InfoHub Logo

Shyńǵys han 1227 jyly tamyzda qaıtys boldy, biraq Altyn Orda jaýlap alý joryqtaryn onyń urpaqtary ári qaraı jalǵastyra beredi. 1235 jyly hanzadalar men aqsúıekter bas qosqan búkilmonǵoldyq quryltaıda soltústik-batys elderin jaýlap alyp, olardy Shyńǵys hannyń ózinen buryn, 1227 jyldyń basynda ólgen úlken uly Joshynyń ulysyna qosyp berý jaıynda uıǵarym jasalady, ákesi tiri kezinde tabystaǵan ulys áli de Joshy ulysy atalatyn. Monǵol áskerleriniń bas qolbasshysy bolyp Joshynyń ekinshi uly Batý (Batyı) taǵaıyndalady.

Jeti jylǵa (1236 -1242) sozylǵan Batý shapqynshylyǵy kezinde Eýrazıanyń beınesi adam tanymastaı ózgerdi. Edil boıy bolgarlarynyń memleketi joıyldy, batys qypshaqtarynyń áýleti quryp bitti, olardan basqa da birqatar derbes elder men bılik basyndaǵy áýletterdiń aty birjola óship tyndy. Tarıhta tuńǵysh ret Ertisten bastalatyn Uly Dala, shyn máninde tipti shyǵystaǵy Enesaıdan kúnbatystaǵy Dýnaıǵa deıingi ulan-ǵaıyr qonystyń bári bir ǵana áýlettiń — Joshynyń erkek kindik urpaqtarynyń — qolyna kóship, solardyń ıeligine aınaldy.

Joshy urpaqtary ıeliginiń soltústik sheti endi Bolgar qalasy (qazirgi Tatarstan aýmaǵy) men Bashqyrd oblysy, ońtústik shekarasy Kavkazdaǵy Temir Qaqpa (Daǵystandaǵy Derbent qalasy) boldy; Joshy ulysynyń ońtústik-shyǵys aýmaǵy Joǵarǵy Ertisten Alakólge deıin, odan ári Kókshe teńizdiń (XVIII ǵasyrdan bastap — Balqash) ońtústigi arqyly Syrdarıaǵa qaraı oıysqan baıtaq ólkeni qúrady, Odan ári shekara Syrdarıanyń orta tusy óńiri arqyly, Aral teńiziniń ońtústigi, Soltústik Horezm men Úrgenishti qosa (Ámýdarıanyń tómengi salasy) Ústirt jazyǵy men Mańǵystaýǵa qaraı sozylyp kete beredi.

Altyn Orda Joshy ulysynyń alǵashqy bıleýshisi Batý, ákesiniń inileri Úgedeı men Shaǵataı ólgen soń (İ24İ jyldyń sońy, 1242 jyldyń basy), XIII ǵasyrdaǵy parsy jylnamashysy Jýveınıdiń aıtýy boıynsha, «barlyq hanzadalardyń úlkeni (aǵo)» bolyp esepteledi de, asa zor bedelge ıe bolady, tipti keı tusta joǵarǵy bıleýshiniń dárejesine deıin kóteriledi. Sóıte tura ol ómiriniń sońyna deıin Monǵol ımperıasyndaǵy ekinshi adam bolyp qala berdi de, derbes memlekettiń basshysy bola alǵan joq. 1227-1255 jyldary bılik júrgizgen Batýdyń tusynda dat odan keıingi onyń alǵashqy muragerleri Altyn Orda Sartaq, Ulaqshy, Berkeler bılegen kezde de, Joshy ulysy Monǵolıadaǵy Qaraqorym ortalyǵyna qaraıtyn ulan-baıtaq Monǵol ımperıasynyń bir quramy ǵana bolyp kala berdi.

Joshy urpaǵy saıası teýelsizdikke tek Batýdyń nemeresi Máńgi-Temir (1267-1280) bılegen jyldary ǵana qol jetkizdi. Joshy ulysy bıleýshileriniń ishinen sol ǵana alǵash ret óz atynan «uly han dárgeıindegi» ataqpen teńge shyǵaryp, jarlyq úlestiretin boldy. Aıtalyq, orys dinbasylaryna tapsyrylǵan jarlyqta onyń 1267 jyly tamyz aıynda berilgeni kórsetilgen.

Altyn Orda Sóıtip, XIII ǵasyrdyń 60-jyldarynyń sońyna qaraı Joshy ulysy jalpy ımperıalyq ortalyqtan bólinip, óz aldyna derbes memleket bolyp shyǵady. Uzaq jyldar boıyna ár túrli bıleýshiler basqaryp kelgen monǵoldyń osynaý jańa memleketi musylman avtorlarynyń jazbalarynda da, orta ǵasyrlardaǵy resmı kujattar mátinderinde de ár túrli, kóbine tipti el bıleýshilerdiń atymen baılanysty sózdermen atalyp kelgen. Tolyq emes tizimniń bir túri mynadaı: Joshy ulysy, Deshti Qypshaq, Ózbek memleketi, Ózbek ulysy, Berke eli, Batý úıi, Ulyq ulysy

Joshy áýleti bılegen memleket zertteme ádebıette Altyn Orda atymen belgili bolyp keldi. Osy jerde aıta ketetin bir nárse, «Altyn Orda» ataýy ol kezde joq bolatyn. Bul ataý Altyn Orda memleketi ábden ydyrap bitkennen keıin — XVI ǵasyrdyń ekinshi jartysynda, tek qana orys ádebıetinde paıda boldy. Osynyń ózinde orys nuskalaryndaǵy «Altyn Orda» ataýy tek qana Joshy handyǵynyń ortalyq jáne batys óńirin ǵana bildirip qoımaı, han ordasy degen uǵymdy qosa atqarǵan. Birtutas Joshy ulysynyń aty retinde «Altyn Orda» uǵymy tarıhı eńbekter betterinde tek XIX ǵasyrda ǵana birjolata ornyqty.

Joshy áýleti ıeliginiń quramynda ár túrli tilde sóıletin, medenıettiń árqıly deńgeıinde turǵan, túrli din ustanǵan kóshpendiler de, otyryqshy halyqtar men taıpalar da boldy. Mádenıetti eldermen aralasý, Shyńǵys áýletine qaraǵan áskerı-kóshpendi aqsúıekterdiń musylman dástúrine beıimdelýi Joshy ulysynyń alǵashqy negizgi qurylymyn ózgertken joq. Ekonomıkalyq turǵydaǵy ár túrlilik bolmasa, Joshy urpaqtarynyń memleketi saıası qurylymy jaǵynan shyn mánindegi kóshpeli memleket qalpynda qala berdi de, úsh áskerı-ákimshilik okrýgke: oń qanat, sol qanat jáne ortalyq bolyp bólindi, ez kezeginde olar da ulystar ne ordalar dep atalǵan usaq úles-ıelikterge bólinip otyrdy,

Altyn Ordanyń alǵashqy astanasy Batý hanzada XIII ǵasyrdyń 50-jyldarynyń basynda Edildiń temengi salasy Aqtuba ózeniniń sol jaǵalaýyna saldyrǵan Saraı (parsy tilinen) qalasy boldy. XIV ǵasyrdyń 30-jyldarynyń basynda Saraı ál-Jadıd (Jańa Saraı) salynyp, Altyn Orda memleketiniń astanasy sonda kóshirildi (1395 jyly Ámir Temir áskeri qıratqan bul qalanyń qaldyǵyn Reseıdiń Volgograd oblysyna qaraıtyn Sarev selosy mańynan tabýǵa bolady). Áıtse de Saraı da, Saraı ál-Jadıd te Altyn Orda handarynyń turaqty ordasy bola alǵan joq. Altyn Ordanyń tuńǵysh bıleýshileri Batý men onyń inisi Berkeden beri qaraı eki rezıdensıaly júıe qalyptasqan bolatyn; Saraı qalasy (keıinnen Saraı ál-Jadıd) qala tirligi men saýda ortalyǵy bolyp qala berdi de, eldiń saıası ómiriniń ortalyǵy — hannyń kóshpeli rezıdensıasy, eldiń tirshilik-múddesi, bılik-jarlyq, qysqasy memleket isiniń barsha basqarý júıesi ornalasqan han ordasy bolyp sanaldy.

Bul jaǵdaı XV ǵasyrda Altyn Orda túgel ydyraǵanǵa deıin saqtalyp keldi. Altyn Orda jaıynda óziniń «1394-1427 jyldar aralyǵyndaǵy Eýropa, Azıa, Afrıkaǵa saıahatynda» Iogann Shıltberger bylaı dep jazady:

«Men sondaı-aq Uly Tatar (Joshy ulysyn ol osylaı ataǵan. — T.S.) jerinde de boldym. Bul eldiń koroli men shonjarlary qysy-jazy qatyn bala-shaǵasymen, mal-múlkimen kóship júredi, otarlaryn aıdap, basqa da qazyna-múlkin artyp alyp, osynaý tep-tegis jazyq elde bir jaıylymnan ekinshi jaıylymǵa qaraı jyljıdy da otyrady»,

Basqa kez kelgen memlekettiń tarıhyndaǵy sıaqty, Altyn Ordanyń tarıhynda da ár túrli aýmaly-tekpeli bulǵaq kezeńder, jurt berekesi ketken dáýirler bolǵan. Joshy ulysy monǵoldarynyń ózderiniń arasyndaǵy ishki talas-tartystar sonaý XIII ǵasyrdyń aıaǵynda-aq bastalǵan bolatyn. XIV ǵasyr basynda sál-pál tolas aldy da, 1312 jyly Toqtaı han ólgen soń ol talas-tartys qaıta kúsheıe tústi. Ólgen hannyń ósıeti boıynsha onyń taǵyna óz uly Elbasar otyrýǵa tıisti edi. Biraq bılik basyndaǵy bı-sultandardyń kópshiligi biraýyzdan Ózbek hanzadany han etpek boldy da, aqyry Elbasardyń jaqtastaryn qurta otyryp, sony taqqa otyrǵyzdy.

Ózbek hannyń zamandastary musylman avtorlary jazbalarynda onyń syrt kórki kelisti, minezi jaısań, jaýjúrek qaısarlyǵymen kózge túsken, alysty boljaıtyn kóregen, Shyńǵys hannyń zańdary men jarǵylaryna (ıasa va ıýsýn) izetpen qaraıtyn ámirshi dep sıpattaıdy. Ózbek han monǵol jene túrki tilderin bilgen.

Ózbek han bılegen (1313-1341) kezeńde Altyn Orda memleketiniń ómirinde eleýli ózgerister bolady. Bárin táptishtep tizip jatpaı-aq, bul jerde olarǵa sebepshi bolǵan úsh jaǵdaıǵa ǵana toqtala ketpekpin.

1321 jyly Ózbek han ıslam dinin qabyldap, musylmansha Muhammed degen at aldy da, Sultan Muhammed Ózbek han atyna ıe bolyp, ıslam dinin Altyn Orda memleketiniń resmı dini etti.

Ózbek han bılik qurǵan kezeńdegi 1335 jylǵy Altyn Orda oqıǵalaryn sýrettegen musylman avtorlarynyń jazbalarynda ózbekıı-an (ózbektik, ózbektikter) sózi men memleketı ózbek (ózbektikter memleketi) sıaqty sóz tirkesi alǵash ret qoldanyla bastady. Birte-birte Altyn Ordanyń musylman ámirshisi Ózbek han esimi Joshy ulysynyń ár túrli taıpaly turǵyndarynyń jınaqtama atyna aınala bastady.
Ózbek han bılegen ýaqytta handyq bılik kúsheıe tústi, saıası ortalyqtaný jolǵa koıylyp, jańa qalalar, onyń ishinde Altyn Orda memleketiniń ekinshi astanasy bolǵan Saraı ál-Jadıd salyndy. Musylman-súnnet Ózbek hannyń ózi de sol 1395 jyly Ámir Temir (Orta Azıany 1370-1405 jyldary bılegen) áskeri tas-talqan etip qıratqan Saraı ál-Jadıd qalasynda jerlenedi.

Altyn Ordadaǵy han bıligi Ózbek hannyń uly Jánibek han bılegen (1342-1357) tusta da ájeptáýir kúshti boldy. Jánibekten keıin taqqa onyń uly Berdibek otyryp, 1357-1359 jyldary bılik júrgizdi. Ol baryp turǵan qorqaý, bılikqumar boldy. 1413 jyly jazylǵan «Mýntahab at-taýarıh-ı Mýını» men 1426 jyly jazylǵan «Mýızz al-ansab» avtorlarynyń aıtýynsha, ózi bılik qurǵan kezde Berdibek taqqa talasar degen qaýppen óziniń et jaqyn týystary, Joshy ulysynyń ózimen kindiktes hanzadalarynyń kópshiliginiń kózin joıady. Bir áńgimede Taıdýla hansha Berdibekpen emshektes segiz aılyq balasyn kóterip kelip, osy bir kinásiz sábıdiń janyn qıýdy jalyna suraǵanda jaýyz Berdibek balany onyń qolynan julyp alyp, miz baqpastan jerge bir uryp óltirgendigi jaıynda aıtylady.

Sultandar (XIV ǵasyrdan bastap Joshy ulysy men Shaǵataı ulysynda Shyńǵys hannan taraǵan áýlettiń árbir múshesi sultan atala bastady) tuqymyn tuzdaı qurtý saıasatynyń aqyrynda 1359 jyly Joshynyń tikeleı Batý hannan taraǵan bir butaǵy birjola quryp bitedi. Bul 1255 jyly ólgen Batýdan soń júz jyl ishinde bolǵan jaǵdaı.

Altyn Orda ishinde bulǵaq pen saraı tóńkeristeri kezeńi bastalady. XIV ǵasyrdyń 60-70-jyldarynda Joshy urpaǵy bılikti biriniń qolynan biri tartyp alyp, ózara qyrqys barysynda bireýi jarty jyl, bireýi bir jyl, eki jyl, eń uzaq bılegeni úsh jylǵa jetpeı bılikten taıdyrylyp otyrdy.

---