InfoHub Logo

KSRO-daǵy qunarly topyraqtyń orasan zor bolýyna jáne egis alqaptarynyń úlkendigine qaramastan, Keńes Odaǵy uzaq jyldar boıy eldiń ishki qajettilikteri úshin bıdaı satyp alýdy júzege asyrdy. Onyń ústine azyq-túlikti negizgi satyp alý AQSH-tyń basty strategıalyq jaýynan júzege asyryldy.

Sonymen qatar, keńestik rúbl aıyrbastalatyn valúta bolmaǵandyqtan, el óziniń altyn qoryn jumsaý arqyly astyq ónimderin satyp alýǵa májbúr boldy. Astyqty tek aıyrbasqa nemese búkil álemde baǵalanǵan qymbat metalǵa satyp alýǵa bolady. KSRO ekonomıkalyq damý úshin ıdealdy el emes edi. Basqarý júıesinde de, uıymda da kemshilikter men artyqshylyqtar boldy. Saıası erik-jiger men «telefon zańy» keıde parasattylyqtan asyp tústi.

AQSH-tan astyqtyń jetkizilýiniń resmı sebebi, KSRO-nyń basqarýshy partıasynyń pikirinshe, eldiń ortalyq bóliginen Qıyr Shyǵysqa jetkizilimderdiń rentabeldiliginiń joqtyǵy jáne aryq jyldar boldy.  Shyn máninde, strategıalyq azyq-túlikti shetelden satyp alýǵa túrtki bolǵan birneshe sebepter boldy. Amerıka Qurama Shtattarynda astyq satyp alý KSRO basshysy Hrýshev bolǵanda bastaldy.

Eldegi astyq daǵdarysy 1963 jyly bastaldy. KSRO qurǵaqshylyqqa tap boldy, biraq Hrýshevtiń saıasaty odan da kóp zıan keltirdi. Barlyq azyq-túlik máselelerin sheshýge arnalǵan júgeri ósirýdiń ýtopıalyq jobalary úkimet josparlarynyń paıdasyna aýyspaly egistiń buzylýyna jáne bıdaı egisteriniń qysqarýyna ákeldi.

Sondaı-aq júgeri ósiminiń klımattyq erekshelikteri eskerilmedi, sondyqtan Qazaqstanda egis úshin tyń jerler jyrtyldy, qyrýar búdjet qarajaty jumsaldy, biraq joba esh nátıje bermedi. Erekshe emes klımattyq aımaqtarda júgeri óte tómen ónim berdi. 1963 jyly Eýropadaǵy Shyǵys blok elderi de qurǵaqshylyq máselesine tap boldy, sondyqtan ónimdi qaıta bólýge baılanysty máseleni sheshý múmkin bolmady.

Oǵan qosa, sol jyldary basshylyqtyń qabyldanǵan sheshimderine baılanysty kúzdik bıdaı egis merzimi de ótkizilmeı qaldy. Tizbekti reaksıa bastaldy, azyq-túliktiń jetispeýshiliginen mal soıý bastaldy, bul aldaǵy jyldarda KSRO-da et tapshylyǵyna ákeldi.

1963 jyldan bastap 1979 jyly Aýǵanstandaǵy soǵys bastalǵanǵa deıin astyq satýǵa sanksıa salynǵanǵa deıin KSRO AQSH pen Kanadadan astyq satyp aldy. Keıbir muraǵatshylar KSRO bir jyl ishinde elde óndirilgen altynnyń 15 %-ǵa deıinin astyq satyp alýǵa jumsaǵanyn alǵa tartady.

Bıdaıǵa da munaı tólendi. Alaıda AQSH-ta satyp alýdyń toqtatylýymen astyq ımporty toqtaǵan joq, KSRO ydyraǵanǵa deıin jalǵasty, basqa elderden tek astyq satyp alyndy. 1963 jyldan 1971 jylǵa deıin KSRO Kanadadan 24 mıllıon tonna astyq satyp aldy. Dándi azyq-túliktiń jetispeýshiligi durys emes basqarý sheshimderimen jáne aýyl sharýashylyǵy ǵalymdarynyń Hrýshevtiń ýtopıalyq ıdeıalaryna jáne iri partıalyq laýazymdy tulǵalarǵa qarsylyqtan qorqýymen baılanysty boldy.

Barlyq qolaısyz faktorlar biriktirildi: basqarý daǵdarysy, qurǵaqshylyq, aýyl sharýashylyǵyndaǵy qatelikter, jaqsy ázirlengen azyq-túlik baǵdarlamasynyń bolmaýy. Sibir men Qazaqstannyń tyń jerlerin ıgerýge baılanysty problemalar bos sóz emes edi. Baǵdarlamanyń basynan bastap jáne KSRO ómir súrgenge deıin aýyl sharýashylyǵyn damytýǵa bólingen barlyq búdjettiń shamamen 20 % tyń jerlerdi ıgerýge jumsaldy. Júgerige barlyq egistik jerdiń 25 %-ǵa deıini bólindi. Alǵashynda tyń ıgerý baǵdarlamasy sátti bolyp kóringenimen, keıin jer jyrtý topyraqtyń qaıtymsyz erozıasyna ákeldi.

Kóptegen sarapshylar KSRO-daǵy azyq-túlik daǵdarysyn Hrýshevtiń birneshe jyl bıligi kezinde júrgizgen sholaq saıasatyna negizdeıdi. Azyq-túlik qaýipsizdigi – memlekettiń negizderiniń biri. Memleket ózin-ózi asyraı almasa, azyq-túlikti shetelden satyp alýǵa, ony altynmen jáne óz resýrstarymen tóleýge májbúr. Hrýshevtiń kolhozdardy irilendirýi keńestik aýyl sharýashylyǵyna soqqy boldy.

1957-1960 jyldar aralyǵynda. kolhozdar sany 83 myńnan 45 myńǵa deıin qysqardy. Myńdaǵan gúldengen keńestik kolhozdar men aýyldar rentabelsiz dep tanylyp, az ýaqyttyń ishinde qıraǵan sebeppen joıyldy. Aýylǵa jasalǵan shabýyldyń bir baǵyty 1958 jyly mashına-traktor stansıalarynyń jabylýy boldy. Endi tehnıkany (jáne jańasynyń baǵasymen) satyp alyp, kútip-baptap, jóndep, kolhozdardyń ózderi satyp alýy kerek edi, bul olarǵa tózgisiz aýyrtpalyq boldy. Kolhozdarda qalypty jóndeý bazasy, qoımalyq angarlar bolmady.

Myńdaǵan bilikti kadrlar kolhozdarda az jalaqy alýdan góri basqa jumys izdeýdi jón kórdi. Myńdaǵan «bolashaǵy joq» aýyldardyń joıylýy orys aýyldary úshin ólimshi soqqy boldy. KSRO boıynsha qaraýsyz qalǵan aýyldar paıda boldy. «Bolashaǵy joq» derevnálardy joıý baǵyty da úlken teris demografıalyq áser etti, óıtkeni KSRO-da halyq sanynyń negizgi ósýin qamtamasyz etken orys derevnásy boldy.

KSRO-daǵy azyq-túlik daǵdarysy da nandy dúkenderde satýdyń oılastyrylmaǵan saıasatymen baılanysty boldy. Bir jaǵynan KOKP nandy arzan ári qoljetimdi etýge umtylsa, ekinshi jaǵynan bári kerisinshe boldy. Komýnıstik partıanyń buıryǵymen nan ashanalarda tegin satyla bastady jáne dúkenderde arzan boldy.

Naqty qurylymdalǵan tyıymdar bolmaǵan jaǵdaıda, bul apatty nátıjelerge ákeldi. Bir jaǵynan ashanaǵa nanǵa qysha jaǵyp, arzan shaı iship, ketýge bolatyn bolsa, ekinshi jaǵynan dúkenderden arzan nan satyp alyp, onymen mal baqqan. Bul belgili bir tapshylyq týǵyzdy. KSRO-da nan baǵasy jasandy túrde tómen boldy. Bul da ról atqardy.