InfoHub Logo

Jer betindegi ár halyqtyń óz baspanasy bolǵan. Mysaly, orys halqynyń aǵash sheberleri shyrshanyń nemese qaraǵaıdyń bórenelerinen qıyp úı salǵan. Tóbesin tep-tegis taqtaımen shatyrlap, oǵan aǵash attyń beınesin oıýlap ornatqan. Keregesine qoıylǵan tireý men tereze jaqtaýlary da órnektelgen. Ýkraınada, Karpat taýynyń kókoraıly baýyraıynda turatyn gýsýldar býk aǵashynyń jýan bórenelerinen úı salady. Munda býk aǵashtary óte kóp. Shetin kestelegen jarǵaq keýdesheli sal aıdaýshylar kesilgen bórenelerdi býyp-býyp, taý ózenimen tómen qaraı aǵyzady. Gýsýldar úıiniń janynan qoı qora turǵyzady. Ony «pana» dep ataıdy. Gýsýldardyń úıleri kirse shyqqysyz ádemi.

Qabyrǵanyń bir bóligin kilem tárizdi gúl sýretimen áshekeıleıdi. Erneýlerde órnekti qysh tabaqshalar ilýli turady. Al úıleriniń peshi, burysh-buryshy men buǵaty jasyl, sary, kógildir tústi jyltyr qysh taqtalarmen qaptalady. Gýsýldardyń kıimi de ádemi: ár tústi matalardan qurastyrylyp, kestemen kómkeriledi.

Chýkchalar sonaý qıandaǵy Chýkot túbeginde tirshilik etedi. Olardyń óz tilinde bul óńir «chaý-chý» ıaǵnı «buǵyly jer» dep atalady. Shynynda da, bul óńirde buǵy jyrtylyp-aıyrylady. Sýyq ótkizbeıtin jyly kıimsiz bul óńirde ómir súrý múmkin emes. Buǵy chýkchalardyń minse — kóligi, kıse — kıimi, soısa — azyǵy, terisi — ıaranga dep atalatyn jyp-jyly úıi.

IaRANGA — birneshe qada aǵashtyń basyn qosyp baılap, ústin ishine aınaldyra taǵy da buǵy terisin ustap, sharshy bólme jasaıdy, as ishetin, jataty bólme osy. Al qostyń irgesi — shoshala, ári tamaq pisiretin as úı qyzmetin atqarady. Temir peshte — laýlaǵan ot ústindegi shóńkede buǵy eti shymyrla qaınap jatady. Buǵyshylardy ıarangadan basqa aǵashtan qurastyrǵan nemese tastan qalaǵan qystaqtary bolady. Ony kóbinese buǵy órisiniń mańyna salady.

Japonıada jer jıi silkinedi. Sondyqtan munda úıdi jeńil materıaldardan turǵyzady. Ondaı úı jer silkinisinen qulaǵan kúnniń ózinde asa qaýipti emes. Adamdy basyp qalmaıdy. Qurylysqa kóbinese jeńil, juqa taqtaısha paıdalanylady. Úı qabyrǵasyn keıde maı sińgen jyltyr qaǵazdan da jasaıdy. Al bólme-bólmeni bólip turǵan qalqan qabyrǵalar jyljymaly keledi. Sýyq túsken kezde temir peshti paıdalanady. Ondaǵy shoqtyń qyzýy úıdi lezde jylytady. Mereke kúnderi ár úıde alýan tústi qaǵazdan, jasalǵan shyraqtar ilinedi. Kelgen qonaqty úı ıesi, mińdetti túrde, dastarqanǵa shaqyrady. Qonaqtyń qolyna shanyshqy ispetti eki shı ustatady. Al eden ústine tóselgen jumsaq kópshikter oryndyq qyzmetin atqarady. Qonaq attanar kezde úı ıesi oǵan qaǵazdan jasalǵan tyrna syılaıdy. Óıtkeni olar tyrna adam balasyna baqyt ákeledi dep senedi.

Kavkaz taýy bókterinde ornalasqan aýyldardaǵy úıler «SAKLI» dep atalady. Tastaqty taý betkeıine saty-saty etip, qashap salǵan bul úıler syrttan qaraǵanda jarqabaqtaǵy japyrlaǵan qustar uıasyn elestetedi.

Kanadanyń qıyr soltústigi qys aılarynda óte sýyq, ol Polár sheńberinen ári jatyr. Osynaý qatal tabıǵat qoınaýynda IGLÝYN panalap, kanadalyq eskımostar ǵumyr keshedi. Iglý — úıdiń bir túri, ol úlken-úlken kesek qardan qalanady. İshindegi uıyqtaıtyn sákige deıin qardan jasalady. Tereze ornyna móldir muz qalanady.

Bambýktan jasalǵan úılerdi Vetnam, Laos, Kampýchıa, Malaızıa elderinen kórýge bolady. Bir ǵajaby onyń qabyrǵasy men tireýi, baspaldaǵy men bólmearalyq qalqalary, tipti úı ishindegi jıhazdaryna deıin bambýktan jasalǵan. Úıdiń tóbesin de osy aǵashtyń japyraǵymen jabady.

Nıgerıa — Afrıka eli. Onda kún ystyq, ári jıi-jıi daýyl soǵyp turady. Qatty daýyldar keıde pálma japyraǵymen jabylǵan úı shatyryn da ushyryp áketedi. Jańa ǵana turǵan úı shatyry quıyn kótergen túndikteı áp-sátte joq bolady. Al úıdiń qabyrǵasy qozǵala qoımaıdy. Nıgerlikter ony taldan toqyp, ishi-syrtyn saz balshyqpen dombazdap sylap tastaıdy. Edenge qamystan toqylǵan tósenish tóseıdi, as ishetin ydystaryn asqabaq qabyǵynan jasaıdy.

Indonezıa Úndi muhıtyndaǵy araldarǵa ornalasqan. Ol araldardyń eń úlkeni — Sýmatra. Bul óńir únemi jasyl jelekke bólenip turady. Kúni ystyq, aýasy ylǵaldy. Indonezıa jaıynda: "jaýyny-nóser, aǵashy búltpen tildesken, kóbelegi qustaı, úıleri aǵash aıaqty el" degen ańyz taraǵan. Maýsym kezinde shelektep quıǵan jaýyn boıy tolastamaıdy. Qaıda barsań telegeı-teńiz sý, mı batpaq. Al úıleriniń ishi qup-qurǵaq. Olaı bolatyn sebebi — tireý ústine salynǵan úı jer syzynan bıikte turady, ári oǵan jylan da órmelep shyǵa almaıdy.
Shóbi shúıgin, sýy mol óristi saǵalaǵan shopandar qaýymy qora-qora qoıyn aıdap, jaz boıy kóship júredi. Olardyń kıiz úıi kóship-qonýǵa laıyqtalyp jasalǵan. Ony shapshań tigýge nemese qolma-qol jyǵyp, arbaǵa artyp júrip ketýge bolady. Alaıda kıiz úıdiń tigýi men jyǵýy kez kelgen adamnyń qolynan kele bermeıdi.

Jer beti qandaı keń? Bir jaq betinde — tún, ekinshi jaq betinde — tań. Bir qıyrynda — jaz, ekinshi qıyrynda — qys. Ana jaqta — shól, myna jaqta — shalqyǵan muhıt. Ana óńirde — syńsyǵan orman bolsa, myna óńirde shybyq ta óspeıdi. Bir aımaqta mı batpaq, endi bir aımaqta taýlar tur... Jer beti ár alýan, soǵan oraı ár aımaqtaǵy adamdar tirshiligi de or qıly. Qıyr Soltústiktiń turǵyndary jyly kıimsiz ómir súre almaıdy. Al tropıktik aımaq turǵyndary kóılekpen júrip te ystyqtaıdy. Araldardy mekendeıtin adamdar óz nápaqasyn muhıttan alady. Al ormandy qonystanǵan kisiler ań aýlaýdy kásip etedi. Bir halyq úshin nan — negizgi taǵam, ekinshi bir halyqtyń negizgi qoregi — kúrish, adamdar óz baspanalaryn da ár túrli úlgide salýdy erte zamandardan dástúrge aınaldyrǵan.

---