InfoHub Logo

Qoǵamda áleýmettik jeliniń keńinen óris aldy. Óz kkzeginde jastarǵa keri áserin berýde. Olar óz ómirin vırtýaldy baılanyssyz elestete almaı, barlyq bos ýaqyttaryn áleýmettik jelide ótkizýde. Ózderimen qatarlas qurdastarymen qarym – qatynastary úzilip, jastar tuıyq bolyp ketti. Sebebi olarǵa shynaıy ómirden qaraǵanda, vırtýaldy ómir qyzyǵyraq bolyp ketken. Sonyń saldarynan shynaıy ómirden alshaqtap ketti. Tipti shynaıy ómirge degen qulshynystary joǵalyp ketken. Nebir qajetsiz is – áreketterdi qaraýda, zıandy áreketterge baryp jatyr [1]. Osynyń barlyǵynyń nátıjesinde jastardyń densaýlyǵyna, psıhologıasyna óz zardabyn tıgizip otyr. Jastardyń oı – órisiniń durys damyp, este saqtaý qabileti tómendep, úlgili tulǵa bolyp qalyptasýyna úlken zıanyn tıgizip jatyr. Áleýmettik jeliniń qanshalyqty zıan ekenin árbir jastar túsinýi qajet.

Aqparattyq áleýmettenýda psıhopotologıanyń basty qaýpi kóbine jelide jasóspirimderdiń baqylaýsyz qalýy, qajet emes aqparattardyń aqyl – oıyna ıaǵnı, psıhıkalyq densaýlyǵyna keri áseri bar. Osylaısha zertteý jumysyna kanadalyq jasóspirimderdiń qatysýymen psıhologıalyq aýrý men ınternette ótkizgen ýaqyt 16,9% psıhıkalyq jaǵdaıynyń tómendeýine, 26,4% psıhologıalyq kómekke muqtajdar, 23,4% joǵary deńgeıde bastan ótkergen stresster, 12,5% óz – ózine qol jumsaý týraly oılaǵandar ekenin anyqtady. Áleýmettik jelidegi belsendiliktiń artýynan psıhologıalyq jaǵdaılar, stress, sýısıdtik oılarǵa kún saıyn ıtermeleýde [2].

 Kóptegen ǵalymdardyń zertteýinshe áleýmettik jeli psıhologıalyq kúızeliske, durys kóńil bólmegendikten belsendiliktiń tómendegenin aıtady. Twitter, Instagram, YouTube, Facebook, VKontakte sekildi áleýmettik jelilerden jasóspirimder ózine múldem qajetsiz jarnamalardy kórý arqyly nebir zıandy áreketterge barýda, áleýmettik jelilerge degen táýeldilikteri artýda. Osynyń barlyǵy jasóspirimdik kezeńde durys oılap, durys damýyna keri áser etip, kerisinshe agresıa týdyrýda, tipti keıbir jaǵdaıda áleýmettik jeli qorqynyshty psıhologıalyq aýytqýlarǵa ákelip soǵady. Vengrlik ǵalymdardyń zertteýi boıynsha, ár vengrlik mektepterdegi jasóspirimderden alynǵan psıhologıalyq suraqtardyń nátıjesinde olardyń ózin – ózi baǵalaý jáne kúızelistik aýytqýlary qanshalyqty ekeni anyqtaldy. Sonyń nátıjesinde jasóspirimderdiń  4,5% áleýmettik jelige táýeldilik deńgeıde bolyp shyqty. Qazirgi tańda jasóspirimderdiń shynaıy ómirge degen qyzyǵýshylyǵy azaıyp, shynaıy ómirdegi problemalardan alshaqtaýda, kerisinshe áleýmettik jelidegi belsendiligin arttyrýǵa shydamdylyq tanytyp, jelini aptasyna 30 saǵattan kóp qoldanýda, ózin – ózi baǵalaý deńgeıi tómendep, kerisinshe kúızelistik deńgeıi artýda. K. M. Kennedı, I. Búkken, D. J. Paýell jáne taǵy da basqa brıtandyq avtorlardyń 42 maqalany tolyǵymen zertteýinde jasóspirimderdiń psıhologıasy men fızıologıalyq  densaýlyǵyn nyǵaıtatyn, alkagoldan jáne temekiden arylýda qınalǵandarǵa psıhologıalyq qoldaý kórsetetin jelide birneshe toptar bar ekeni anyqtaldy. Alaıda, sonymen qatar áleýmettik jelide kerisinshe psıhologıalyq aýytqýlar týdyratyn toptar da jeterlik. Sol sebepten de meılinshe jelige az kirip, az paıdalanǵan durys [3].

Áleýmettik jeliniń kesirinen devıantty minez – qulyqtyń dıskýssıvti túri ishki nemese syrtqy agresıa arqyly kórine bastaıdy. Jasóspirimder osy psıhologıalyq aýytqý saldarynan  buzaqylyqqa, zorlyq- zombylyqqa, tipti sýısıdke barýy múmkin. Kózge túrli eles, galúsınasıa, ıllúzıa kórinip, afektıvti ıdeıalar túse bastaıdy. Áleýmettik jelige kirerde, kirgende jasóspirimderdiń ata – analary únemi baqylaýda ustap otyrýy tıis. Psıhologıalyq aýytqýy asqynyp ketken jasóspirimderdiń mindetti túrde arnaıy psıhologtarǵa súıengeni jón. Olar mindetti túrde óz-ózińe degen senimdilikti arttyrýǵa, minez – qulyqtyń túzelip qalpyna kelýine kómektesedi. Sondyqtan qandaı da bir psıhologıańyzda aýytqý baıqalǵanda birden júginý qajet [4].

Áleýmettik jelini paıdalanǵan saıyn, soǵurlym onyń syrtqy kelbetine degen senimsizdigi artyp, ózin-ózi baǵalaýy tómendeıdi. Áleýmettik jelini keńinen qoldaný eki nársege ákelip soǵady biri, emosıonaldy densaýlyqqa keri áser etedi, al ekinshisi ózin-ózi durys baǵalaı almaýynyń qurbany bolyp jatyr [5]. Osylaısha áleýmettik jeliniń jasóspirimderdiń psıhologıasynyń belsendi túrde tómendeýine ákelip soǵady dep qorytyndylaýǵa bolady. Árbir jasóspirim áleýmettik jelige kirgende tek ózine qajetti aqparatty ǵana alyp, belgili bir ýaqytta ǵana qoldanyp, ýaqytyn únemdi túrde óziniń oı- órisin, bilimin, kóptegen ónermen aınalysyp óziniń basqa da qyrlaryn , kóptegen qabiletterin damytqany durys dep bilemin.

Qorytyndylaı kele búgingi zertteý jumysymda áleýmettik jeliniń qazirgi tańda jasóspirimderdiń psıhologıasyna qanshalyqty keri áserin tıgizip jatqanyn baıqadym. Jasóspirimderdi qalaı shynaıy álemnen alystatyp jatqanyn, kúrdeli kúızeliske ushyratyp, agresıa týdyryp jatqanyn bildim. Zertteý jumysymda basqalarǵa biri bilse biri bilmeıtin jasóspirimderdiń psıhologıasyna áleýmettik jeliniń zıanyn ashyp túsindire aldym dep oılaımyn. Degenmen bul zertteý jumysynan keıin áleýmettik jeliniń paıdasy múldem joq degen sóz emes. Tek, jelige kirgende  ózimizge qajetti degen dúnıeni ǵana alyp , qalǵan ýaqytymyzdy paıdaly istermen aınalysýǵa, oı – órisimizdi keńeıtip, ómirge degen qulshynysymyzdy nyǵaıtyp, shynaıy ómirimizdi jaqsartyp, damytýǵa jumsaıyq. Denimiz saý, oı – órisi keń, sanaly urpaǵymyz kóp bolsyn!

Jumataı Eldana

---