InfoHub Logo

Qazaqstanda Joshy Ulysyn zertteıtin ǵylymı ınstıtýt ashyldy, - dep habarlady Tengrinews.kz. Bul týraly Prezıdent Ákimshiligi Basshysynyń birinshi orynbasary Dáýren Abaev Altyn Ordanyń dúnıejúzilik tarıhtaǵy róline arnalǵan «Uly Ulys - Altyn Orda: shyǵý tegi, tarıhy jáne murasy» atty halyqaralyq ǵylymı-tájirıbelik konferensıada aıtty.

«Altyn Orda - bizdiń memlekettiligimizdiń tarıhynyń besigi desek artyq aıtqandyq bolmas. Sondyqtan Prezıdent Qasym-Jomart Toqaevtyń tapsyrmasymen 2019-2020 jyldar Altyn Ordanyń 750 jyldyǵymen atap ótildi. Biz onyń izbasarlary retinde búkil álem aldynda kórindik jáne osylaısha tarıhı ádilettilikti qalpyna keltirýge negiz saldyq. Alaıda, Memleket basshysynyń «Tarıhty saıasatkerler emes, tarıhshylar zertteýi kerek» degen mańyzdy qaǵıdasyn este saqtaý qajet.

«Bizdiń ulylyǵymyzdan lázzat alý, tarıhty mıftermen aralastyrý, ótken betterimizdi romantızasıalaý - bul óli jáne paıdasyz jol. Joq, sizge jaǵdaıdan oqshaýlanǵan tarıhty muqıat zerttep, onyń aq daqtaryn boıap, taǵdyrsheshti oqıǵalardy egjeı-tegjeıli qaıta qurý qajet. Ol úshin Memleket basshysynyń tapsyrmasy boıynsha Bilim jáne ǵylym mınıstrligi janynan Ulys Joshysyn zertteıtin ǵylymı ınstıtýt qurylady», - dedi Abaev.

Onyń aıtýynsha, ınstıtýttyń ataýynan ne isteıtini túsinikti. «Biz 1269 jylǵy Talas quryltaıynan bastap búkil Kenesary ólimine deıingi tarıhı kezeńdi qarastyramyz. Altyn Orda tarıhyn keń jáne jan-jaqty zertteý Qazaqstandaǵy gýmanıtarlyq oıdyń damýyna jańa serpin beredi dep senemin», - dedi Abaev.

Aıta ketý kerek, Altyn Orda kezeńindegi sheteldik jáne qazaqstandyq mamandar «Uly Ulys - Altyn Orda: shyǵý tegi, tarıhy, murasy» atty halyqaralyq ǵylymı-praktıkalyq konferensıaǵa qatysty. Konferensıa aıasynda Uly memleket - Altyn Orda tarıhyna arnalǵan taqyryptyq baıandamalar men kitap kórmesi usynyldy, onda Qazaqstannyń Tuńǵysh Prezıdenti - Elbasy Nursultan Nazarbaevtyń, qazirgi Prezıdent Qasym-Jomart Toqaevtyń eńbekteri kórsetilgen. usynyldy.

2019 jyly Altyn Ordanyń 750 jyldyǵyna oraı Qazaqstan men Tatarstanda merekelik sharalar ótti. Prezıdent Qasym-Jomart Toqaev óziniń ınstagrammynda Altyn Ordanyń negizin qalaýshy Joshy handy máńgi qaldyrý kerek dep jarıalady. Memleket basshysynyń áleýmettik jelidegi paraqshasyndaǵy jazba «Ulytaý-2019» halyqaralyq týrısik forýmyna qatysqannan keıin paıda boldy.

«Búginde kóptegen otandastarymyz ben sheteldik qaýymdastyq Joshy han kesenesi bizdiń elde ornalasqanyn bilmeıdi. Bizdiń mindetimiz - ata-baba ósıetine adal bolý. Sondyqtan biz Altyn Ordanyń negizin qalaýshy Joshy hannyń rýhyna taǵzym etýimiz kerek. Óte mańyzdy mindet - búkil álem nazaryn osy tarıhı tulǵaǵa aýdarý jáne onyń kesenesin mádenı týrızm obektisine aınaldyrý. Ulytaý halyqaralyq deńgeıdegi etnografıalyq týrızmniń ortalyǵyna aınalýy kerek. Ol úshin qajetti jumysty Altyn Ordanyń 750 jyldyǵyn toılaý aıasynda bastaý kerek», - dep jazdy Memleket basshysy.

Tatarstan tarıhshysy Bolat Hamıdýllın atap ótti: «Qazirgi zamanǵy tarıh ǵylymynda bul memlekettiń negizinen eki ataýy qoldanylady - Altyn Orda jáne Joshy Ulysy. Ekinshi jaǵdaıda, bul dástúr shyǵys derekkózderinen alynǵan, birinshiden, ol XVI ǵasyrdyń ekinshi jartysy - XVII ǵasyrdyń basyndaǵy orys tarıhı-pýblısıstıkalyq ádebıetinen alyndy. Joshy Ulysy Eýrazıanyń ortaǵasyrlyq tarıhynda orasan zor ról atqardy, osynda ómir súrgen halyqtardyń jáne keıinnen memleketterdiń qurylýynyń odan ári damý vektorlaryn aldyn-ala anyqtady.

Óziniń gúldený kezeńinde Ulys Joshy shyǵysta Ertisten Dýnaıǵa deıin, batysta Dýnaıǵa deıin, soltústiginde Aq teńizden ońtústikte Qara jáne Kaspıı teńizderine deıin keń aýmaqty alyp jatty. Shyńǵysıdter-Joshy urpaǵy uzaq ýaqyt boıy ár túrli mádenıetterdi, basqarý túrlerin jáne saıası bılikti uıymdastyrý formalaryn jetkizýshiler bolǵan kóptegen halyqtardy óz bıligi astynda biriktire aldy. Kez-kelgen memlekettiń tarıhy ǵylymı qoǵamdastyqta qyzý pikirtalas týdyrǵan sırek kezdesedi. Munda olardy anyqtaǵan taza ǵylymı faktorlarmen qatar ǵylymnan tys faktorlardyń róli de mańyzdy».

Reseılik tarıh ǵylymyndaǵy ımperıalyq jáne keńestik kezeńderdiń ıdeologıalyq qatynastary zertteýshilerdiń Joshy Ulysynyń Eýrazıa halyqtary tarıhyndaǵy orny men rólin ǵylymı turǵydan túsindirýdegi múmkindikterin edáýir shektedi.

Osyǵan baılanysty osy kezeńderde jaryq kórgen eńbekterde Altyn Ordanyń tarıhy negizinen onyń álemdik órkenıetke qosqan teris «úlesiniń» prızmasy arqyly qarastyryldy. Búkilodaqtyq Komýnıstik partıanyń (bólshevıkterdiń) Ortalyq Komıtetiniń 1944 jylǵy 9 tamyzdaǵy «Tatar partıa uıymyndaǵy jaǵdaı jáne buqaralyq-saıası jáne ıdeologıalyq jumysty jaqsartý sharalary týraly» atyshýly qaýlysyn bólek aıta ketken jón. bul KSRO-daǵy Johshy urpaǵy memleketiniń tarıhyn ǵylymı zertteýge úlken soqqy berdi.

Revolúsıaǵa deıingi jáne keńestik kezeńderde Altyn Orda tarıhyn obektıvtilik pen ıstorızm prınsıpterine sáıkes zerttegen ǵalymdar, resmı ıdeologıalyq nusqaýlarǵa qaıshy, sırek kezdesetin erekshelik bolǵany tańqalarlyq emes.

Olardyń ishinde ásirese N. Ia. Bıchýrın (1777-1853), O. M. Kovalevskıı (1801-1878), M. I. Ivanın (1801-1874), G. S. Sablýkov (1803-1880), V.V. Grıgorev ( 1816-1881), I. N. Berezın (1818-1896), D. Banzarov (1822-1855), V. V. Radlov (1837-1918), V. V. Bartolda (1869-1930), B. Ia. Vladımırsov (1884–1931), N. S. Trýbeskoı (1890 –1938), M. G. Safargalıev (1906–1970), sonymen qatar L. N. Gýmılev (1912–1992).

Altyn Orda týraly shyǵys málimetterdi jınaý boıynsha úlken jumys (arheologıalyq komısıanyń tóraǵasy graf S. G. Stroganovtyń qoldaýymen) 19 ǵasyrda áıgili derekkóz zertteýshi Vladımır Gýstavovıch Tızengaýzen (1825-1902), 1884 j. «Altyn Orda tarıhyna baılanysty materıaldar jınaǵynyń» birinshi tomyn shyǵardy jáne ǵalym qaıtys bolǵannan keıin 1941 jyly shyqqan ekinshi tomyn daıyndady.

Joshy Ulysy men Altyn Orda murasyn zertteýge aıtarlyqtaı úles qosty Keńes Odaǵynda Qazan shyǵystanýshysy, kórnekti tatar derektanýshysy Mırkasym Abdýlahatuly Ýsmanov (1934–2010). Otandyq (ıaǵnı, orys) tarıhnamada Altyn Orda tarıhyn túsinýge kózqarastardyń túbegeıli ózgeristeri keńestik saıası júıeniń kúıreýinen keıin ǵana oryn aldy.

Jańa jaǵdaılarda ǵalymdar partıanyń ıdeologıalyq soqyrlarynan arylyp, Altyn Orda tarıhyn ǵylym prınsıpteri men teńgerimdi kózqarasqa súıene otyryp qaıta oılastyra aldy, boljamdy destrýktıvti zardaptarǵa basa nazar aýdarý turǵysynan da ekstremaldy úkimderden aýlaq boldy. otyryqshy jáne kóshpeli halyqtar arasyndaǵy qatynastardyń Orda áseri men ıdealızasıasy.

Mysaly, osy jyldary ortaǵasyrlyq arheologıa jáne Orta Povolje tarıhy boıynsha iri reseılik maman, tarıh ǵylymdarynyń doktory, bolgar-tatar arheologıalyq eskertkishteriniń tolyq jıyntyǵyn jasaǵan (bul tarıhı topografıany zertteýge negiz boldy) Edil Bolgarıasy, Altyn Ordanyń Bulǵar ulysy jáne Qazan handyǵy) jáne Tatarstan Respýblıkasynyń 6 tomdyq arheologıalyq kartasyn jasaýshylardyń biri Ravıl Gabdrahmanovıch Fahrýtdınov (1937–2014).

Nátıjesinde, 1990-shi jyldary men 2000-shi jyldardyń basynda Altyn Orda tarıhy týraly birqatar qyzyqty ǵylymı jáne ǵylymı-kópshilik jarıalanymdar boldy (mysaly, Fahrýtdınov R. G. Altyn Orda jáne tatarlar. Naberejnye Chelny, 1993; Izmaılov I. L. Ulys Joshy : ortaǵasyrlyq ımperıa tarıhyna kózqaras // Tatarstan. 1993. No 7, 8; Ýsmanov M. A. Altyn Orda: shyǵý tegi men murasy // Altyn Ordanyń qazynalary. Sankt-Peterbýrg, 2000, 26–53 bb. ; Ǵasyrlar qoınaýynan. Qazan, 2000; Ishakov D. M., Izmaılov I. L. Tatarlardyń etnosaıası tarıhy - XV ǵasyrdyń 6 - birinshi shıreginde. Qazan, 2000 j. T.b.) «(https: // realnoevremya.ru / Articles / 133745-bulat-hamidullin-okayannaya-dscher-zlatoy-ordy-ch1). Kórip otyrǵanymyzdaı, Tatarstan tarıhshylary Altyn Orda tarıhy sıaqty mańyzdy jáne qundy tarıhı máselede óte jemisti jáne tabysty jumys isteıdi.

Osy zertteý taqyrybynda Qazaqstan men Tatarstan tarıhshylarynyń kúsh-jigeri men izdenisterin biriktirý paıdaly ári tıimdi bolatyn sıaqty. Nege deseńiz, Altyn Orda - bul Altyn Orda tarıhynyń, mádenıeti men órkenıetiniń zańdy muragerleri jáne muragerleri bolǵan Qazan, Qazaq, Astrahan jáne basqa da handyqtardyń qurylýy men damýyna serpin bergen memleket.

Dál osy órkenıettik jáne tarıhı mura Qazaqstannyń Tuńǵysh Prezıdenti N. Á. Nazarbaevqa 1995 jyly Eýrazıalyq odaq ıdeıasyn alǵa tartýǵa múmkindik berdi, qazir Reseı Federasıasy men Qazaqstan Respýblıkasy arasyndaǵy ekijaqty qatynastar sheńberinde, sondaı-aq Qazaqstan men Reseı Federasıasynyń iri quryltaıshysy - Tatarstan arasyndaǵy qatynastarda sátti júzege asyryldy, Altyn Orda óziniń tarıhı dáýirindegi damyǵan jáne órkenıetti memleket bolǵandyqtan, bul Eýrazıanyń barlyq túrkitildes halyqtarynyń, sondaı-aq orys jáne reseılik halyqtarynyń tarıhynda mańyzdy kezeń bolyp tabylady.