InfoHub Logo

Búgingi tańda Altyn Orda tarıhynda ıslam dininiń alatyn orny týraly ǵalymdar arasynda túrli kózqarastar qalyptasyp otyr. Bir top zertteýshi mamandar Altyn ordanyń álsirep, ydyraýynyń basty sebebi musylmanshylyq dástúrdiń memleket ishinde keń óris alýynan boldy dep paıymdaıdy. Kelesi bir top mamandar bul ýaqyt mońǵol shapqynshylyǵy nátıjesinde quldyraǵan Orta Azıa musylmanshylyq dástúriniń qaıta jandaný dáýiri dep baǵamdaıdy. Usynylyp otyrǵan maqalada bizdiń maqsatymyz Altyn Orda memleketinde ıslam dininiń ornyń anyqtaý, eki túrli kózqarastaǵy mamandardyń arasyndaǵy pikir-talasqa aralasyp, ózindik pikirlerdi kórsetý emes. Bizdiń maqsat – naqty arheologıalyq derekter negizinde Altyn Orda memleketiniń ıslamdaný úderisinde kerýen joldarynyń rólin kórsetý.

Altyn Orda memleketiniń ıslamdaný úderisiniń basy Joshynyń uly Berkeniń ıslamdy qabyldanýynan bastalady. Tarıhı derekterde han taǵyna otyrǵan Berke aǵasynyń saldyrǵan Saraıshyq qalasyna barǵanda Buqaradan kelgen kóptegen kerýenderdiń birindegi eki jaqsy kisini bir aýlaq jerge shaqyrtyp musylmandyqtyń sharttary men tarıhyn suraǵandyǵy, álgi eki jannyń musylmanshylyqty jaqsy baıan qylýynyń arqasynda Berke han shyn júregimen ıslamdy qabyldaǵandyǵy jazylady. Berkeniń sońynan inisi Toqaı-temirde ıslam dinin qabyldaǵanyn Ábilǵazynyń derekterinen kezdestiremiz. Altyn orda dáýiri týraly derekterde Berkeniń ıslamdy Seıfýddın Baharzıdiń ýaǵyz-nasıhaty nátıjesinde qabyldaǵandyǵy keltirilgen. Berkeniń ıslamdy qabyldaýy onyń ózge din ókilderimen ara-qatynasynyń nasharlaýyna sebep bolǵandyǵyn Ábilǵazy óziniń shejiresinde jazady. Biraq, Berke musylman bola tura óziniń áskerin 1258 jyly Qulaǵýdyń Baǵdat qalasyn basyp alýyna kómektesý úshin jibergendigi týraly málimetter kezdesedi. Rashıd ad-Dın Berkeniń musylmandardyń qalalaryn qıratyp, musylman basshylarynyń úılerin órtegenin, dosy men jaýyn ajyratpaı, týysqandarymen keńespeı halıfty taqtan taıdyrǵandyǵyn sóz etedi. Berkeniń musylman bola tura bundaı qadamdarǵa barýy saıası múdde turǵysynan jasalǵan ózindik sheshimi ekeni aıtylady. Altyn Orda memleketiniń jazba muralary. Bul memlekettiń turǵyn halyqtary etnık. qurylymy jaǵynan ártúrli edi. Altyn Orda dáýirinde baı ádebıet jasaldy. Buǵan Qutb, Horezmı, Saıf Saraı, Álı, Sıdı Ahmed, Husam Hatıb sıaqty aqyn-jazýshylar, Abý Haıan, Ibn Mýhanna sıaqty ǵalymdar at salysqan. Altyn Orda dáýirinde paıda bolǵan jazba muralardyń kópshiligi joǵalyp ketti. Altyn Orda dáýirinen bizdiń zamanymyzǵa kelip jetken jazba nusqalardyń bastylary mynalar: “Muhabbatnama” dastany, 1353 j. jazylǵan “Muhabbatnamada” másnaýı (ár eki joly ózinshe uıqasatyn óleń formasy), ǵazel (alǵashqy eki joly ǵana uıqasyp, ári qaraı aqsaq uıqas bolyp ketetin óleń) túrinde kelip otyrady. Osy tártip atalmysh dastanda da saqtalǵan. Kitaptyń sońynda minajat (allaǵa jalbaryný), qyta (fılos.túıin), shaǵyn áńgime berilgen. Negizgi bólim — on bir arnaýda (namede) ǵashyq bolǵan jigittiń sulý qyzǵa súıispenshiligi jyrlanady. Aqyn arnaýlarynda adamnyń kirshiksiz sezimin, asyl mahabbatty ardaqtaýdy jyr etedi. “Husraý men Shyryn” dastanynyń taqyryby — Husraý degen jigit pen Shyryn esimdi qyzdyń arasyndaǵy súıispenshilik, shynaıy mahabbat. Dastanda aramdyq pen zulymdyqty, qastandyq pen satqyndyqty, ósek pen ótirikti ádildik pen adaldyq jeńip shyǵatyndyǵy jyrlandy. Husraý men Shyryn týraly ańyz Taıaý jáne  Orta Shyǵys, Zakavkaze, Orta Azıa, Úndistan halyqtarynyń aýyz ádebıetinde keń taraǵan. “Husraý men Shyryn” dastanyn Nızamı saljuq sultany Toǵrýlbektiń ótinishi boıynsha jazǵan. Halyq súıispenshiligine bólengen osy epık. jyrdy Altyn Orda aqyny Qutb parsy tilinen túrki tiline aýdardy, biraq bizge jetpegen. Qoljazbanyń jalpy kólemi — 240 bet. Ár bette 21 báıit bar. Nızamıdiń “Husraý men Shyryny” 130 taraýdan tursa, Qutbtyń aýdarmasy — 90 taraý. Osyǵan sáıkes Nızamıdegi 7000 báıit ornyna Qutbta 4700 báıit bolyp shyqqan. Qutb aqyn Nızamıdiń kompozısıasy men sújetin saqtaı otyryp, óz halqynyń túsinigi men dástúrine laıyqtap, erkin aýdarma jasaǵan. “Gúlıstan bı-túrkı” (“Gúlstan”) — Shyǵystyń kórnekti aqyny Saǵdıdiń qalamynan týǵan dastan. Muny, Mysyr ǵulamalarynyń ótinishi boıynsha Altyn Orda aqyny Saıf Saraı 1391 j. parsy tilinen túrki tiline aýdarady. Osy aýdarmanyń bizdiń zamanymyzǵa kelip jetken jalǵyz kóshirmesiniń kólemi 371 bet. Ár bette 13 joldan jazý bar.

Kaıratov Araılym

---