InfoHub Logo

Óz ultyn syılamaý, ony maqtanysh etpeý satqyndyqtyń belgisi.

B. Momyshuly

Dúnıedegi barlyq qıyndyqty kórgen bul qazaq halqy. Keshegi asharshylyq, keshegi náýbet, keshegi qýǵyn-súrgin, sum alapattardy basynan ótkergen. Biraq, kezindegi bizdiń babalarymyz, dıirmenniń astyndaǵy irgetasyn berik qalap, keremet quıyp ketken. Dıirmenniń ústi shyr aınalǵanymen, tastyń ústi de, asty da bir aınalǵan emes. Óıtkeni ol temirqazyq sekildi. Kezinde bizdiń Kóktúrik babalarymyz quıyp ketken temirqazyq máńgi jasaıdy. Al dıirmenniń ústindegi shyr aınalyp jatqany, bizdiń órge júzgen bekiredeı halqymyzdyń osy kúnge deıin ómir súrip kele jatqandyǵynyń belgisi.

1948 jyly Baýyrjan Momyshuly atamyz qıyr shyǵysqa bir sharýalarymen sapar shegip barady. Sonda bir úlken túrmeniń basshysy, orys kisi kelip Baýyrjanǵa:

- Joldas Momyshuly. Osynda qazaq halqyna óte ataqty, bir ǵulama jatyr.

Eger qalasań kirip, amandasyp shyq - degen eken.

Sonda Baýyrjan Momyshuly túrmege kirip barypty. Qarasa alystaý shaqyrym jerde taldardyń ishinde, 3-4 adam kúzdiń qara sýynyń qasynda ot jaǵyp, jylynyp otyr eken. Baýyrjan ol ataqty kisiniń Maǵjan Jumabaev ekenin birden tanyǵan. Sebebi, Baýyrjan Momyshuly - Alashordanyń uly tulǵalarynyń kóbin kórgen, aralasqan, tipti jas kezinde Oraz Jandosovtyń hatshysy bolǵan. Sodan soń, Baýyrjan qasyna taıap kelip:

- Assalaýmaǵaleıkým - dep amandasqanynda, Maǵjan atamyz ashýly reńmen:

- Eı, bala, maǵan jolama! Kirim juǵady saǵan, qaram juǵady - dep aıtqan eken. Maǵjannyń qabyldamaıtynyn sezgen Baýyrjannyń myqtylyǵy sonsha, Maǵjan Jumabaevtyń 5 tomdyq shyǵarmasyn jatqa bilgen. Sodan, Baýyrjan Maǵjannyń betine tike, qarsy qarap, ot jalyndaǵan janarymen "Paıǵambar" degen óleńin oqyp bergen.

Kún batysta qarańǵylyq qaptaǵan,
Kúni batyp, jańa tańy atpaǵan.
Túnerip júr túnnen týǵan periler,

Táńir isin tabanyna taptaǵan - dep, "Paıǵambar" degen óleńin oqıdy. Eń sońǵy qatarynda taǵy:

Erte kúnde otty kúnnen ǵun týǵan,
Otty ǵunnan ot bop oınap men týǵam.
Júzimdi de qysyq qara kózimdi,

Týa sala jalynmenen men jýǵam - dep oqyǵanynda, Maǵjan Jumabaevtyń júzi jumsara bastaǵan eken. Jáne Baýyrjan Momyshulynyń kez kelgen óleńdi astynan joǵary qaraı oqıtyn qabileti bolǵan. Baýyrjan dál sol "Paıǵambar"óleńin astynan joǵary oqyǵan kezinde, Maǵjan kúlip jiberip, júzine kúlki uıalaǵan eken.

Sodan Baýkeńe qarap turyp:

- Eı, shyraǵym kim bolasyń? Atyń kim? Sheniń qandaı? - dep suraǵan

Sodan Baýyrjan atamyz:

- Meniń aty-jónim: Baýyrjan Momyshuly. Áskerı shenim osyndaı -dep, ekeýi tanysyp, qushaqtasyp, tós qaǵysypty. Sonda Maǵjannyń aýzynan shyqqan sózi osy eken:

-SHyraǵym Baýyrjan, eger shamań kelse meni qutqar - dep  týra 1948-shi jyly aıtqan eken. Al protokol boıynsha 1938-shi jyly Maǵjandy atý jazasyna kesti. 1938-de atý jazasyna kesildi dep qaǵazyn shyǵaryp, halyq jaýy degen aıyp taǵyp, joq qylyp jibergen. Biraq, 1948-shi jyly Baýyrjan Momyshuly Maǵjandy túrmeden kórgen. Bul qalaı?

Maǵjan Jumabaev Baýyrjanǵa ótinish aıtyp:

Eı, shyraǵym, meni qutqar, eger shamań jetse - dep ótingende, Baýyrjan atamyz kelisip, qutqaryp alýǵa ýáde berip, 1 aptadan keıin bar kúshimdi salyp, sizdi bosatyp alyp ketýge tyrysamyn dep ýáde bergen. Biraq, qansha degenmen áskerı shendi ókil bolǵannan keıin, sharýasy kóp bolyp 10 kúnnen keıin kelgen. 10 kúnnen keıin kelip, túrmeniń basshysynan surasa:

- Ol kisi myna jerde ózennen qaıyqpen júk tasıtyn. Bir kúni qaıyǵy aýdarylyp qulap, sýǵa batyp qaıtys bolyp ketti - dep aldaýsyratqan. Baýyrjan onyń aldap turǵanyn der kezinde ańǵarǵan. Sebebi, ekeýiniń birge baılanysqa túskenin kórip, Maǵjan Jumabaevty basqa jaqqa alyp ketken. Sonda Baýyrjan Momyshuly atamyzdan bireý suraıdy ǵoı:

- Nege bulaı? Qazaqtyń zıaly Alashorda ókilderin, sol kezdegi babalarymyzdy nege olaı jasyrdy? - degen kezde Baýyrjan:

- Bilesiń be? Olar 1000 jylda, 100 jylda bir ret týatyn úlken tulǵalar. Olardyń bilimdiligin, aqyldylyǵyn saıasat óz paıdasyna asyrǵan - dep, ashyp aıtqan. Máselen Turar Rysqulov 21 jasynda KSRO-nyń premer mınıstry bolǵan. 21 jasynda Ulan-Batyrǵa baryp, Mońǵolıanyń astanasyn Ulan- Batyr dep atyn qoıyp, Mońǵolıa memleketiniń konstıtýsıasyn jazyp bergen. Bul kisilerdiń bári erekshe tulǵalar. Sol Turar Rysqulovty da, 1937-1938-de atqan joq, repressıaǵa ushyraǵan joq. 1944-shi jyly bir-aq qaıtys bolǵan. Sol ýaqytqa deıin jasyryp otyrǵan, bildirmegen. Mine, osy syndy Alashordashylardyń qanshaýy tiri, qanshaýy sol kezde shyn máninde qýǵyn-súrginniń qurbany bolyp ketkenin shyn mánisinde eshkim bilmeıdi - dep Baýyrjan Momyshuly óz aýzymen baıandap bergen eken.

Mysaly, biz keıde ǵana aqyldymyz, bilimdimiz. Sıvılızasıa degen sózder shyǵyp ketti qazir. Biraq olaı emes. Biz keıinge shegingen saıyn, bıikteı beredi ekenbiz. Biz tek qana tehnologıamen ozdyq, gelendvagenmen ozdyq, aıfonmen ozyp otyrmyz. Biz ushaqtarymyzben, damyǵan tehnologıalarymyzben ǵana bul kisilerden ozyqpyz. Al aqyl men parasatqa kelgen kezde biz múlde jurdaımyz. Al olardyń oı oılaýy, olardyń eldi oılaýy, bolashaqty oılaýy, bolashaq úshin jasaǵan amaldary úlken. Keshegi Alıhan atamyz aıtqan ǵoı "Qazaq qıamet kúnge deıin ómir súredi" - dep. Sondyqtan, bizdiń boıymyzdaǵy tektilik - ol kómilip bara jatqan qundylyq. Biz ózimizdiń ult retindegi, tekti halyq retindegi bolmysymyzdy dáleldeýimiz úshin, izdenýimiz qajet. Al, ol úshin arqamyzdy keshegi uly babalarǵa tireýimiz qajet. Solardy oqyp, zerttep, solardyń jolymen júrýimiz kerek.

Qazaq - ótkenge salaýat  dep aıtyp jatady ǵoı. Keshegi  ózimizdiń babalarymyzdyń jolyn bilmeı, bolashaqqa baǵdar ala almaımyz. Al ótken tarıhymyzdy bilsek, bolashaqqa durys baǵdar ala alamyz. Sony bilgen kezde ǵana, bolashaqta urpaq túzý jolmen júre alady. Sondyqtan bizge búgingi tańda izdenis, ári bilim men aqyl-oıdyń parasaty kerek. Jáne qazaq eli ór minezdi, tekti halyq bolýǵa umtylý kerek!

Sabyr Shuǵyla Qyzylorda oblysy Jańaqorǵan aýdany

---