Alash taǵylymy - táýelsizdik negizi
Baıandama
Alash taǵylymy - táýelsizdik negizi
Alash týy astynda,
Kún sóngenshe sónbeımiz.
Endi eshkimniń alashty,
Qorlyǵyna bermeımi!
Óler jerden kettik biz,
Endi máńgi ólmeımiz!
Jasasyn, Alash, jasasyn!
(S. Toraıǵyrov)
Biz – táýelsiz memleketpiz. Ata - babalarymyz san ǵasyrlar boıy armandaǵan asyl muraty ol - táýelsizdik. Táýelsizdik qazaq eline ońaılyqpen kelgen joq. Táýelsizdik kóptegen halyqtarǵa qaqtyǵys, qantógis arqyly kelgen. Táýelsizdik jolyna jetý úshin qanshama jyldar boıy ata - babalarymyz, zıaly qaýymdar kúresip keldi. «Alash» sózi arǵy ata - babalarymyzdan kele jatqan kóne sóz ekenin barlyǵymyz bilemiz. Arǵy ata - babalarymyz «alash» dep uran tastap jaýǵa qarsy attanǵan. Táýelsizdik pen erkindikti ańsaǵan úmitteriniń shyraǵy eshqashan óshpedi. Allaǵa shúkirshiligi sónbedi. Jaqsylyǵy men jamandyǵy qatar keletin bul ómirden azattyq jolynda qanshama jan qyrshyn ketip, qurban boldy. Júregi «qazaǵym» dep soqqan talaı ultjandy jastarymyz «ultshyl» degen jalǵan jalamen qyrshyn ketti. Biraq ta, qazaqtyń erkindik tańyna barardaǵy jolyn eshkim kese almady. Aldynan ot shyǵarsa otymen kúresti, sý shyǵarsa sýyna júzdi, batyrlarymyz qylyshymen, aqyndarymyz qalamymen des bermedi. Qasy qany, keýdesinde shybyn jany qalǵansha, elim dep shyryldady. Talaı qandy jeksen oqıǵalar oryn aldy. Aqyry sońy táýelsizdik tańy atty! Alash tarıhy, onyń tálimdi taǵylymy, Táýelsizdik alǵan kúnnen bastap, halyq sanasyna sińirýi qajet.
Alash partıasynyń qurylýy, qazaq halqynyń ómirindegi eleýli oqıǵa boldy. Alash partıasy tuńǵysh saıası uıym edi. Partıanyń negizgi maqsaty, otarshyldyq saıası ezgiden qutylyp, táýelsizdikke qol jetkizý boldy. Osy maqsatta qazaq zıalylary kóp eńbek sińirdi. Qazaq eline uran tastap, qazaq halqynyń kózin ashýǵa tyrysty. Alash qozǵalysynyń tarıhy - qazaqpen birge jasaıtyn máńgilik tarıh. Orynbor qalasynda Alashorda úkimeti qurylǵandyǵy jarıalandy. 1917 jyldyń 5 - 13 jeltoqsan aralyǵynda ótken ekinshi jalpy qazaq sezi barysynda Alashorda úkimeti, Alash avtonomıasynyń jarıalanýy ult tarıhyndaǵy erekshe mańyzǵa ıe uly kún retinde ádebıetimizde máńgilikke qattalyp qaldy. Otarshyl ımperıa qysymyndaǵy qazaq memlekettigin qalpyna keltirýdegi «Alash» partıasynyń, Alashorda úkimetiniń jańarý men jańǵyrý baǵytyndaǵy saıası - qoǵamdyq qyzmetin jalpy áleýmetke jetkizýde, eldik murattaǵy uly maqsatta uıysýdy qazaq sanasyna sińirýde qalam qaıratkerlerine úlken jaýapkershilik júkteldi.
Alash qaıratkerleri Álıhan Bókeıhanov negizin qalady. Alash partıasynyń quramynda Á. Bókeıhanov, A. Baıtursynov, S. Toraıǵyrov, M. Dýlatov taǵy basqalary táýelsizdik isine, qazaq halqynyń órkendep ósýine zor úlesin qosqan tulǵalar. Qazaq zıalylarynyń kóshbasshylary halyqtyń saıası jaǵynan kózin ashý úshin onyń boıynda bilim - ǵylymǵa degen qulshynysyn oıatý qajet ekenin túsindi. Alash arystarynyń belsendilerin ár túrli aıyp taǵyp qýǵyn - súrginge ushyratyp, jazalandy. Alash zıalylarynyń saıası jáne rýhanı kúresindegi negizgi maqsat, orasan mindet, ol ultymyzdy biriktirý, sol arqyly eldigimizdi aıqyndaý desek, onda osyndaı ulanǵaıyr saýapty is jasaý edi. Ahmet Baıtursynov uıyqtap jatqan eldi oıatar ma eken dep yzyńdatyp «Masa» jınaǵyn shyǵardy. Mirjaqyp Dýlatov «Oıan qazaq!» dep uran saldy, Sultanmahmut Toraıǵyrov «qarańǵy qazaq kógine órmelep shyǵyp kún bolýǵa» tyrysty. Álıhan Bókeıhanov orys gazetterine qazaq jerin qalaı bolsa solaı tartyp alyp jatqan, qazaqtardy shoqyndyrýdy kózdegen patsha saıasatyna qarsy maqalalar jazdy. Reseı úkimeti Alash zıalylaryna qarsy aıyp taǵyp «halyq jaýy» dep atý jazasyn kesti.
Halyqtyń jadynda san ǵasyrlar jınaqtalǵan rýh pen murattyń uly bulqynys bolǵan Alash qozǵalysy el taǵdyryna qatysty ózine ózek etkeni bárimizge belgili. Alash qaıratkerleriniń erligi, qalamgerlerdiń asyl murasy búgingi urpaqqa máńgilik úlgi bolyp qalmaq. Alash zıalylarynan jastardyń alatyn úlgisi óte mol. Alash qaıratkerleriniń árbir týyndysy jastardy patrıotyqqa, bilimdi bolýǵa, elin, jerin qurmetteýge tárbıeleıdi. Kezinde Alash zıalylary «halyq jaýy» dep aıyptalyp atyldy, al qazir olardyń orny erekshe. Alash qaıratkerleriniń árbir týyndysy, keleshek urpaqqa mol qazyna.
Ýaqyttyń tym az qalǵandyǵyn túsine otyryp, «Qazaq» gazetiniń basqarmasy J. Dosmuhamedovtiń hatyn alǵan soń, 5 - qazan kúngi sanynda «Alash partıasy» degen bas maqala jarıalap, onda bylaı dep kórsetedi: «Ár saıası partıa óz uranyn shaqyryp, óz urany atynan spısok túzep, saılaý isine kirise bastady. Qazaq partıasynyń programmasy jasalmaǵanymen jalpyqazaq seziniń qaýlysy jasalmaq programmanyń negizi bolsyn delingen edi. Sıez qaýlysy halyqqa maǵlum. Partıa urany desek, babamyzdyń «Alash» uranynan artyq urandy izdesek te taba almaımyz. Sóıtip, qazaq saıası partıanyń atyn «Alash» qoıý, oılap áýre bolmastan aýyzǵa túsip tur. Jalpyqazaq seziniń qaýlysyn qabyl etip, qazaq óz aldyna saıası partıa bolýyn qostaıtyndar, saılaýda kandıdat spısogin «Alash» partıasynyń spısogi dep júrgizýleri kerek». «Alash» partıasynyń uıymdaryn ashý jáne baǵdarlamasyn jazý qalaı júrdi. Ǵylymı ádebıette «Alash» partıasy negizin sáýir jáne mamyr aılarynda qurylǵan qazaq komıtetteri qurdy, al osy komıtetterdiń aktıvıseri «Alash» partıasynyń músheleri boldy degen pikir bar. «Alash» partıasynyń oblystyq uıymdary 1917 jyldyń qazan aıynan qalyptasa bastaıdy. Máselen, Á. Bókeıhanovtyń tikeleı uıymdastyrýymen jáne basshylyǵymen qazan aıynyń shamamen 12 - 20 juldyzy aralyǵynda partıanyń oblystyq uıymdary aldymen Semeıde, sonan soń Ombyda, al qarashanyń 10 - na qaraı Orynborda ashylady. «Alash» partıasynyń Semeı oblystyq komıtetiniń ashylýy Á. Bókeıhanovtyń Tamda 8 - 10 qazan aralyǵynda bolyp ótken alash partıasy qazirgi zamandaǵy táýelsiz elimizdiń memleket bolyp qalyptasýynda zor mańyzy bar. Uıyqtap jatqan elimizdi oıatýǵa jáne de táýelsizdigimizdi alýdaǵy bastaýy bolyp tabylady. Patsha ókimetiniń otarlyq ezgisinen qutqarýdaǵy alǵa qoıylǵan saıasat, elimizdiń eń alǵashqy qurylǵan ulttyq - demokratıalyq, saıası partıasy bolyp tabylady.
Elimiz táýelsizdik alyp, jarıalylyq samaly eskeli beri tól tarıhymyzda da jabyq taqyryptarǵa jol ashylyp, burynǵy totalıtarlyq júıeniń keıde aıla-sharǵysymen, keıde kúshtep tańýymen myzǵymastaı ornyǵyp kelgen qasań tarıhı ádisnamanyń kóbesi sógildi. Qıǵash pikir, oǵash oılardyń burystyǵy dáleldenip, bir saýsaǵyn ishine búkken zymıan saıasattyń bet perdesi sypyryldy. Tarıhshylarymyz bir aýyz sóz aıtýǵa batyly barmaıtyn búkil bir kezeń, dáýir tarıhy qaıta qaralyp, birte - birte aqtańdaqtardyń da orny toltyrylýda. Sonyń ishinde áli de bolsa shynaıy baǵa berilip, tyń derekterdiń negizinde qaıta obektıvti zertteýdi talap etip otyrǵan nárse Alashorda úkimeti men Alash partıasynyń qyzmeti jáne HH ǵasyrdyń bas kezindegi qazaq zıalylarynyń qyzmeti men qaıǵyly taǵdyrly.
Sibir avtonomısteri sezinen qaıtar saparynda iske asyrylady. Ol qaıtar jolynda Semeı qalasyna toqtap 12 - 13 qazan kúnderi qala jurtshylyǵymen kezdesýler ótkizip, baıandamalar jasaıdy. Al onyń sońy «Alash» partıasynyń 15 - kisiden turatyn ýaqytsha komıtetin ashýmen aıaqtalady. Komıtettiń tóraǵasy bolyp Halel Ǵabbasov, hatshysyna Sydyq Dúısenbın, qazynashy Ánýar Moldabaev saılandy. Komıtet músheleri oǵan qurmetti tóraǵa etip Álıhan Bókeıhanovty saılaıdy. «Qazaq» gazeti óziniń 1917 jylǵy 14 jeltoqsandaǵy sanynda «Alash» partıasynyń Orynborda Torǵaı oblystyq komıtetiniń ashylǵandyǵyn málimdeıdi. Komıtetke múshelikke Orynbor qalasynda «turatyn 10 qazaq hám 4 ýezen 4 qazaq, barlyǵy 14 aǵza» saılanady. Komıtettiń tóraǵasy bolyp Á. Bókeıhanov, tóraǵa serigine A. Baıtursynov, hatshysyna M. Dýlatov, qazynashysyna J. Jánibekov saılanady. «Alash» partıasynyń jarıalanbaǵanymen, belgili dárejede daıyndalyp qoıǵan shartnamasy (jarǵy) da bolǵan. Ol jóninde partıanyń Semeıdegi oblystyq komıtetiniń qurylýyna baılanysty «Qazaqta» jarıalanǵan materıaldan mynadaı derekti oqımyz: «Alash» partıasynyń tolyq shartnamasy Orynborda jasalatyn boldy, daıyn bolǵanda jurtqa jarıa qylynady. Qazirgi sharty - komıtettiń aıtqanyn eki qylmaıtyn, buıyrǵanyn dál oryndaıtyn «Alash» partıasynyń programmasyn jaqtyryp, jón kórgen programmadaǵy máselelerdi iske aınaldyrýǵa tyrysatyn kisi kiredi. «Alash» programmasynan taımaıtyn, ótirik aıtpaıtyn, shyshynan qaıtpaıtyn, jaqyndyq, týysqandyqqa búıregi burmaıtyn, dúnıelikke qyzyǵyp satylmaıtyn, shynshyl, ádil, týra kisi osy partıaǵa kiredi. Syrtyn berse ishi basqa, tilip berse júregi basqa bolatyn, sózine isin úılestirmeıtin, «Alash» jolynan aýyp, aıtysyp - tartysýǵa jaramaıtyn, aınymaly minezi bar kisi «Alash» partıasyna kirmeıdi. «Alash» partıasyna kiremin degen kisi osy aıtylǵan sharttardy oılap, tolǵap, júregi qalaıtyn bolsa ǵana kirýge jón».
Qoryta kelgende, Alash - Qazaq eliniń memleket qurý tájirıbesi men memleketshildik múddesiniń úzilmegen arqaýy. Alash - Qazaqstannyń «Máńgi el» el muratyn saıasat pen rýhanıat turǵysynan aıqyndaǵan, aıshyqtaǵan kezeń ataýy. S. Toraıǵyrov – tótenshe ózgerister men dúrbeleń silkinister dáýirinde tarıh sahnasyna kóterilip, HH ǵasyr basyndaǵy qazaq ádebıetinde ózindik jol salǵan, shyǵarmalaryna tutas bir dáýirdiń shyndyǵyn syıǵyzǵan sýretker. Ol artyna ólmes te óshpes mol mura, qymbatty qazyna qaldyrǵan uly aqyn. «Aqynnyń haty ólmeıdi» deıdi halyq naqyly. Osy dana tujyrymdy Toraıǵyrovtyń ómirsheń shyǵarmalary dáleldeı túspek.
Sýretker shyǵarmalaryn tutastyryp turǵan altyn dińgek – qazaq halqynyń tóńkerister dáýirinde óz ornyn tabýy, kúlli álemdik órkenıet aıqasynda joıylyp, quryp ketpeı eldikti saqtaýy, sóıtip tili men dilinen aıyrylmaı rýhy kúshti jurttar sanatyna enýi.
Alash qamyn esten shyǵarmaı, ulttyń rýhanı samǵaýyn basty nysanda ustap, eline emirene qyzmet qylýdy ómiriniń maqsaty sanaǵan qalamger murasy egemendi elimizdiń zerdeli, kósheli azamatyna aınalyp kele jatqan búgingi býyn úshin tipti de qymbat, baǵaly.
Ult zıalylarynyń qajyrly eńbegi keńestik memlekettik mekemeniń negizin qalady. Keshegi Alash ıdeıasy – búgingi Táýelsiz Qazaqstan! Táýelsizdik alǵannan keıin buryn tyıym salynǵan – Alash qozǵalysy taqyryby qazirgi tańda otandyq tarıhymyzdyń mańyzdy quramdas bóligi retinde qaıta zerttelýde. Alash zıalylarynyń ómiri men isin muqıat zerttep, olardyń jetistikterin baǵalap, qatelikterinen sabaq alý, danalyǵyn baǵamdap, olar ashqan aqıqatty paıymdaý qajet.
Táýelsizdik - eń aldymen Qazaq halqynyń bostandyqqa umtylǵan asqaq armandary men qaısar rýhynyń jemisi. Alash azattyǵy, el men jer tutastyǵy, saıası teńdigi men rýhanı kemeldiligi jyrlanǵan óleńder eldik qasıetterge bula kúsh darytýdaǵy jasampazdyq qasıetimen qundy. Ol Alash balasyna azattyq pen erkindiktiń qanshalyqty qıyndyqtarmen kelgenin uǵynýyna ári sol jolda uly tulǵalarymyzdyń jany men qanyn bergenin ar bıiginen sezinýine oı salary haq.
Endi máńgi ólmeımiz!
Jasasyn, Alash, jasasyn! – dep Sultanmahmut Toraıǵyrov jyrlaǵandaı Alash týy astynda qazaq eli, máńgilik jasaımyz.
Bir sózben aıtqanda, biz búgin Alash arystary armandaǵan egemen elde ómir súrý baqytyna ıelenip otyrmyz. Elimiz arysty, oılarymyz óristi, jastarymyz namysty bolsa, qazaq eli táýelsizdigimiz de máńgilik bolady dep senemiz.
Paıdalanylǵan ádebıetter:
[«Alash aınasy» kitaby. Qaırat Saq 2016 j /12 - 14 bet]
[«Alash Alash bolǵanda» kitaby. Ǵalym Ahmedov 1996 j /8 - 10 bet]
[Egemen Qazaqstan 2003 j 16 jeltoqsan №326]
Serıkbaeva Jýldyz Serıkbaevna
Alash taǵylymy - táýelsizdik negizi
Alash týy astynda,
Kún sóngenshe sónbeımiz.
Endi eshkimniń alashty,
Qorlyǵyna bermeımi!
Óler jerden kettik biz,
Endi máńgi ólmeımiz!
Jasasyn, Alash, jasasyn!
(S. Toraıǵyrov)
Biz – táýelsiz memleketpiz. Ata - babalarymyz san ǵasyrlar boıy armandaǵan asyl muraty ol - táýelsizdik. Táýelsizdik qazaq eline ońaılyqpen kelgen joq. Táýelsizdik kóptegen halyqtarǵa qaqtyǵys, qantógis arqyly kelgen. Táýelsizdik jolyna jetý úshin qanshama jyldar boıy ata - babalarymyz, zıaly qaýymdar kúresip keldi. «Alash» sózi arǵy ata - babalarymyzdan kele jatqan kóne sóz ekenin barlyǵymyz bilemiz. Arǵy ata - babalarymyz «alash» dep uran tastap jaýǵa qarsy attanǵan. Táýelsizdik pen erkindikti ańsaǵan úmitteriniń shyraǵy eshqashan óshpedi. Allaǵa shúkirshiligi sónbedi. Jaqsylyǵy men jamandyǵy qatar keletin bul ómirden azattyq jolynda qanshama jan qyrshyn ketip, qurban boldy. Júregi «qazaǵym» dep soqqan talaı ultjandy jastarymyz «ultshyl» degen jalǵan jalamen qyrshyn ketti. Biraq ta, qazaqtyń erkindik tańyna barardaǵy jolyn eshkim kese almady. Aldynan ot shyǵarsa otymen kúresti, sý shyǵarsa sýyna júzdi, batyrlarymyz qylyshymen, aqyndarymyz qalamymen des bermedi. Qasy qany, keýdesinde shybyn jany qalǵansha, elim dep shyryldady. Talaı qandy jeksen oqıǵalar oryn aldy. Aqyry sońy táýelsizdik tańy atty! Alash tarıhy, onyń tálimdi taǵylymy, Táýelsizdik alǵan kúnnen bastap, halyq sanasyna sińirýi qajet.
Alash partıasynyń qurylýy, qazaq halqynyń ómirindegi eleýli oqıǵa boldy. Alash partıasy tuńǵysh saıası uıym edi. Partıanyń negizgi maqsaty, otarshyldyq saıası ezgiden qutylyp, táýelsizdikke qol jetkizý boldy. Osy maqsatta qazaq zıalylary kóp eńbek sińirdi. Qazaq eline uran tastap, qazaq halqynyń kózin ashýǵa tyrysty. Alash qozǵalysynyń tarıhy - qazaqpen birge jasaıtyn máńgilik tarıh. Orynbor qalasynda Alashorda úkimeti qurylǵandyǵy jarıalandy. 1917 jyldyń 5 - 13 jeltoqsan aralyǵynda ótken ekinshi jalpy qazaq sezi barysynda Alashorda úkimeti, Alash avtonomıasynyń jarıalanýy ult tarıhyndaǵy erekshe mańyzǵa ıe uly kún retinde ádebıetimizde máńgilikke qattalyp qaldy. Otarshyl ımperıa qysymyndaǵy qazaq memlekettigin qalpyna keltirýdegi «Alash» partıasynyń, Alashorda úkimetiniń jańarý men jańǵyrý baǵytyndaǵy saıası - qoǵamdyq qyzmetin jalpy áleýmetke jetkizýde, eldik murattaǵy uly maqsatta uıysýdy qazaq sanasyna sińirýde qalam qaıratkerlerine úlken jaýapkershilik júkteldi.
Alash qaıratkerleri Álıhan Bókeıhanov negizin qalady. Alash partıasynyń quramynda Á. Bókeıhanov, A. Baıtursynov, S. Toraıǵyrov, M. Dýlatov taǵy basqalary táýelsizdik isine, qazaq halqynyń órkendep ósýine zor úlesin qosqan tulǵalar. Qazaq zıalylarynyń kóshbasshylary halyqtyń saıası jaǵynan kózin ashý úshin onyń boıynda bilim - ǵylymǵa degen qulshynysyn oıatý qajet ekenin túsindi. Alash arystarynyń belsendilerin ár túrli aıyp taǵyp qýǵyn - súrginge ushyratyp, jazalandy. Alash zıalylarynyń saıası jáne rýhanı kúresindegi negizgi maqsat, orasan mindet, ol ultymyzdy biriktirý, sol arqyly eldigimizdi aıqyndaý desek, onda osyndaı ulanǵaıyr saýapty is jasaý edi. Ahmet Baıtursynov uıyqtap jatqan eldi oıatar ma eken dep yzyńdatyp «Masa» jınaǵyn shyǵardy. Mirjaqyp Dýlatov «Oıan qazaq!» dep uran saldy, Sultanmahmut Toraıǵyrov «qarańǵy qazaq kógine órmelep shyǵyp kún bolýǵa» tyrysty. Álıhan Bókeıhanov orys gazetterine qazaq jerin qalaı bolsa solaı tartyp alyp jatqan, qazaqtardy shoqyndyrýdy kózdegen patsha saıasatyna qarsy maqalalar jazdy. Reseı úkimeti Alash zıalylaryna qarsy aıyp taǵyp «halyq jaýy» dep atý jazasyn kesti.
Halyqtyń jadynda san ǵasyrlar jınaqtalǵan rýh pen murattyń uly bulqynys bolǵan Alash qozǵalysy el taǵdyryna qatysty ózine ózek etkeni bárimizge belgili. Alash qaıratkerleriniń erligi, qalamgerlerdiń asyl murasy búgingi urpaqqa máńgilik úlgi bolyp qalmaq. Alash zıalylarynan jastardyń alatyn úlgisi óte mol. Alash qaıratkerleriniń árbir týyndysy jastardy patrıotyqqa, bilimdi bolýǵa, elin, jerin qurmetteýge tárbıeleıdi. Kezinde Alash zıalylary «halyq jaýy» dep aıyptalyp atyldy, al qazir olardyń orny erekshe. Alash qaıratkerleriniń árbir týyndysy, keleshek urpaqqa mol qazyna.
Ýaqyttyń tym az qalǵandyǵyn túsine otyryp, «Qazaq» gazetiniń basqarmasy J. Dosmuhamedovtiń hatyn alǵan soń, 5 - qazan kúngi sanynda «Alash partıasy» degen bas maqala jarıalap, onda bylaı dep kórsetedi: «Ár saıası partıa óz uranyn shaqyryp, óz urany atynan spısok túzep, saılaý isine kirise bastady. Qazaq partıasynyń programmasy jasalmaǵanymen jalpyqazaq seziniń qaýlysy jasalmaq programmanyń negizi bolsyn delingen edi. Sıez qaýlysy halyqqa maǵlum. Partıa urany desek, babamyzdyń «Alash» uranynan artyq urandy izdesek te taba almaımyz. Sóıtip, qazaq saıası partıanyń atyn «Alash» qoıý, oılap áýre bolmastan aýyzǵa túsip tur. Jalpyqazaq seziniń qaýlysyn qabyl etip, qazaq óz aldyna saıası partıa bolýyn qostaıtyndar, saılaýda kandıdat spısogin «Alash» partıasynyń spısogi dep júrgizýleri kerek». «Alash» partıasynyń uıymdaryn ashý jáne baǵdarlamasyn jazý qalaı júrdi. Ǵylymı ádebıette «Alash» partıasy negizin sáýir jáne mamyr aılarynda qurylǵan qazaq komıtetteri qurdy, al osy komıtetterdiń aktıvıseri «Alash» partıasynyń músheleri boldy degen pikir bar. «Alash» partıasynyń oblystyq uıymdary 1917 jyldyń qazan aıynan qalyptasa bastaıdy. Máselen, Á. Bókeıhanovtyń tikeleı uıymdastyrýymen jáne basshylyǵymen qazan aıynyń shamamen 12 - 20 juldyzy aralyǵynda partıanyń oblystyq uıymdary aldymen Semeıde, sonan soń Ombyda, al qarashanyń 10 - na qaraı Orynborda ashylady. «Alash» partıasynyń Semeı oblystyq komıtetiniń ashylýy Á. Bókeıhanovtyń Tamda 8 - 10 qazan aralyǵynda bolyp ótken alash partıasy qazirgi zamandaǵy táýelsiz elimizdiń memleket bolyp qalyptasýynda zor mańyzy bar. Uıyqtap jatqan elimizdi oıatýǵa jáne de táýelsizdigimizdi alýdaǵy bastaýy bolyp tabylady. Patsha ókimetiniń otarlyq ezgisinen qutqarýdaǵy alǵa qoıylǵan saıasat, elimizdiń eń alǵashqy qurylǵan ulttyq - demokratıalyq, saıası partıasy bolyp tabylady.
Elimiz táýelsizdik alyp, jarıalylyq samaly eskeli beri tól tarıhymyzda da jabyq taqyryptarǵa jol ashylyp, burynǵy totalıtarlyq júıeniń keıde aıla-sharǵysymen, keıde kúshtep tańýymen myzǵymastaı ornyǵyp kelgen qasań tarıhı ádisnamanyń kóbesi sógildi. Qıǵash pikir, oǵash oılardyń burystyǵy dáleldenip, bir saýsaǵyn ishine búkken zymıan saıasattyń bet perdesi sypyryldy. Tarıhshylarymyz bir aýyz sóz aıtýǵa batyly barmaıtyn búkil bir kezeń, dáýir tarıhy qaıta qaralyp, birte - birte aqtańdaqtardyń da orny toltyrylýda. Sonyń ishinde áli de bolsa shynaıy baǵa berilip, tyń derekterdiń negizinde qaıta obektıvti zertteýdi talap etip otyrǵan nárse Alashorda úkimeti men Alash partıasynyń qyzmeti jáne HH ǵasyrdyń bas kezindegi qazaq zıalylarynyń qyzmeti men qaıǵyly taǵdyrly.
Sibir avtonomısteri sezinen qaıtar saparynda iske asyrylady. Ol qaıtar jolynda Semeı qalasyna toqtap 12 - 13 qazan kúnderi qala jurtshylyǵymen kezdesýler ótkizip, baıandamalar jasaıdy. Al onyń sońy «Alash» partıasynyń 15 - kisiden turatyn ýaqytsha komıtetin ashýmen aıaqtalady. Komıtettiń tóraǵasy bolyp Halel Ǵabbasov, hatshysyna Sydyq Dúısenbın, qazynashy Ánýar Moldabaev saılandy. Komıtet músheleri oǵan qurmetti tóraǵa etip Álıhan Bókeıhanovty saılaıdy. «Qazaq» gazeti óziniń 1917 jylǵy 14 jeltoqsandaǵy sanynda «Alash» partıasynyń Orynborda Torǵaı oblystyq komıtetiniń ashylǵandyǵyn málimdeıdi. Komıtetke múshelikke Orynbor qalasynda «turatyn 10 qazaq hám 4 ýezen 4 qazaq, barlyǵy 14 aǵza» saılanady. Komıtettiń tóraǵasy bolyp Á. Bókeıhanov, tóraǵa serigine A. Baıtursynov, hatshysyna M. Dýlatov, qazynashysyna J. Jánibekov saılanady. «Alash» partıasynyń jarıalanbaǵanymen, belgili dárejede daıyndalyp qoıǵan shartnamasy (jarǵy) da bolǵan. Ol jóninde partıanyń Semeıdegi oblystyq komıtetiniń qurylýyna baılanysty «Qazaqta» jarıalanǵan materıaldan mynadaı derekti oqımyz: «Alash» partıasynyń tolyq shartnamasy Orynborda jasalatyn boldy, daıyn bolǵanda jurtqa jarıa qylynady. Qazirgi sharty - komıtettiń aıtqanyn eki qylmaıtyn, buıyrǵanyn dál oryndaıtyn «Alash» partıasynyń programmasyn jaqtyryp, jón kórgen programmadaǵy máselelerdi iske aınaldyrýǵa tyrysatyn kisi kiredi. «Alash» programmasynan taımaıtyn, ótirik aıtpaıtyn, shyshynan qaıtpaıtyn, jaqyndyq, týysqandyqqa búıregi burmaıtyn, dúnıelikke qyzyǵyp satylmaıtyn, shynshyl, ádil, týra kisi osy partıaǵa kiredi. Syrtyn berse ishi basqa, tilip berse júregi basqa bolatyn, sózine isin úılestirmeıtin, «Alash» jolynan aýyp, aıtysyp - tartysýǵa jaramaıtyn, aınymaly minezi bar kisi «Alash» partıasyna kirmeıdi. «Alash» partıasyna kiremin degen kisi osy aıtylǵan sharttardy oılap, tolǵap, júregi qalaıtyn bolsa ǵana kirýge jón».
Qoryta kelgende, Alash - Qazaq eliniń memleket qurý tájirıbesi men memleketshildik múddesiniń úzilmegen arqaýy. Alash - Qazaqstannyń «Máńgi el» el muratyn saıasat pen rýhanıat turǵysynan aıqyndaǵan, aıshyqtaǵan kezeń ataýy. S. Toraıǵyrov – tótenshe ózgerister men dúrbeleń silkinister dáýirinde tarıh sahnasyna kóterilip, HH ǵasyr basyndaǵy qazaq ádebıetinde ózindik jol salǵan, shyǵarmalaryna tutas bir dáýirdiń shyndyǵyn syıǵyzǵan sýretker. Ol artyna ólmes te óshpes mol mura, qymbatty qazyna qaldyrǵan uly aqyn. «Aqynnyń haty ólmeıdi» deıdi halyq naqyly. Osy dana tujyrymdy Toraıǵyrovtyń ómirsheń shyǵarmalary dáleldeı túspek.
Sýretker shyǵarmalaryn tutastyryp turǵan altyn dińgek – qazaq halqynyń tóńkerister dáýirinde óz ornyn tabýy, kúlli álemdik órkenıet aıqasynda joıylyp, quryp ketpeı eldikti saqtaýy, sóıtip tili men dilinen aıyrylmaı rýhy kúshti jurttar sanatyna enýi.
Alash qamyn esten shyǵarmaı, ulttyń rýhanı samǵaýyn basty nysanda ustap, eline emirene qyzmet qylýdy ómiriniń maqsaty sanaǵan qalamger murasy egemendi elimizdiń zerdeli, kósheli azamatyna aınalyp kele jatqan búgingi býyn úshin tipti de qymbat, baǵaly.
Ult zıalylarynyń qajyrly eńbegi keńestik memlekettik mekemeniń negizin qalady. Keshegi Alash ıdeıasy – búgingi Táýelsiz Qazaqstan! Táýelsizdik alǵannan keıin buryn tyıym salynǵan – Alash qozǵalysy taqyryby qazirgi tańda otandyq tarıhymyzdyń mańyzdy quramdas bóligi retinde qaıta zerttelýde. Alash zıalylarynyń ómiri men isin muqıat zerttep, olardyń jetistikterin baǵalap, qatelikterinen sabaq alý, danalyǵyn baǵamdap, olar ashqan aqıqatty paıymdaý qajet.
Táýelsizdik - eń aldymen Qazaq halqynyń bostandyqqa umtylǵan asqaq armandary men qaısar rýhynyń jemisi. Alash azattyǵy, el men jer tutastyǵy, saıası teńdigi men rýhanı kemeldiligi jyrlanǵan óleńder eldik qasıetterge bula kúsh darytýdaǵy jasampazdyq qasıetimen qundy. Ol Alash balasyna azattyq pen erkindiktiń qanshalyqty qıyndyqtarmen kelgenin uǵynýyna ári sol jolda uly tulǵalarymyzdyń jany men qanyn bergenin ar bıiginen sezinýine oı salary haq.
Endi máńgi ólmeımiz!
Jasasyn, Alash, jasasyn! – dep Sultanmahmut Toraıǵyrov jyrlaǵandaı Alash týy astynda qazaq eli, máńgilik jasaımyz.
Bir sózben aıtqanda, biz búgin Alash arystary armandaǵan egemen elde ómir súrý baqytyna ıelenip otyrmyz. Elimiz arysty, oılarymyz óristi, jastarymyz namysty bolsa, qazaq eli táýelsizdigimiz de máńgilik bolady dep senemiz.
Paıdalanylǵan ádebıetter:
[«Alash aınasy» kitaby. Qaırat Saq 2016 j /12 - 14 bet]
[«Alash Alash bolǵanda» kitaby. Ǵalym Ahmedov 1996 j /8 - 10 bet]
[Egemen Qazaqstan 2003 j 16 jeltoqsan №326]
Serıkbaeva Jýldyz Serıkbaevna
You Might Also Like
-
Taqyryby: Aǵylshyn tili sabaǵynda oqýshylardy aǵylshyn halyq ertegileri arqyly tárbıeleý.
