InfoHub Logo

Táýelsizdiktiń alǵashqy jyldary jáne Qazaqstan Prezıdentiniń áleýmettik-saıaı bastamalary. 1991 jyldyń jeltoqsan aıynda burynǵy «Keńestik Sosıalısik Respýblıkalar Odaǵy» dep atalǵan bizdiń otanymyz jáne zamanyndaǵy uly derjavanyń aıaq astynan ydyrap túsken shaǵyn men Máskeý qalasynda qarsy alǵan edim, Ǵylymı issaparmen bul qalada bolǵan kúnderi tańerteń Máskeý radıosy habarlaryn tyńdaıtynmyn. Onynshy jeltoqsan kúni ádettegideı radıony qosa qalǵanymda «Qyzyl ımperıa qurydy, onyń ornyna jańa «Slaván odaǵy» quryldy!» degendi estidim jáne osy habar árbir bes mınýt saıyn zor saltanatpen qaıtalanyp turdy. Men sasqalaqtap qaldym. Basyma kelgen alǵashqy oılar: «Qalaısha uly derjava bir túnde ydyrap túsýi múmkin?», «Bizder myńdaǵan jiptermen baılanǵan orta edik qoı, endigi jerde eldiń erteńgisi ne bolar eken?» Shyrmaǵan oılar maza bermeı, INION kitaphanasyna jettim. Ýaqyt az, múmkindiginshe jumys istep úlgerý kerek. Túski tamaqýaqytynda ashanada maǵan jaqyn otyrǵan máskeýlik úsh orys ultty ǵalymnyń ózara áńgimesiniń kýási boldym. Olardyń talqylap otyrǵany da meni mazalaǵan suraqtar ekeni baıqaldy. «Reseı qalaısha ózin slaván memleketi etip qana beıneleıdi. Jeriniń úlken bóligi Azıalyq jáne halqynyń da úlken bir bóligi musylmandyq orta emes pe? Qalyptasqan jaǵdaıǵa Nursultan Nazarbaev ne aıtar eken?» deıdi bireýi.

Sońynda estigenimizshe, sol «Belovej» ormanynda úsh prezıdenttiń (Elsın, Kravchýk jáne Shýshkevıch) tún ortasynda halyqtan jasyryn qol qoıǵan úsh jaqty «Slaván odaǵyn» ornatqan kelisimi jasalǵan ýaqytta Nursultan Nazarbaevtyń Máskeý qalasynda bolǵanyn, biraq úshtiktiń shaqyrý jasaǵanyna qaramastan, ol jerge barmaǵany týraly, M. Gorbachevtiń azamat soǵysyn boldyrmaý maqsatynda úshtikke qarsy kúsh qoldanýǵa talpynys ta jasamaǵany týraly áńgimeler gýildep estilip jatty.

Reseıdi qosa alǵanda barlyq burynǵy odaqtas 15 respýblıka halqy «Táýelsizdik! Táýelsizdik keldi!» dep qýanyp, ǵasyrlar boıy kútken armany oryndalyp, merekelik kóńil-kúı tolqyny aspandady. Birinen soń birinde táýelsiz memlekettiń ornaǵany arnaıy jarıa etildi. Árıne, bul Kún ózinen-ózi kelmegen. Ǵasyrdan ǵasyrǵa berilgen arman-tilekter 80-jyldardaǵy resmı saıasatqa aınalǵan «demokratıa men jarıalylyq» jyldary jańa serpin aldy, tunshyǵyp kelgen oılar men únderdi daýystap aıtý, jazý múmkindigi artty. Odaqtyń burynǵysynsha qala almaıtyny aıqyn bolyp, jyldar boıy ony jańasha qaıta qurý máselesi talqylaýda júrdi. Atalǵan jyly konfederatıvtik negizdegi jańa Odaq jobasy talqylanyp, ol 22-jeltoqsanda arnaıy qaralyp, bekitilýge tıis bolatyn. Jańa odaqtyń Egemen respýblıkalardyń odaǵy bolyp qaıta qurylýy kútilgen. Ári 1990 jyly-aq Qazaqstannyń Egemendigi Deklarasıasy qabyldanyp ta qoıǵan bolatyn.

Táýelsizdik kelgen alǵashqy kúnderi-aq burynǵy ómir shyndyǵynyń taǵy bir qyry aıqyndalyp qaldy. Keshegi «Meniń mekenjaıym Keńes Odaǵy» degen senim jáne kóńil kúımen tirshilik etip jatqan kóp ultty eldiń birshama halqy «Men endi qaı eldiń azamatymyn?» degen suraqtyń aldynda turdy. Eger Qazaqstan halqynyń 43 paıyzyn 1989 jyly tek orys etnosy qurap turǵanyn eskerseńiz, máseleniń qarapaıym emestigin birden sezinýge bolady. Onyń ústine iri óndiristerdiń Ortalyqtan (Máskeýden) basqarylyp kelgeni, kóptegen qalalar halqynyń negizinen slaván tektes aǵaıyndar ekeni tek demografıalyq sıpattaǵy másele emes edi. Jas táýelsiz memlekettiń aldynan shyqqan kúrdeli qubylystyń biri ultaralyq qatynastar máselesi bolyp dereý boı kóterdi.

Burynǵy eńbek bólinisi boıynsha shıkizatty bir-birinen alyp, daıar taýardy ekinshisine satyp kelgen ózara baılanystylyqqa negizdelgen óndirister shekaralardyń jabylýy, ekonomıkalyq baılanystardy retteý jáne jańasha zańdastyrý máselesi sheshilip bolmaı jatqan ýaqytta birinen soń biri óz jumysyn toqtatyp, myńdaǵan eńbekkerler jumyssyzdarǵa aınalyp jatty. Ekonomıkasy joǵary damyǵan Batystyń ǵylymynan shet júrip, tek markstik-lenındik teorıa aýqymymen shektelip kelgen ekonomıkalyq jáne fılosofıalyq ǵylymı ortalyqtardyń jańa tarıhı jáne ekonomıkalyq jaǵdaıda saıasatkerlerge tıgizgen kómegi de shekteýli bolyp shyqty. Jas memlekettiń shekarasyn bekitip, tek ishki emes, syrtqy saıasat pen qatynastardy zańsastyrý, onyń qazirgi jáne strategıalyq baǵyt-baǵdaryn aıqyndap alý da ońaıǵa túspedi. Óziniń túpki maqsattaryn basshylyqqa ala otyryp, jas táýelsiz memleketterge ózine qolaıly yqpalyn ótkizýge tyrysqan kúshter de az bolmady. Naryqtyq qatynas talaptary, ári básekelestikti damytý arqyly ekonomıkany jańasha damytýǵa yntalandyrý maqsaty memlekettik menshikti jekeshelendirýge bet alǵyzdy. Alaıda prosesti zańdastyryp, osyndaı jańa qozǵalysty memlekettik baqylaýda ustap otyrýdyń da kúrdeli másele ekeni baıqaldy. Ekonomıka sýbektilerine jańa tehnologıalar men kapıtal, bilikti mamandar jetispeı jatty. «Shegip» qalǵan bolashaǵy bar óndiris salalaryna qýatty ınvestısıa tartý qajettiligi artty. Ekonomıkalyq daǵdarys mádenıet, ǵylym sıaqty el bolashaǵy úshin mańyzdy salalar tirshiligine de toqyraýshylyq saldar ala keldi.

Sóıtip, jas táýelsiz memleketti, birinshiden, saqtap qalý, ekinshiden, ishki birligin saqtaı otyryp, jańasha damytý erekshe tarıhı jáne adamgershilikti jaýaptylyqqa, El basqarýshynyń jaýaptylyǵyna aınaldy. Osy tusta memleket basshysy, táýelsiz Qazaqstannyń tuńǵysh Prezıdenti Nursultan Nazarbaevtyń halyq osyǵan deıin tanyp úlgergen tulǵalyq qasıetteri men halyqtyń oǵan senimi erekshe ról atqardy.

Tarıhı qysyltaıań kezeńde Prezıdentkezor qoldaý bolǵan qubylystyń biri — Elbasynyń ozyq tájirıbeler men ǵylymnyń ozyq oıynyń kómegine súıenetini, óz tóńiregine ozyq oıly ǵalymdardy toptastyrǵany. Elden tabylmaǵan aqyl-oı men bilim, ǵylym syrttan izdep tabyldy. Otandyq ǵylymnyń da senimdi úlgileri el ıgiligine qoıyldy. Sonyń bir dáleli — táýelsizdiktiń alǵashqy kóp qyrly problemalardy alǵa tartqan kúnderinen bastap, Prezıdent basshylyǵy janynda áleýmettik zertteýler, ıaǵnı, zertteýshi-saraptaýshy ortalyqtyń tynbaı jumys isteýi. Maqsat — El basshysynyń qoǵamdaǵy áleýmóttik, saıası, ekonomıkalyq ahýal týraly naqty shyndyqtan únemi habardar bolyp otyrýy, jaqyn jáne strategıalyq damý baǵdarlamalarynyń ómirdiń naqty shyndyǵyna negizdelip jasalýy, oryn alýy múmkin ár túrli saıası aýytqýlar men janjaldardyń aldyn alý. Sondaı problemalardyń bel ortasynda ultaralyq qatynastar turdy.

Búginde «Salystyrmaly áleýmettik zertteýler ınstıtýty» sıaqty birneshe qosymsha zertteý ortalyqtary Prezıdent basshylyǵyna qoǵamdyq shyndyqty tanyp-bilip otyrýǵa qyzmet kórsetip keledi. Keshegi sosıalısik ıdeıa men qundylyqtardy basshylyq etken áleýmettik ortada «endi qandaı qoǵamda ómir súrmekpiz», «qoǵamnyń endigi damý baǵyty men qundylyqtary qaısysy» degen suraqtar da az bolmady. Abdyrap qalǵan halyqqa baǵyt-baǵdar bolarlyq resmı qujattar men baǵdarlamalar qajet boldy. Jas memlekettiń ońy men solyn aıqyndap, baǵyt-baǵdaryn baǵamdaýǵa negiz bolǵan resmı qujat — Qazaqstan Respýblıkasynyń alǵashqy jáne 1995 jylǵy Konstıtýsıasy men Nursultan Nazarbaevtyń halyq pen atqarýshy bılik úshin baǵdarlamalyq sıpattaǵy keń kólemdi málimdeme-baıandamalary. Sonyń alǵashqylarynyń biri — Qazaqstannyń ustaıtyn áleýmettik-saıası baǵdary yntymaqtasý, qoǵamdyq progres jáne áleýmettik áriptestik ekendigi týraly jáne Qazaqstannyń egemen memleket retindegi qalyptasýy men damý strategıasy týraly baıandap bergen, ishi naqty ıdeıalyq, saıası baǵdarlamalyq qoıylymdarǵa toly baıandamalary. Bulardy «Qazaqstan strategıasy — 2030» baǵdarlamasyna deıingi qazaqstandyq qoǵam, qazaqstandyqtar basshylyqqa alǵan memlekettik sıpattaǵy qujattar dep aıtýǵa bolady. Mundaǵy qoıylymdar tek ishki saıasatqa ǵana qatysty emes, syrtqy dúnıeniń de jas memleketterimen qarym-qatynas ornatyp, bul elge qatysty saıasatynyń baǵyty men mazmunyn anyqtaýyna negiz berdi. Atalǵan baǵdarlamalyq sıpattaǵy qoıylymdar qazaqstandyq etnostardyń da bul eldegi bolashaǵyn aıqyndady, olardyń Qazaqstandaǵy erkin tirshiligine senimdiligin berik bekitti. Kópultty qazaqstandyq áleýmetti memlekettik mańyzdy isterdi birlese atqarýǵa jumyldyrdy. Memleket basshysynyń ulttyq arabaılanys pen tatýlyqty, birtutastyqty nyǵaıtýǵa baǵyttalǵan sheshimdi isiniń biri — «Qazaqstan halqy Assambleıasy» dep atalǵan jańa sıpatty qoǵamdyq áleýmettik ınstıtýttyń boı kóterýi. Ulttardyń mádenıetiniń, tiliniń, dástúriniń qurmettelýine, saqtalýyna, erkin damýyna memlekettik kepildikterdiń berilýi, sózsiz, ózara senimdilikke, ózara syılastyqqa bastaıtyn senimdi áleýmettik- psıhologıalyq faktordyń biri. Bul ınstıtýt ezine artylǵan senimdi aqtady, ulttardyń kóńil-kúıi men múddesin beıneleýde, ortaq otandyq iske halyqty jumyldyrýda eleýli uıtqy bolyp keledi.

Táýelsizdiktiń alǵashqy saǵatynan bastap syrtqy saıasat birinshi kezektegi másele retinde alǵa tartyldy. Shekara jabylǵanymen, burynǵy jan-jaqty baılanystaǵy respýblıkalar araqatynasyn úzip tastaýdyń qısyny joq edi. Alaıda endigi jerde — egemen elder memleket basshylarynyń qandaı saıasat ustaıtyny barynsha mańyzdy másele. Jalǵyz qalǵan jas memleketke alys shetel alpaýyttary qandaı turǵydan kelmek jáne olarmen budan bylaıǵy derbes saıası jáne ekonomıkalyq qatynastardy el úshin tıimdi etýdiń joldary qandaı? Osyndaı tolǵanystar Qazaqstan Respýblıkasynyń táýelsizdigin resmı túrde jarıalaý aldynda biraz isterdi tyndyryp, alǵysharttardy daıarlap alýdy qajet etti. Solaı boldy da. Almaty qalasyna Nursultan Nazarbaevtyń bastamasy jáne shaqyrýymen jańa jas memleketter basshylyǵy bas qosyp. tarıhı qalyptasqan ymyra men ózara baılanystan ajyrap qalmaýdyń tetikteri oılastyryldy. Biriktirýshi basty jańa memleketaralyq ınstıtýttyń aty «Táýelsiz Memleketter Dostastyǵy» dep ataldy. Seıtip, burynǵy Odaq keńistiginde (Baltyq jaǵalaýy elderinen basqalary) bereke-birlikti derbes jáne táýelsiz memleketter jaǵdaıynda adamgershilikpen jalǵastyrýǵa múmkindik beretin jáne alys shet elder úshin de aımaqtyq halyqaralyq birlestik retinde tanyla alǵan jańa sıpattaǵy ujymdyq uıymnyń negizi qalandy. Bul uıym etpeli kezeńdi, onyń barlyq aýyrtpalyqtaryn basynan etkizgen jas memleketterdiń qajet bolǵanda bir-birine arqa súıeýine, qajetine qaraı memleket basshylarynyń keńes qurýyna, sheshýshi mezetterde kúsh biriktirýine múmkindik bergen kemeńgerlik oıdyń jáne danalyqtyń týyndysy boldy. Sońǵy jyldary bul ujymdyq uıymǵa jańa tynys berip, onyń mándiligin ortaq aımaqtyq múddege beıimdeý isinde de Nursultan Nazarbaev jetekshilik atqarýda. Keıinirek ómirge kelgen Eýrazıalyq ekonomıkalyq Odaqtyń, birtindep jańa jolǵa shyǵa bastaǵan Orta Azıa elderi Odaǵynyń da boı kóterýine TMD-nyń senimdi irgetastyq negiz bola alǵany daýsyz.

Tynyshtyq Qaldybaeva áleýmettaný ǵylymdarynyń doktory

---