InfoHub Logo

«Ana tili – qadirlep ustaıtyn baılyq»
Shyǵarma
Ana tiliń – aryń bul,
Uıatyń bop tur bette,
Ózge tildiń bárin bil
Óz tilińdi qurmette.
(Qadyr Myrzalıev).

«Týǵan elim – tirligimniń aıǵaǵy,
Tilim barda aıtylar syr oıdaǵy,
Ósse tilim, mende birge ósemin,
Óshse tilim, men de birge óshemin!» – dep , aqyn Ábdildá Tájibaev aǵamyz jyrlaǵandaı til qaı elde bolsa da qasterli, qudiretti. Ol dostyqtyń kilti, yntymaqtastyqtyń bastaýy, yrys – berekeniń aldy, ulttyń ári jany, ári ary. Til jaı sóz emes, ómirdiń talaı synynan ótken, óskeleń talaptarǵa sáıkes óristeı túsken tolyqqandy aqıqat desek, jańylmaspyz.

Tilsiz qoǵamnyń qandaı túri bolsa da ómir súre almaıdy, ol tildiń ózi qoǵam bar jerde ǵana paıda bolyp, ómir súredi. Demek, qoǵamnan tys, bólek til joq. Til – qoǵamnyń jemisi.
Tilge degen qurmet – halyqqa degen qurmet. Tilsiz halyqtyń, eldiń ómir súrýi múmkin emes. Álem tanyǵan el bolý úshin tilimizdiń mártebesin bıiktetýge mindettimiz. Til árbir adamǵa ana sútimen birge enip, qalyptasady. Til baılyǵy - árbir eldiń ulttyq maqtanyshy. Ol – atadan balaǵa mıras bolyp qalyp otyratyn baǵa jetpes mura.

“Til týraly” zańdaǵy “Qazaqstan halqyn toptastyrýdyń asa mańyzdy faktory bolyp tabylatyn memlekettik tildi meńgerý – Qazaqstan Respýblıkasynyń árbir adamzatynyń paryzy” – degen. Árıne ulttyń eń birinshi, eń qasıetti sıpaty – onyń ana tili. Ult anasy til bolyp esepteledi. Sonymen birge ulttyń ómir súrýiniń birinshi sharty. Konstıtýsıamyzdyń jetinshi babynyń birinshi tarmaǵynda Qazaqstan Respýblıkasyndaǵy memlekettik til - qazaq tili dep anyq jazǵan, Ata Zańymyzdan týyndaǵan “Til týraly” Qazaqstan Respýblıkasynyń zańynda da osy jaǵdaı berik qamtylǵan.
«Qazaq tili – rýhanı baılyǵymyzdyń qaınar bulaǵy» dep beker aıtylmaıdy. Qazaq elinde, qazaq jerinde qazaq tili órkendeýi tıis. Ol úshin ana tilimizdiń qadir-qasıetin ózimiz bilýimiz, dáripteýimiz, nasıhattaýmyz kerek. Qazaq halqynyń aqyn, jazýshylary, sheshenderi óte kóp. Olar qazaq tilinde erkin sóıleıdi, óz oıyn tolyq aıta alady, óıtkeni qazaq tili - óte baı til. Ana tili ana sútindeı óte qasıetti. Qazirgi jastardyń bir qatary ana tilin bilmeıdi, qurmettemeıdi. Al keıbireýleri birinshi orynǵa shet tilderin qoıyp qazaq tili qazaǵymyzdyń baılyǵy ekenin bilmeıdi. Sol úshin biz qazaq tiliniń mártebesin kóterýimiz kerek, basqa ulttarǵa úlgi kórsetýimiz kerek. Tilsiz bilim joq, al bilim - ómirdiń shyraǵy. Soǵan oraı qazaqta “Bilim kilti - til” degen maqal bar. Bul ádebıetti, ǵylym bilimdi mádenıetti órkendetedi degen uǵym.

Oǵan qosa memlekettik til – tatýlyq pen birliktiń tiregi.
«Qazaq tili – óziniń dalasyndaı keń pishilgen jaıdary da jalpaq til. Oǵan qysylyp – qymtyrylý, erin ushynan shúldirlep byldyrlaý múlde jat. Qazaq neni aıtsa da aýzyn toltyryp aıtady. Qazaq sózi qashan da dalanyń qońyr jelindeı erkin esip turady. Jalpy halyqtyq qasıeti kúshti, jatyq ta túsinikti qazaq tiliniń bıazy maqamy – dombyranyń sazyndaı. Asqaq áýendiligi shyrqap salar ánindeı. Sheshenderden shyqqan qara sózdiń ózinde óleńge bergisiz kelisim, ishteı úılesken yrǵaq bolady. Óziniń tyńdaýshysyn birden baýrap áketetin osy úndestik pen ásem yrǵaq qazaq tilin sulý da sıqyrly etip kórsetedi. Keıde qazaq bolyp týǵanyń úshin jáne álemdegi eń baı, eń sulý tilde sóılegeniń úshin ózińdi baqytty sezinesiń,» - deıdi jazýshy Qabdesh Jumadilov.

“Til taǵdyry – el taǵdyry” dep te aıtyp júrmiz. Sondyqtan ár adam óz ana tilin kóziniń qarashyǵyndaı qorǵaýǵa, onyń orynsyz shubarlanýynyń qandaıyna bolsa da qarsy turýǵa tıis.
Týǵan tildiń abyroıyn asqaqtatý - árbir adamzattyń abzal boryshy. Bizdiń barsha ulttyq kelbetimiz ben bolmysymyz, salt - sanamyz ben dinimiz de osy ulttyq mádenıet pen tilimizde jatyr. Táýelsiz eldiń eldigi jas urpaǵyn parasatty da bilimdi, isker de qabiletti, otan súıgish te ultjandy tulǵa etip qalyptastyrýda memlekettik tildiń atqaratyn qyzmeti orasan zor.

Ana tiliniń kúshi men qudiretin týǵan halqymyz áýelden-aq baǵdarlap, sóz ónerin bar ónerdiń basy dep sanaǵan. «Óner aldy – qyzyl til», «Til tas jarady, tas jarmasa, bas jarady», «Toqsan aýyz sózdiń tobyqtaı túıini bar» degen sózderi halqymyzdyń oryndy sózge qandaı mán bergenin kórsetedi. Ana tilimizdiń taǵdyry úshin kúreste halqymyz eshqashan qol qýsyryp otyrǵan emes. Jıyrmasynshy jyldary til mártebesin tý etip kótergen Álıhan, Ahmet, Mirjaqyp, Maǵjan, Muhtarlar, sekseninshi jyldardyń aıaǵynda bostandyqtyń lebi bilinisimen bastalǵan búkilhalyqtyq qozǵalys – sonyń aıǵaǵy. Ata – babalarymyz kóksegen, armandaǵan táýelsizdikke qol jetkizdik. Elbasymyzdyń «Men jastarǵa senemin» degen sózi bar. Endigi maqsatymyz –ulttyq rýhty, túsken eńseni kóterý. Til – taýsylmaıtyn baılyq. Qansha til bilseń, ózgeden sonsha kez bıiksiń. Degenmen, aldymen týǵan elińniń memlekettik tilin bilýge mindettisiń.
Qazaq tili - óte baı til. Ol sharýashylyqtyń bar salasyn órkendete túsýge sebepshi kúsh, halqymyzdyń mádenı dárejesin kótere berýshi pármendi qural, jurtshylyqty jappaı otanshyldyq rýhta tárbıeleýdiń basty quraly, qýatty qarýy.
Jasyratyny joq, keshegi keńestik dáýirde shetqaqpaı bolǵan tilimizge ilese halqymyzdyń ulttyq rýh, dástúr – saltynyń umytyla bastaýy ótirik emes. Eń jamany elimizdiń búgini-erteńi jastarymyz ǵana emes, egde adamdarymyzda orys tilinde sóılep, ana tilin jatyrqaýdy shyǵardy. Álemdegi eń baı da sulý, áýezdi de saltanatty tilimizdiń qadir-qasıetin mensinbeıtin halge tústi. «Tilimizdi krıstaldaı taza ustap, qyz jasaýyndaı jaınatýǵa tıispiz»- degen Shoqan Ýálıhanovtyń sózi dál búgingi urpaqqa aıtylǵandaı.

Elimizde aýyzeki sóılesý tili bolyp áli kúnge deıin orys tili ústemdik qurýda. Óz otbasynda ana tilinde sóıleıtin otbasylardyń sany az. Amal ne, osyndaı ádemi týǵan tilimiz bola tura ózge tilde sóıleıtinder de kóp boldy. Tipti týǵan tilden bezetin soraqylardy da kórgenimiz bar. Tól tilde sóıleýden bezý aq sút berip, asyraǵan anańdy umytýmen birdeı. Kelesheginiń kemeldi bolýy úshin qazaq tilin de úırenýleri qajet. Qazaqstandaǵy memlekettik til máselesi elimiz táýelsizdik alǵaly beri jıyrma jyldyń ishinde batyl aıtylyp keledi. Búgingi tańdaǵy memlekettik ult saıasatynda ustanyp otyrǵan baǵyttary arasynda qazaq tiliniń mártebesin kóterý jaıy aldyńǵy orynda tur.

Tilimizdiń memlekettik dáreje alýyna baılanysty qazirgi kezde praktıkalyq jaǵyna da, teorıalyq jaǵyna da kóptegen nátıjelerge jetip jatyrmyz. Til halyqpen birge ómir súrip, damıdy. Sebebi, ár ulttyń tili – onyń baqyty, tiregi. Ana tilinde taza sóıleý, oǵan degen oń kózqaras eń zor adamdyq, mádenıettilik, tárbıelilik bolyp sanalady. Til men qarym qatynas birikkende ǵana syılastyq, dostyq, adamgershilik paıda bolady. Memlekettik tildi meńgerý eldiń birligin bildiredi. Sonda memlekettik til – tatýlyq tiregi boldy dep aıtamyz. Qazir tildiń taǵdyryn sheshpesek, onyń tizginin qolymyzdy ustasaq, elimiz memleket bola almaıdy, ol ol ma, keleshek urpaq – bizdiń balalarymyz, nemerelerimiz tildi bilmeı qalady, máńgúrttenedi. Sodan baryp memleketimizdiń jaǵdaıy múshkil halge ushyraıdy. Ondaı kún elimizde eshqashan bolmasyn dep tileıik aǵaıyn.

Memlekettik tilimizdi meılinshe kemeldendirýge, osy kúni qany jerge tańbaı turǵan asa dilgir másele – tilimizdiń mártebesin tý etip kóterýge qosylǵan úlken úles.
Ana tilin qadirleý – memleketińdi, ultyńdy, ózińdi qadirleý. Qazaqstan egemendigin baıandy etip, ony álemdegi ozyq elderdiń qataryna qosý úshin memlekettik tildiń jetekshi ról atqaratyndyǵyn jas urpaqtyń sanasyna sińirip, óz otanynyń naǵyz patrıoty etip tárbıeleý – bárimizge ortaq, qasıetti paryz.
Osy kezde Paýstovskııdiń: “Týǵan tiline jany ashymaǵan adam – jándik,” – dep, ashyna aıtqany oıǵa keledi.
Ana tilin umytqan adam óz halqynyń ótkeninen de, bolashaǵynan da qol úzedi.
Ana tili – ar ólshemi. Olaı bolsa, tildi shubarlaý – ardy shubarlaý, kóńil tunyǵyn laılaý.
Ulttyq mádenıettiń gúldenýi men adamdardyń tarıhı qalyptasqan turaqty qaýymdastyǵy retinde ulttyń óziniń bolashaǵy ana tildiń damýyna, onyń qoǵamdyq qyzmetiniń keńeıýimen tyǵyz baılanysty. Sondyqtan týǵan tilge degen súıispenshilik bala kezińnen bastalýy tıis. Aınalańdy tanyp bilý, týǵan tilińdi bilýden bastalady.

Tildi úırený - óz ultyńdy taný. Ulttyq tildi bilý ult dilin, qasıetin, minezin, oı, jan – dúnıesin, syryn bilý ekenin, halyqtyq mádenıet pen dástúrdi jańǵyrtý bolatynyn esten shyǵarmaıyq. Tildi oqýlyqtan úırený óte mardymsyz bolady. Baı qazynany ıgerý qazaq tilindegi kórkem ádebıetterdi oqý, ǵylymı eńbektermen tanysý, jazba jumystaryn júrgizý, kúndelikti oqý, úırený arqyly ǵana oryndalady.Qazaq tili týǵan tilim ekendigine óte qýanyshtymyn jáne maqtan etemin.

Batys Qazaqstan oblysy,
Shyńǵyrlaý aýdany, Ashysaı aýly, Ashysaı orta jalpy bilim beretin
mektep – balabaqshasy
11 -synyp oqýshysy Doskazıev Áltaır
Jetekshisi: Nýrýsheva Aqkúmis Muqtashqyzy