InfoHub Logo

Ortaǵasyrlyq shyǵys musylman halyq­tarynyń ádebıet tarıhyna nazar aýdarǵanymyzda keıbir klasıkalyq týyndylardyń dúnıege kelýinde sol zaman­daǵy handar men el bıleýshileriniń tikeleı usynystary men materıaldyq qoldaýy jatqanyn kóremiz. Tarıhta shyǵarmasyn belgili bir tulǵaǵa arnap, jan baqqan qalam ıeleri de az bolmaǵan. Ortaǵasyrlarda óz zamanynyń sóz zer­gerin qadirlep, bir shyǵarma jazyp berýdi suraǵan el bıleýshiler de jıi kezdesedi. Aqynynyń qasynan tabylǵan hannyń tarıhta bedeli de ústem bolǵan. Ádette, álem­di jaýlaǵan bıleýshilerdiń tarıhı tulǵasyna qaraǵanda, ádebı beınesi buqaranyń jadynda uzaq saqtalatyny belgili. Buǵan Ábilqasym Fırdaýsı men Sultan Mahmut, shırazdyq Hafız ben Ámir Temir, Buqar jyraý men Abylaı han arasyndaǵy suhbattardyń el arasyna ańyz-áńgime túrinde taraǵany mysal.

Sol sekildi Altyn Orda tusyndaǵy keıbir jádiger sol zaman bıleýshileriniń tikeleı qoldaýymen jazylǵan. Mysaly, 1310 jyly jazylǵan Rabǵuzıdyń «Paı­ǵam­barlar qıssasy» jergilikti beı Nası­raddın Toqbuǵa bekke arnalsa, Qutb «Husraý-SHyryn» dastanyn 1341-1342 jyldary el bılegen Tynybek pen onyń jubaıy Málıká hanymǵa syılaǵan. Sondaı-aq nama janrynyń kóshbasynda turǵan Harazmıdiń «Muhabbatnamasy» 1353 jyly qońyrat rýynyń kósemi Muham­med Qojabektiń qurmetine jazyl­ǵan. Atalǵan bul shyǵarmalardyń «Tálıf-e sábáb» ıaǵnı týyndynyń ja­zy­lý sebebi ashyp kórsetiletin tusta osy el bıleýshilerine jyr arnalyp, ma­daq­tar aıtylǵan. Osydan-aq, Altyn Or­da tusynda el bıleýshileri tarapynan sóz ónerine, olardy jaratýshy sóz zer­gerlerine degen qurmettiń artqanyn kóremiz. 

Altyn Orda ádebıetiniń damýyn Mysyrdaǵy mámlúk-qypshaqtar jazba murasynan bólip qarastyrý múmkin emes. Eýrazıa keńistigindegi Joshy ulysy men Soltústik Afrıkadaǵy Mysyr bı­leýshilerin genetıkalyq jaǵynan týys­tyq hám ortaq mádenıet biriktiretin. Sodan Islam órkenıetiniń aıasyna uıys­qan qypshaqtardyń ádebı keńistigi de bir edi. Ásirese túrkilik rýh pen ısla­mı qundylyqtarda basty múddeler to­ǵysatyn. Eń negizgisi – eki eldiń de bir ımanı senimde bolýy der edik. Jalpy, saıa­sı-dıplomatıalyq qarym-qatynasta genetıkalyq týystyqqa qaraǵanda, ımanı senimge negizdelgen mádenıettiń salmaǵy basym túsetini belgili. Muny Joshy urpaqtarynyń bir atalas Hýlagý ulysyna qaraǵanda, alystaǵy Mysyr bıleýshilerimen tyǵyz qarym-qatynas ornatýynan-aq baıqaýǵa bolady.

Altyn Orda men Mysyr arasyn­da saıası-dıplomatıalyq qarym-qaty­nastardyń joǵary deńgeıde damyǵany tarıhtan belgili. Abbasıdter bıligi Hý­lagý tarapynan qulatylǵannan keıin mámlúkter bıligindegi Mysyr eli sol kezdegi ıslam áleminiń negizgi or­talyǵyna aınaldy. Ári saraı bıleý­shileriniń Is­lamdy qabyldaýynda da mámlúk-qyp­shaqtarynyń yqpaly zor boldy. Eki el mádenıetiniń baryn­sha jaqyndaı túsýine sol zamanda ómir súrgen qalam ıeleri de qatty áser etti. Saraıdan Kaırge qonys aýdarý­shy­­lardyń qatarynda Qutb, Sáıf Saraı sekildi aqyndar boldy. Olardyń shyǵarmalarynyń ıdeıasy Altyn Or­dada týǵanymen de, týyndy retinde Mysyrda jemisin berdi. Sondyqtan da ǵalymdar Joshy ulysy men Mysyrdaǵy túrki ádebı jádigerlerin Hİİİ-HVİ ǵasyrlardaǵy Qypshaq ádebıeti nemese Altyn Orda – Qypshaq dáýirindegi shyǵarmalar dep, jalpylama ataýmen qarastyrady. Sebebi sol kezdegi jazba jádigerler Joshy ulysyndaǵy dala qypshaqtary men Mysyrdaǵy mámlúk-qypshaqtary tarapynan jaratylǵan edi.

Shyńǵys han joryǵynyń adamzat órkenıetine, sonyń ishinde ıslam álemine tıgizgen áseri týraly, kóbine bir jaqty ǵana pikir aıtylatyny belgili. Desek te, osy joryqtan keıin ıslam ór­kenıeti túrkilerdiń qolyna ótti hám túrki ádebı tili damı bastady. Baǵdat halıfatyn Hýlagý baryp qulatqannan keıin, ıslam áleminiń ortalyǵy qypshaqtar bıligindegi Mysyrǵa aýyssa, Deshti Qypshaqta Joshy ulysy negizindegi Altyn Orda memleketi boı kóterdi. Osy eki eldiń de memlekettik tili – qypshaq tili boldy. Kórkem týyndylar da sol tilde dúnıege keldi. Syrt qaraǵanda «Qıssásýl-ánbıa», «Jumjuma», «Náhjýl-fáradıs», «Muǵınýl-múrıd» bolyp, jádigerlerdiń ataýy arabsha ne parsysha atalǵanymen de, shyǵarma bútin­deı túrki ádebı tilinde jazyldy.

Altyn Orda dáýiri ádebıeti – eki arnadan nár aldy: kóne túrki hám shyǵys musyl­man ádebıeti. Qarahandyqtar bı­ligi tusynda ómir súrgen Mahmut Qash­qarı, Júsip Balasaǵun, Ahmet Júınekı, Ahmet Iasaýı, Súleımen Baqyrǵanı sekildi aqyndardyń kórkem oılaryn Jo­shy ulysynda ómir súrgen túrki aqyn­dary odan ári damytty. Sondaı-aq olar Saǵdı, Ferdaýsı, Ǵazalı, Attar, Rýmı, Nızamıler sekildi parsy ádebıeti ókil­deriniń shyǵarmalarymen de tanys boldy. Keıbiriniń týyndylaryn túrki ádebı tiline tárjimalady. Tipti Sheıh Saǵdıdyń shyǵarmalary saraıda keńinen tanymal bolǵany sonshalyq, onyń jyr shýmaqtary Altyn Orda astanasynyń keıbir ǵımarattarynyń qabyrǵalaryna jazyldy.

Ortaǵasyrlyq shyǵys musylman halyq­tarynyń ádebıet tarıhyna nazar aýdarǵanymyzda keıbir klasıkalyq týyndylardyń dúnıege kelýinde sol zaman­daǵy handar men el bıleýshileriniń tikeleı usynystary men materıaldyq qoldaýy jatqanyn kóremiz. Tarıhta shyǵarmasyn belgili bir tulǵaǵa arnap, jan baqqan qalam ıeleri de az bolmaǵan. Ortaǵasyrlarda óz zamanynyń sóz zer­gerin qadirlep, bir shyǵarma jazyp berýdi suraǵan el bıleýshiler de jıi kezdesedi. Aqynynyń qasynan tabylǵan hannyń tarıhta bedeli de ústem bolǵan. Ádette, álem­di jaýlaǵan bıleýshilerdiń tarıhı tulǵasyna qaraǵanda, ádebı beınesi buqaranyń jadynda uzaq saqtalatyny belgili. Buǵan Ábilqasym Fırdaýsı men Sultan Mahmut, shırazdyq Hafız ben Ámir Temir, Buqar jyraý men Abylaı han arasyndaǵy suhbattardyń el arasyna ańyz-áńgime túrinde taraǵany mysal.

Sol sekildi Altyn Orda tusyndaǵy keıbir jádiger sol zaman bıleýshileriniń tikeleı qoldaýymen jazylǵan. Mysaly, 1310 jyly jazylǵan Rabǵuzıdyń «Paı­ǵam­barlar qıssasy» jergilikti beı Nası­raddın Toqbuǵa bekke arnalsa, Qutb «Husraý-SHyryn» dastanyn 1341-1342 jyldary el bılegen Tynybek pen onyń jubaıy Málıká hanymǵa syılaǵan. Sondaı-aq nama janrynyń kóshbasynda turǵan Harazmıdiń «Muhabbatnamasy» 1353 jyly qońyrat rýynyń kósemi Muham­med Qojabektiń qurmetine jazyl­ǵan. Atalǵan bul shyǵarmalardyń «Tálıf-e sábáb» ıaǵnı týyndynyń ja­zy­lý sebebi ashyp kórsetiletin tusta osy el bıleýshilerine jyr arnalyp, ma­daq­tar aıtylǵan. Osydan-aq, Altyn Or­da tusynda el bıleýshileri tarapynan sóz ónerine, olardy jaratýshy sóz zer­gerlerine degen qurmettiń artqanyn kóremiz. 

Altyn Orda ádebıetiniń damýyn Mysyrdaǵy mámlúk-qypshaqtar jazba murasynan bólip qarastyrý múmkin emes. Eýrazıa keńistigindegi Joshy ulysy men Soltústik Afrıkadaǵy Mysyr bı­leýshilerin genetıkalyq jaǵynan týys­tyq hám ortaq mádenıet biriktiretin. Sodan Islam órkenıetiniń aıasyna uıys­qan qypshaqtardyń ádebı keńistigi de bir edi. Ásirese túrkilik rýh pen ısla­mı qundylyqtarda basty múddeler to­ǵysatyn. Eń negizgisi – eki eldiń de bir ımanı senimde bolýy der edik. Jalpy, saıa­sı-dıplomatıalyq qarym-qatynasta genetıkalyq týystyqqa qaraǵanda, ımanı senimge negizdelgen mádenıettiń salmaǵy basym túsetini belgili. Muny Joshy urpaqtarynyń bir atalas Hýlagý ulysyna qaraǵanda, alystaǵy Mysyr bıleýshilerimen tyǵyz qarym-qatynas ornatýynan-aq baıqaýǵa bolady.

Altyn Orda men Mysyr arasyn­da saıası-dıplomatıalyq qarym-qaty­nastardyń joǵary deńgeıde damyǵany tarıhtan belgili. Abbasıdter bıligi Hý­lagý tarapynan qulatylǵannan keıin mámlúkter bıligindegi Mysyr eli sol kezdegi ıslam áleminiń negizgi or­talyǵyna aınaldy. Ári saraı bıleý­shileriniń Is­lamdy qabyldaýynda da mámlúk-qyp­shaqtarynyń yqpaly zor boldy. Eki el mádenıetiniń baryn­sha jaqyndaı túsýine sol zamanda ómir súrgen qalam ıeleri de qatty áser etti. Saraıdan Kaırge qonys aýdarý­shy­­lardyń qatarynda Qutb, Sáıf Saraı sekildi aqyndar boldy. Olardyń shyǵarmalarynyń ıdeıasy Altyn Or­dada týǵanymen de, týyndy retinde Mysyrda jemisin berdi. Sondyqtan da ǵalymdar Joshy ulysy men Mysyrdaǵy túrki ádebı jádigerlerin Hİİİ-HVİ ǵasyrlardaǵy Qypshaq ádebıeti nemese Altyn Orda – Qypshaq dáýirindegi shyǵarmalar dep, jalpylama ataýmen qarastyrady. Sebebi sol kezdegi jazba jádigerler Joshy ulysyndaǵy dala qypshaqtary men Mysyrdaǵy mámlúk-qypshaqtary tarapynan jaratylǵan edi.

Shyńǵys han joryǵynyń adamzat órkenıetine, sonyń ishinde ıslam álemine tıgizgen áseri týraly, kóbine bir jaqty ǵana pikir aıtylatyny belgili. Desek te, osy joryqtan keıin ıslam ór­kenıeti túrkilerdiń qolyna ótti hám túrki ádebı tili damı bastady. Baǵdat halıfatyn Hýlagý baryp qulatqannan keıin, ıslam áleminiń ortalyǵy qypshaqtar bıligindegi Mysyrǵa aýyssa, Deshti Qypshaqta Joshy ulysy negizindegi Altyn Orda memleketi boı kóterdi. Osy eki eldiń de memlekettik tili – qypshaq tili boldy. Kórkem týyndylar da sol tilde dúnıege keldi. Syrt qaraǵanda «Qıssásýl-ánbıa», «Jumjuma», «Náhjýl-fáradıs», «Muǵınýl-múrıd» bolyp, jádigerlerdiń ataýy arabsha ne parsysha atalǵanymen de, shyǵarma bútin­deı túrki ádebı tilinde jazyldy.

Altyn Orda dáýiri ádebıeti – eki arnadan nár aldy: kóne túrki hám shyǵys musyl­man ádebıeti. Qarahandyqtar bı­ligi tusynda ómir súrgen Mahmut Qash­qarı, Júsip Balasaǵun, Ahmet Júınekı, Ahmet Iasaýı, Súleımen Baqyrǵanı sekildi aqyndardyń kórkem oılaryn Jo­shy ulysynda ómir súrgen túrki aqyn­dary odan ári damytty. Sondaı-aq olar Saǵdı, Ferdaýsı, Ǵazalı, Attar, Rýmı, Nızamıler sekildi parsy ádebıeti ókil­deriniń shyǵarmalarymen de tanys boldy. Keıbiriniń týyndylaryn túrki ádebı tiline tárjimalady. Tipti Sheıh Saǵdıdyń shyǵarmalary saraıda keńinen tanymal bolǵany sonshalyq, onyń jyr shýmaqtary Altyn Orda astanasynyń keıbir ǵımarattarynyń qabyrǵalaryna jazyldy.

Kaıratov Araılym

---