózderiniń tól mádenıetin saqtaýǵa da, jańa mádenıetti qabyldaýǵa da mán beretinder qoldanady, biraq eki túrli mádenıetti kúndelikti ómirge qosýdyń ornyna, muny isteıtinder úshinshi mádenıetti jasaıdy (eski men eski qospalar) jańa).

Akkýltýrasıanyń mańyzdy nátıjesi men maqsaty bóten mádenıettegi ómirge uzaq merzimdi beıimdelý. Bul jaǵdaıda beıimdelý jeke tulǵany ol úshin jańa áleýmettik jáne kásibı baılanys júıelerine qosýdy bildiredi (sonyń ishinde áleýmettik rólderdiń jańa júıesin ıgerý), sondaı-aq onyń maqsaty osyndaı qosý. Beıimdelýdiń eki túri bar:

1. Psıhologıalyq beıimdelý Jańa qoǵamdaǵy psıhologıalyq jaılylyqqa qol jetkizýdi bildiredi.

2. Áleýmettik-mádenı beıimdelý jańa mádenıet pen qoǵamda erkin sharlaý, otbasyndaǵy, turmystaǵy, jumystaǵy jáne mekteptegi kúndelikti máselelerdi sheshý qabiletinen turady. Tabysty beıimdelýdiń mańyzdy kórsetkishteriniń biri-bul jumystyń bolýy, oǵan qanaǵattaný jáne onyń kásibı jetistikteriniń deńgeıi, nátıjesinde jańa mádenıettegi ál-aýqaty bolǵandyqtan, zertteýshiler jaqynda beıimdelýdiń derbes aspektisi retinde ekonomıkalyq beıimdelýdi — jańa áleýmettik jáne mádenı jaǵdaılarda ekonomıkalyq turǵydan tabysty bolý qabiletin de atap ótti ".

Adamnyń minez-qulqyn túsindirý úshin onyń mádenı baılanysyn eskerý qajet. Sonymen qatar, mádenıettiń adamnyń minez-qulqyna áserin asyra baǵalamaý kerek: tulǵa úırengen mádenı normalardyń jıyntyǵymen shektelmeıdi; biz ózimizdi bir jolmen nemese basqasha ustaımyz, óıtkeni biz belgili bir halyqqa jatamyz, bir nemese basqa urpaqqa jatamyz jáne t.b. Mádenıet adamnyń minez-qulqy men dúnıetanymyna áser etedi, biraq ony tolyq anyqtamaıdy. Adamnyń minez-qulqy men ózara árekettesýi kóptegen faktorlarmen anyqtalady, olardyń barlyǵy mádenı túrde anyqtala bermeıdi.

---