InfoHub Logo

Páni: Hımıa
Synyby: 10
Sabaq taqyryby: §8. 2. Alúmını jáne onyń qosylystary
Sabaq maqsaty:
Bilimdilik: Alúmını elementiniń perıodtyq júıedegi ornyn, tabıǵatta kezdesýi, alynýy, fızıkalyq, hımıalyq qasıetterin, qoldanylýyn, qosylystary týraly málimetterdi meńgertý.
Damytýshylyq: Oqýshylardyń pánge qyzyǵýshylyǵyn, dúnıetanymyn,
ekidaıly elementter jaıly alǵan bilimdi odan ári damytý.
Tárbıelik: Toptarǵa bóliný arqyly shyǵarmashylyq jumysty qalyptastyrý. Alúmınıdiń turmysta qoldanylýyn, alúmını quımalarynyń quramymen tanystyrý, ómirdegi mańyzyn túsindirý.
Sabaqtyń túri: Dástúrli sabaq
Sabaq tıpi: Aralas. Jańa bilimdi habarlaý.
Sabaqtyń ádisi: suraq jaýap, test sheshý, toppen jumys, esepter shyǵarý
Sabaqtyń barysy:
1. Uıymdastyrý bólimi.
2. Úı tapsyrmasyn suraý.

Úı - jumysyn tekserý.
1. Kermek sýlar degenimiz? (quramynda gıdrokarbonattar hlorıd, súlfattar
túrinde Ca jáne Mg tuzdary bar tabıǵı sýlar)
2. Gıps – ǵanyshtyń formýlasy. (CaSO4. 2H2O).
3. Kálsıdiń fızıkalyq qasıetteri (Kálsı kúmisteı jyltyraǵan aq tústes
metal, óte jeńil, qatty, sozylǵysh).
4. Kálsı qosylystarda qandaı qasıet kórsetedi? (kúshti totyqsyzdandyrǵysh).
5. Kálsıdiń totyǵý dárejesi (+2).
6. Turaqty kermek sýdy qalaı tushshytady? (soda qosý)
7. CaH2 (kálsı gıdrıdi)
8. Ýaqytsha kermek sýdy qandaı ádispen tushshytady? (Sýdy qaınatý nemese
sóndirilgen izbes qosý)
9. Kálsıdiń jer qyrtysyndaǵy mólsheri qansha? (3, 6%)
10. Kálsı qosylystaryn ata (Mramor - CaCO3; dolomıt - CaCO3 * MgCO3. Fosforıt - Ca3(PO4) 2 apatıt - Ca3(PO4) 2 * CaF2 norvegıa selıtrasy nemese kálsı nıtraty Ca(NO3) 2.)
10. Kálsıdi kim ashty? (1808j aǵylshyn ǵalymy Devı)
3. Jańa sabaqty túsindirý
Taqtada bir elementtiń atom qurylysy berilgen, oılanyp bul qaı element
ekenin tabyńdar? + 13 Aİ ) ) )
2 8 3MIK anyqtamalyǵy», №3 - 2011
Alúmınıı elementi III toptyń negizgi topshasynda ornalasqan element,
syrtqy qabatynda 3 elektron bolǵandyqtan, ol qosylystarda turaqty +3 totyǵý dárejesin kórsetedi. III topshanyń ishinde ıadro zarády joǵarlaǵan saıyn atomnyń ıondaný energıasy tómendep, elementtiń metaldyq qasıetteri artady. Alúmını metal, onyń oksıdi men gıdroksıdteri ekidaıly qasıet kórsetedi. Qalypty jaǵdaıda III topsha elementteriniń barlyǵynda bir dara r elektrondary bolady. Sondyqtan ol hımıalyq qosylystarda bir valentti bolýy múmkin. Al qozǵan kúıde syrtqy qabattyń S - uıashyǵyndaǵy jup elektrondardyń bireýi kórshiles r - uıashyǵyna kóshýiniń nátıjesinde 3 dara elektrondar túziledi de, elementtiń qosylysyndaǵy valenttigi 3-ke teń.
Alúmınıdiń tabıǵatta kezdesýi.
Alúmını latynnyń «alúmın» ashýdas degen maǵyna beredi. Tabıǵatta
eń keń taraǵan element. Tabıǵatta taralý jóninen úshinshi orynda, al metaldyq negizinde birinshi orynda. Jer qyrtysyndaǵy massasy 8, 8%. Alúmınıdiń mańyzdy qosylystaryna alúmosılıkattar, boksıt, korýnd, krıolıt
Alúmınıdiń tabıǵattaǵy mańyzdy qosylystary

Alúmosılıkattar degenimiz – quramynda Al, Si, O2, siltilik jer
metaldarynyń oksıdteri arqyly túziletin tuzdar. Boksıtter - negizinen
gıdrattalǵan Al2O3 jáne qyzyl tús beretin Fe2O3 turatyn taý jynysy. Boksıtten alúmını alady. Qazaqstanda boksıtterdiń belgili ken oryndary bar, olar Qostanaı jáne Aqtóbe oblystarynda ornalasqan. Korýnd – quramynda Al2O3bar óte qatty mıneral. Krıolıt - jasandy jolmen daıyndalady, alúmını metalýrgıasynda qoldanady.
4. Jańa sabaqty bekitý
- Oqýshylarǵa toptar boıynsha tapsyrmalar berý.
İ top: Alyný joly
İİ top: Fızıkalyq qasıeti.
İİİ top: Hımıalyq qasıeti.
İV top: Qoldanylýy.
İ top: Alyný joldary: IK anyqtamalyǵy», №3 - 2011
a) zerthanada alý. Alúmınııdi nemis hımıgi Frıdrıh Veler 1827 jyly alúmını hlorıdine aýa qatysynsyz siltilik kalıı, natrıı metaldaryn qosyp,
qyzdyrý arqyly alúmını alǵan.
AlCl3+3K= 3KCl+Al
v) Ónerkásipte alý joly.
a) Al2O3 elektrolızdeý arqyly metal Al – di alýda 1880 jyly amerıkan
ınjener - hımıgi Charlz Hol, fransýz hımıgi Poll Erý krıolıtte balqyǵan
Al2O3 (t=1000oC) elektrolızdeý arqyly alǵan.
v) Boksıtten glınozem alý, glınozemnen Al alý, elektrohımıalyq ádis
arqyly.
s) Metal alúmınıdi 1825 jyly dat fızıgi Hans Krıstıan Ersted elektro -
magnıtızm aımaǵynan elektr arqyly jáne alúmını quımalarynan Al alǵan.
İİ top: Fızıkalyq qasıeti

III top. Hımıalyq qasıetteri:
Alúmını belsendi metal. Elektrokerneý qatarynda Mg - den keıin
ornalasqan. Alúmını atomynyń syrtqy qabatynda 3 elektron bar. Reaksıa kezinde 3e berip, hımıalyq qosylystarda +3 totyǵý dárejesin kórsetip, kúshti totyqsyzdandyrǵysh bolady. Al metaldyń beti aýadaǵy ottekpen janasqanda, lezde totyǵyp, oksıdti qabyqshamen qaptalady. Alúmını betindegi qabyqshanyń qalyńdyǵy 0, 00001mm, ol óte berik, ıilimdi, sozǵanda betke jabysyp turady. Oksıd qabyqshasy aýada buzylmaıdy, jemirilýge turaqty.
«Hımıalyq qasıetteri» kestesi
Jaı zattar -------------------------------------------------- Kúrdeli zattar
2Al + 6 H2O → 2Al ( OH ) 3¯ + 3H2 ------------------------ 4Al + 3O2= 2 Al2O3
2Al + 6HCl → 2Al Cl3 + 3H2 -------------------------------- 2Al + 3Cl2=2AlCl3
2Al+ 6NaOH +6H2O=2Na3[ Al(OH) 6] + H2 -------------- 2Al + 3S = Al2S3
Natrıdiń geksagıdrokso alúmınaty ------------------- 2Al + 3N2=2AlN3
2Al + 3HgCl2 2AlCl3 + 3Hg ------------------------------ 4Al +3C = Al4C3
Alúmını amálgamasy
8Al + 3Fe3O4 =9Fe + 4Al2O3
Bul ádis metalotermıa dep atalady

İV top: Qoldanylýy.
Alúmınotermıa
ALÚMINI
Turmys buıymdary, ydystar.
Jeńil quımalar (dúralúmın, magnalıı, sılýmın)
Bolat pen shoıyn qaptaýǵa alıtırleýge.
Ushaq, joǵarǵy sapaly aınalar
Avtomobıl, avıasıa.
Elektrótkizgish symdar, (kabelder)
Kúmis tárizdi boıaýlar

İİİ. «Oı - tolǵanys»
- Tujyrymdamalarǵa jaýabyńyz? (Dıagram qurý)
1. Alúmını tabıǵatta taralýy boıynsha İ oryn alady? (joq)
2. Alúmını atomynyń syrtqy qabatynda 3elektron bar (ıa)
3. Alúmını bir ızotopy bar. (ıa)
4. Alúmını siltimen artyq mólsherde kompleksti tuz túzedi (ıa)
5. Alúmını quımalary óte aýyr ( joq)
1. Alúmını belsendi metal (ıa)
2. Alúmını aýada totyǵyp oksıd qabyǵymen qaptalady (ıa)
3. Alúmını ekidaıly metal (ıa)
4. Alúmını qory Qazaqstanda kezdespeıdi? (joq)
5. Alúmını aýyr metal (joq)
1. Alúmınotermıa ádisin N. N. Beketov ashty (ıa)
2. Alúmını qosylystarda İ valentti (joq)
3. Alúmınıge kons. salqyn NNO3 áser etedi.(joq)
4. Alúmını tek qosylys túrinde kezdesedi (ıa)
5. Alúmınıdiń qaınaý temperatýrasy 660oS teń (ıa)
1. Alúmını qyshqyl, siltimen de árekettesedi? (ıa)
2. Alúmını elektr togyn ótkizbeıdi (joq)
3. Alúmınıdi boksıtten alady (ıa)
4. Alúmını elektrótkizgishtigi jóninen İ orynda (joq)
5. Alúmını qosylysy zergerlik buıymdar jasaýda qoldanylady (ıa)
Esepter men jattyǵýlar oryndaý:
Esepter: Sheshýi:
Ber: υ(Na)=1 mol