InfoHub Logo

Jer Planetasy tańǵajaıyp syrlarǵa toly. Tabıǵattyń tylsym qupıalarynyń kóptigi sonsha, olardyń barlyǵyn sheshý múmkin emes sıaqty. Nazarlaryńyzǵa álemdegi eń qyzyqty 10 derekti usynamyn.  

1. Álemdegi ataýy eń qysqa aımaq-Å. Shvesıa men Norvegıanyń shekarasynda ornalasqan kishkentaı Å aýyly eń qysqa ataýly aımaq. Skandınavıalyq tilden aýdarǵanda Å – «ózen» degendi bildiredi eken.

2. Eń alyp qala. Álemde eń úlken jer aýmaǵyn alyp jatqan qala Qytaıda İshki Monǵolıa aýdanynda ornalasqan Hýlýn-Býır qalasy. Onyń alyp jatqan aýmaǵy 263 953 sharshy km.

3. Tek qana bir elmen shektesetin elder. Lesoto, Vatıkan jáne San-Marıno elderi bir ǵana elmen shektesedi. Lesotony tolyǵymen IýAR qorshaıdy, al Vatıkan men San-Marınony tolyǵymen Italıa qorshap jatyr.

4. Eń uzyn geografıalyq ataý. «Taumatawhakatangihangak oauauotamateaturipukaka pikimaungahoronukupokaiwhe nua kitanatahu» 

5. Eń sýyq jáne eń jyly teńiz. Reseıdegi Aq teńizdiń sý temperatýrasy eń tómen, bar-joǵy -2 °C-ke teń. Persıd shyǵanaǵy eń jyly teńiz bolyp sanalady. Jazda sý temperatýrasy 35,6 °C-qa deıin barady.  

6. San-Marıno – álemdegi eń ejelgi konstıtýsıondyq memleket bolyp sanalady. San-Marıno elin 301 jyly Dıokletıan ımperatorynan qashyp júrgen tas qalaýshysy qurǵan. San-Marıno konstıtýsıasy 1600 jyly qabyldanyp, álemdegi qabyldanǵan eń birinshi konstıtýsıa.  

7. Adamzat qazǵan eń tereń oıyq. Adamzat qazǵan eń tereń oıyq Reseıdegi Kol asatereń sańylaýy bolyp sanalady. Ol 12 262 metrdi qurap, ǵylymı jumystarǵa qazylǵan bolatyn. Munyń saldaryna biraz ǵylymı jańalyqtar jasalǵan eken.  

8. Jerdiń óz ósinen aınalýy is júzinde 24 saǵatqa sozylmaıdy. Ǵalamshardyń tolyq aınalýy 23 saǵat, 56 mınýt jáne 4 sekýndty alady. Bul juldyzdy kún, ony astronomdar ataıdy. Bul jaǵdaıda kún shyn máninde 4 mınýtqa qysqarady, bul ýaqyt jınalyp, birneshe aıdan keıin kún túnge, al tún kúndizge aınalady dep sheshe alamyz. Biraq jer kúndi aınalatynyn umytpańyz. Al kúnniń ózi únemi óz ornynan shamamen bir gradýsqa aýysady. Osy eki qozǵalysty qossańyz, dál 24 saǵat alasyz.

9. Adam aǵzasyndaǵy eń kúshti bulshyqet – til.

10. Jer - búgingi kúnge deıin ómir bar jalǵyz belgili planeta. Biraq basqa planetalarda tirshilik bolsa, ony tabýǵa tájirıbeler men ǵylymı jumystar kómekteseri sózsiz. Mysaly, NASA NExSS jobasyn qurý týraly habarlady. Onyń maqsaty – Kepler ǵaryshtyq teleskopy jáne basqa da osyǵan uqsas qurylǵylar jibergen málimetterdi óńdeý, sondaı-aq ekzoplanetalardy zertteý. Biraq, shyn máninde, joba jerústi tirshilikti izdeýge arnalǵan. Degenmen, ǵalymdarǵa izdenisterine sáttilik tileı otyryp, ázirge biz Jerdiń ómir súrýge qolaıly jalǵyz jer ekenin moıyndaýymyz kerek. Jáne bul onyń tarıhyndaǵy eń mańyzdy fakt.

Nurjigit Aıdyn

---