Alúmını jáne onyń qosylystary
Hımıa páni muǵalimi Ermýhanbetova Gýlzıra Ýlykpanovna
Hımıa 9 synyp
Sabaqtyń taqyryby Alúmını jáne onyń qosylystary
Sabaqtyń maqsaty
Bilimdiligi: Alúmınıdiń perıodtyq júıede ornalasýy men qasıetterin túsine otyryp, onyń qosylystaryna sıpattama berý arqyly, alúmınıdiń ekidaıly qasıetin túsindirý.
Damytýshylyǵy: Oı - órisin, tanymdyq kókjıegin keńeıtý, shyǵarmashylyq belsendiligin arttyrý arqyly óz betinshe qorytyndy jasaý kezinde alǵan bilim kózderin paıdalanýdy oqýshynyń synı oılaýy arqyly fýnksıonaldyq saýattylyǵyn damytý
Tárbıeliligi: Alúmınıdiń ónerkásipte, turmystaǵy, adam ómirindegi mańyzy týraly bilimdi meńgerý arqyly óz elin - jerin súıýge, ulttyq salt - dástúrin saqtap, qurmetteýge, tabıǵı baılyqtaryn tıimdi paıdalanyp, tabıǵatyn aıalaı bilýge tárbıeleý.
Oqytý nátıjesi: Alúmını týraly teorıalyq bilimi keńeıedi
Alúmınıdiń hımıalyq qasıetin sıpattap, reaksıa teńdeýlerin jazý arqyly ekidaıly qasıetin dáleldeı alady, ǵylymı tili qalyptasady
Sabaqtyń túri: Aralas sabaq
Sabaqty ótkizý ádisi: Jeke, toptyq jumys, túsindirý, problemalyq oqytý ádisteri
Sabaqta qoldanylatyn tehnologıalar: Syn turǵysynan oılaý tehnologıasy, Blým taksonomıasy
Pán aralyq baılanys: Geografıa, bıologıa, fızıka
Sabaqta qoldanylatyn kórnekilikter: Interaktıvti taqta, perıodtyq sıstema, taqyryptyq slaıd, «Alúmını» koleksıasy
Sabaqtyń júrý barysy: 1. Uıymdastyrý
2. Úı tapsyrmasyn tekserý.
« Jedel jaýap»
1. Sýdyń kermektigi degenimiz ne?
2. Sýdyń kermektiginiń neshe túri bar?
3. Ýaqytsha kermektik degen ne?
4. Turaqty kermektik degen ne?
5. Ýaqytsha kermektikti ketirý úshin qandaı ádis qoldanylady?
6. Turaqty kermektikti ketirý úshin sýǵa ne qosylady?
7. Kálsı jáne magnıı gıdrokorbonattyń formýlasy?
Jańa sabaqty ıgerý
1. Qyzyǵýshylyqty oıatý bólimi
Oı qozǵaý
1. Qanatty metal
2. HH ǵasyr metaly
Túsiný.
2. Alúmınıdiń ashylý tarıhy
1825 jyl
Dat hımıgi ári fızıgi Q. J. Ersted glınozemdi (alúmını oksıdi) kómirmen qosyp, hlor atmosferasynda qatty qyzdyryp totyqsyzdandyrǵanda odan sýsyz alúmını hlorıdi túziledi. Sol túzindige kalıı metalynyń amálgamasyn qosyp qaıta qyzdyryp, totyqsyzdandyrady. Nátıjesinde onsha taza emes alúmını metaly alynady. Q. J. Ersted «Men balshyqtan metal aldym» dep bos kúıinde alúmını metalyn alý ádisin habarlady.
1827 jyl
Nemis dárigeri Frıdrıh Veler alúmını hlorıdine aýanyń qatysynsyz siltilik kalıı ne natrıı metalyn qosyp qyzdyrý arqyly 30 g alúmını untaǵyn aldy.
AlCl ₃+3K →Al+3KCl
1854 jyly Fransýz ǵalymy
Sen - Kler - Devıl alúmını hlorıdi men metal natrııden alúmını aldy. Bul kezde fransýzdyń ákimshilik ımperatory İİİ Napoleon Reseıge qarsy soǵysqa ázirlenip jatty. Ol óziniń soldattaryna jańa tabylǵan metaldan qarý - jaraq jasatýdy arman etti. Biraq metaldy kóp mólsherde óndirý múmkin bolmady.
Zavodtan alǵan alǵashqy alúmınıden korólge túıme jasaldy. Qalǵany 1855 jyly Parıj qalasynda ótken dúnıe - júzilik kórmege «topyraq kúmisi» nemese «debıl kúmisi» degen atpen eksponat retinde qoıyldy. Sen - Kler - Devıl
1859 jylǵa deıin, nebári 1680 kg alúmını aldy.
1. Fızıkalyq qasıetteri
Alúmını
↓
Óte ıilimdi, jumsaq
Kúmis tústes aq metal
Krıstaldyq tory - kólemdi ortalyqtanǵan kýb
Tyǵyzdyǵy - 2, 7 g/sm³, jeńil metal
Elektr men jylý ótkizgishtigi joǵary
tqaınaý= 650 ⁰S
Ónerkásipte alynýy: Osy zamanǵy alúmınıdi alý ádisin amerıkalyq Ch. Hol jáne fransýz Erý 1886 jyly oılap tapqan eken. 22 jasar hımık Ch. Hol jańalyq ashqan kúni zerthanaǵa qolyna ondaǵan alúmını qıyndylaryn ustap kelip, osy metaldy ońaı jolmen jáne óte kóp mólsherde daıyndaýdyń ádisin tapqanyn aıtty.
2Al ₂O ₃ 4Al+3O₂ - 3352kDj
Alúmınıdiń bıologıalyq mańyzy: Eresek adam kýnine alúmınıdiń 30 - 50 mg qajet etedi. Kýndelikti ómirde ony nan ónimderinen alamyz. Shaıdyń quramynda sýǵa qaraǵanda 20 - 200 ese kóp boladi. Alúmını sýdyń, aýanyń, dárilik preparattyń, ıis sýlardyń, alúmınıden jasalǵan ydystarda bolady. Alúmını zat almasýǵa, jýıke jýıesiniń qyzmetine, jasýshanyń kóbeıýi men ósýine keri áserin tıgizedi. Sonymen qatar aǵzadaǵy kóp mólsheri qozǵalys belsendiliginiń temendeýine, esinen tanýyna da áser etedi. Keıbir zertteýlerde alúmını mıdyń zaqymdanýyna da áser etedi. Alúmını tuzdarynyń kóp bolýy aǵzadaǵy kálsıdi tómendetedi, fosfordyń adsorbsıalanýyn azaıtady, sýıektegi baýyrdaǵy, mıdaǵy alúmınıdiń quramyn 10 - 20 esege arttyrady.
Al2O3 - alúmını (İİİ) oksıdi - glınozem, boksıt, korýnd.
Korýnd - óte qatty alúmını osıdiniń krıstaldyq formasy. Alúmını oksıdiniń krıstaldary qospalar áserinen ártúrli tústerge boıalyp asyl tastar – rýbın, sapfır, aleksandrıt t. b. alýda qoldanylady.
1. Rýbın
Rýbın - latynsha rubens, rubinus - qyzyl degen maǵynany bildiredi. Al2O3 mıneraly, korýnd synybyna jatady. Qattylyǵy - Moos shkalasy boıynsha - 9, tyǵyzdyǵy 3, 97 - 4, 05 g/sm aralyǵynda. Qyzyl túske ıe bolýynyń sebebi - quramynda hromnyń qospasy bar. Qyzyl korýndtar - rýbın(laǵyl) dep atalsa, kókteri - sapfırler delinedi.
Rýbın energetıkalyq tas. Ony amýlet retinde ustaǵan adamdardyń ımýnıteti birqalypty bolady. Mahabbatqa jolyqqan adamdarǵa rýbın baqyt syılaıdy.
2. Sapfır
Sapfır (gr. sappheivos - kók tas) — Ti men Ǵe qospasy bar korýndtyń bir túri. Sapfır adamǵa rýh berip turady. Amýlet retinde adamdy qorqynyshtan, ótirikten saqtaıdy. Ol adamnyń este saqtaý qabiletin kúsheıte túsedi. Sapfırdi áshekeı - buıym retinde ustaǵan adam eshqashan da júrek aýrýlary sıaqty aýrýlarǵa tap bolmaıdy. Eger adamda sapfırden jasalǵan áshekeı - buıym bolsa, onda adamdardyń jaman kózderi sapfırden jasalǵan áshekeı - buıymǵa túsedi. Sebebi, sapfır jaman kózderden saqtaıdy
3. Fırýza (bırúza)– adamdardyń arasyndaǵy jaýlyq pen arazdyqty báseńdetedi. Udaıy moıynǵa tastamaı taqsa áıelder sary aýrýǵa ushyramaıdy. Fırýza da adam sekildi, jasyna qaraı túrin aqshyldan kógildirge, kókten jasylǵa ózgertip turady. Iesine álde bir qaýipti jaǵdaı tónse, fırýza onyń kóz aldynda kúńgirt tartyp júre beredi. Al jazylmaıtyn a]ýrýy bar adam taqsa ol múldem “sónip“ qalady
4. Aleksandrıt – qan aınalýdy jaqsartady, qandy tazartyp, tamyrlardy bekite túsedi.
5. Halyq medısınasynda týrmalınder endokrındik júıege oń áserin beredi degen pikir qalyptasqan. Bul mıneraldyń emdik qasıeti túsine baılanysty bolady. Jasyl tústileri búırek aýralaryn emdeýge kómektesse, al kók tústileri júıke júıesiniń sharǵaǵanyn basyp, adamnyń janyn tynyshtandyrady jáne uıqysyzdyqtan aryltady. Qara tústi týrmalınder halyq medısınasy ókilderiniń aıtýynsha salqyn tıýdiń aldyn alatyn óte jaqsy kómekshi bolyp tabylady. Kógildir tústi týrmalınder kózdiń kórýin jaqsartady, bas aýrýyn basady. Lıtoterapevterdiń aıtýynsha, týrmalın adamnyń este saqtaý qabiletin jaqsartyp, oǵan qýanysh pen tynyshtyq áserin syılaıdy.
6. Hrızoberıll: Bul jumsaq tas. Áseri álsiz, neıtraldy. Barlyq jasyl tastyń qasıetterin qaıtalaıdy, adamnyń bıoórisin kúsheıtedi. Hrızoberıll jaı tas emes, durys qasıetterimen birge burys qasıetteriniń de kúsheıip ketýine áser etýi múmkin. Sondyqtan ony rýhanı ósý jolyna túsken, tek jaqsylyq pıǵyldy adamnyń taqqany jón. Bul tas adamnyń myqty qorǵanyshy. Ol adamǵa túnde saǵat 2 - 4 aralyǵynda bolatyn astraldy qabattyń shabýylynan, adamdardyń aram pıǵylynan qorǵaıdy.
Tolyq nusqasyn júkteý
Slaıdyn júkteý
Hımıa 9 synyp
Sabaqtyń taqyryby Alúmını jáne onyń qosylystary
Sabaqtyń maqsaty
Bilimdiligi: Alúmınıdiń perıodtyq júıede ornalasýy men qasıetterin túsine otyryp, onyń qosylystaryna sıpattama berý arqyly, alúmınıdiń ekidaıly qasıetin túsindirý.
Damytýshylyǵy: Oı - órisin, tanymdyq kókjıegin keńeıtý, shyǵarmashylyq belsendiligin arttyrý arqyly óz betinshe qorytyndy jasaý kezinde alǵan bilim kózderin paıdalanýdy oqýshynyń synı oılaýy arqyly fýnksıonaldyq saýattylyǵyn damytý
Tárbıeliligi: Alúmınıdiń ónerkásipte, turmystaǵy, adam ómirindegi mańyzy týraly bilimdi meńgerý arqyly óz elin - jerin súıýge, ulttyq salt - dástúrin saqtap, qurmetteýge, tabıǵı baılyqtaryn tıimdi paıdalanyp, tabıǵatyn aıalaı bilýge tárbıeleý.
Oqytý nátıjesi: Alúmını týraly teorıalyq bilimi keńeıedi
Alúmınıdiń hımıalyq qasıetin sıpattap, reaksıa teńdeýlerin jazý arqyly ekidaıly qasıetin dáleldeı alady, ǵylymı tili qalyptasady
Sabaqtyń túri: Aralas sabaq
Sabaqty ótkizý ádisi: Jeke, toptyq jumys, túsindirý, problemalyq oqytý ádisteri
Sabaqta qoldanylatyn tehnologıalar: Syn turǵysynan oılaý tehnologıasy, Blým taksonomıasy
Pán aralyq baılanys: Geografıa, bıologıa, fızıka
Sabaqta qoldanylatyn kórnekilikter: Interaktıvti taqta, perıodtyq sıstema, taqyryptyq slaıd, «Alúmını» koleksıasy
Sabaqtyń júrý barysy: 1. Uıymdastyrý
2. Úı tapsyrmasyn tekserý.
« Jedel jaýap»
1. Sýdyń kermektigi degenimiz ne?
2. Sýdyń kermektiginiń neshe túri bar?
3. Ýaqytsha kermektik degen ne?
4. Turaqty kermektik degen ne?
5. Ýaqytsha kermektikti ketirý úshin qandaı ádis qoldanylady?
6. Turaqty kermektikti ketirý úshin sýǵa ne qosylady?
7. Kálsı jáne magnıı gıdrokorbonattyń formýlasy?
Jańa sabaqty ıgerý
1. Qyzyǵýshylyqty oıatý bólimi
Oı qozǵaý
1. Qanatty metal
2. HH ǵasyr metaly
Túsiný.
2. Alúmınıdiń ashylý tarıhy
1825 jyl
Dat hımıgi ári fızıgi Q. J. Ersted glınozemdi (alúmını oksıdi) kómirmen qosyp, hlor atmosferasynda qatty qyzdyryp totyqsyzdandyrǵanda odan sýsyz alúmını hlorıdi túziledi. Sol túzindige kalıı metalynyń amálgamasyn qosyp qaıta qyzdyryp, totyqsyzdandyrady. Nátıjesinde onsha taza emes alúmını metaly alynady. Q. J. Ersted «Men balshyqtan metal aldym» dep bos kúıinde alúmını metalyn alý ádisin habarlady.
1827 jyl
Nemis dárigeri Frıdrıh Veler alúmını hlorıdine aýanyń qatysynsyz siltilik kalıı ne natrıı metalyn qosyp qyzdyrý arqyly 30 g alúmını untaǵyn aldy.
AlCl ₃+3K →Al+3KCl
1854 jyly Fransýz ǵalymy
Sen - Kler - Devıl alúmını hlorıdi men metal natrııden alúmını aldy. Bul kezde fransýzdyń ákimshilik ımperatory İİİ Napoleon Reseıge qarsy soǵysqa ázirlenip jatty. Ol óziniń soldattaryna jańa tabylǵan metaldan qarý - jaraq jasatýdy arman etti. Biraq metaldy kóp mólsherde óndirý múmkin bolmady.
Zavodtan alǵan alǵashqy alúmınıden korólge túıme jasaldy. Qalǵany 1855 jyly Parıj qalasynda ótken dúnıe - júzilik kórmege «topyraq kúmisi» nemese «debıl kúmisi» degen atpen eksponat retinde qoıyldy. Sen - Kler - Devıl
1859 jylǵa deıin, nebári 1680 kg alúmını aldy.
1. Fızıkalyq qasıetteri
Alúmını
↓
Óte ıilimdi, jumsaq
Kúmis tústes aq metal
Krıstaldyq tory - kólemdi ortalyqtanǵan kýb
Tyǵyzdyǵy - 2, 7 g/sm³, jeńil metal
Elektr men jylý ótkizgishtigi joǵary
tqaınaý= 650 ⁰S
Ónerkásipte alynýy: Osy zamanǵy alúmınıdi alý ádisin amerıkalyq Ch. Hol jáne fransýz Erý 1886 jyly oılap tapqan eken. 22 jasar hımık Ch. Hol jańalyq ashqan kúni zerthanaǵa qolyna ondaǵan alúmını qıyndylaryn ustap kelip, osy metaldy ońaı jolmen jáne óte kóp mólsherde daıyndaýdyń ádisin tapqanyn aıtty.
2Al ₂O ₃ 4Al+3O₂ - 3352kDj
Alúmınıdiń bıologıalyq mańyzy: Eresek adam kýnine alúmınıdiń 30 - 50 mg qajet etedi. Kýndelikti ómirde ony nan ónimderinen alamyz. Shaıdyń quramynda sýǵa qaraǵanda 20 - 200 ese kóp boladi. Alúmını sýdyń, aýanyń, dárilik preparattyń, ıis sýlardyń, alúmınıden jasalǵan ydystarda bolady. Alúmını zat almasýǵa, jýıke jýıesiniń qyzmetine, jasýshanyń kóbeıýi men ósýine keri áserin tıgizedi. Sonymen qatar aǵzadaǵy kóp mólsheri qozǵalys belsendiliginiń temendeýine, esinen tanýyna da áser etedi. Keıbir zertteýlerde alúmını mıdyń zaqymdanýyna da áser etedi. Alúmını tuzdarynyń kóp bolýy aǵzadaǵy kálsıdi tómendetedi, fosfordyń adsorbsıalanýyn azaıtady, sýıektegi baýyrdaǵy, mıdaǵy alúmınıdiń quramyn 10 - 20 esege arttyrady.
Al2O3 - alúmını (İİİ) oksıdi - glınozem, boksıt, korýnd.
Korýnd - óte qatty alúmını osıdiniń krıstaldyq formasy. Alúmını oksıdiniń krıstaldary qospalar áserinen ártúrli tústerge boıalyp asyl tastar – rýbın, sapfır, aleksandrıt t. b. alýda qoldanylady.
1. Rýbın
Rýbın - latynsha rubens, rubinus - qyzyl degen maǵynany bildiredi. Al2O3 mıneraly, korýnd synybyna jatady. Qattylyǵy - Moos shkalasy boıynsha - 9, tyǵyzdyǵy 3, 97 - 4, 05 g/sm aralyǵynda. Qyzyl túske ıe bolýynyń sebebi - quramynda hromnyń qospasy bar. Qyzyl korýndtar - rýbın(laǵyl) dep atalsa, kókteri - sapfırler delinedi.
Rýbın energetıkalyq tas. Ony amýlet retinde ustaǵan adamdardyń ımýnıteti birqalypty bolady. Mahabbatqa jolyqqan adamdarǵa rýbın baqyt syılaıdy.
2. Sapfır
Sapfır (gr. sappheivos - kók tas) — Ti men Ǵe qospasy bar korýndtyń bir túri. Sapfır adamǵa rýh berip turady. Amýlet retinde adamdy qorqynyshtan, ótirikten saqtaıdy. Ol adamnyń este saqtaý qabiletin kúsheıte túsedi. Sapfırdi áshekeı - buıym retinde ustaǵan adam eshqashan da júrek aýrýlary sıaqty aýrýlarǵa tap bolmaıdy. Eger adamda sapfırden jasalǵan áshekeı - buıym bolsa, onda adamdardyń jaman kózderi sapfırden jasalǵan áshekeı - buıymǵa túsedi. Sebebi, sapfır jaman kózderden saqtaıdy
3. Fırýza (bırúza)– adamdardyń arasyndaǵy jaýlyq pen arazdyqty báseńdetedi. Udaıy moıynǵa tastamaı taqsa áıelder sary aýrýǵa ushyramaıdy. Fırýza da adam sekildi, jasyna qaraı túrin aqshyldan kógildirge, kókten jasylǵa ózgertip turady. Iesine álde bir qaýipti jaǵdaı tónse, fırýza onyń kóz aldynda kúńgirt tartyp júre beredi. Al jazylmaıtyn a]ýrýy bar adam taqsa ol múldem “sónip“ qalady
4. Aleksandrıt – qan aınalýdy jaqsartady, qandy tazartyp, tamyrlardy bekite túsedi.
5. Halyq medısınasynda týrmalınder endokrındik júıege oń áserin beredi degen pikir qalyptasqan. Bul mıneraldyń emdik qasıeti túsine baılanysty bolady. Jasyl tústileri búırek aýralaryn emdeýge kómektesse, al kók tústileri júıke júıesiniń sharǵaǵanyn basyp, adamnyń janyn tynyshtandyrady jáne uıqysyzdyqtan aryltady. Qara tústi týrmalınder halyq medısınasy ókilderiniń aıtýynsha salqyn tıýdiń aldyn alatyn óte jaqsy kómekshi bolyp tabylady. Kógildir tústi týrmalınder kózdiń kórýin jaqsartady, bas aýrýyn basady. Lıtoterapevterdiń aıtýynsha, týrmalın adamnyń este saqtaý qabiletin jaqsartyp, oǵan qýanysh pen tynyshtyq áserin syılaıdy.
6. Hrızoberıll: Bul jumsaq tas. Áseri álsiz, neıtraldy. Barlyq jasyl tastyń qasıetterin qaıtalaıdy, adamnyń bıoórisin kúsheıtedi. Hrızoberıll jaı tas emes, durys qasıetterimen birge burys qasıetteriniń de kúsheıip ketýine áser etýi múmkin. Sondyqtan ony rýhanı ósý jolyna túsken, tek jaqsylyq pıǵyldy adamnyń taqqany jón. Bul tas adamnyń myqty qorǵanyshy. Ol adamǵa túnde saǵat 2 - 4 aralyǵynda bolatyn astraldy qabattyń shabýylynan, adamdardyń aram pıǵylynan qorǵaıdy.
Tolyq nusqasyn júkteý
Slaıdyn júkteý
You Might Also Like
