Ana tilim – ajarym, asyl muram
Atyraý oblysy, Isataı aýdany,
Zıneden selosy, Iý.Gagarın atyndaǵy orta mektebiniń
bastaýysh synyp muǵalimi
Aqtaeva Janna Turlanqyzy
Taqyryby: Ana tilim – ajarym, asyl muram
Maqsaty: Qazaq tili ónerin, sheshendik pen tapqyrlyqty, qazaq tarıhyndaǵy salt-dástúrlerdegi til shuraıyn taný, úlgi alý. El taǵdyryn sheshen dana bıler, el ishindegi talantty adamdar da til qudiretin kóp tanytyp, asyl sózder men ulaǵatty pikirlerdi joǵaltpaı ǵasyrdan-ǵasyrǵa jetkizip, halyqtyń altyn qazynasyna aınaldyrǵan. Jalań urandardan góri halyq mádenıetin til arqyly nasıhattap, ana tiliniń ómirsheńdigin, adam tirshiligindegi rólin jetkizý kózdeledi.
Kórnekiligi: Til týraly oıly sózder, naqyl sózder, dombyra.
Júrý barysy:
Uıymdastyrý bólimi:
Kirispe sóz: «Qazaqstannyń memlekettik tili – qazaq tili. Qazaqstan kóp ultty memleket. Kóp ultty memleket úshin memlekettik til qajet».
«Til – jeke adamnyń týyndysy emes, qoǵamnyń jemisi, qoǵamnyń nátıjesi. Til – qoǵamdaǵa adamdardyń qarym-qatynas quraly. Sondyqtan da til – qoǵamdyq qubylys, qoǵamdyq qyzmetimen ómir súretin qubylys».
Olaı bolsa, Prezıdentimiz N. Á. Nazarbaev óz joldaýynda «Ulttyq til – qazaq ultynyń rýhanı, mádenı baılyǵyn urpaqtan-urpaqqa jetkizýshi qasıetti qural» dep basa kórsetken bolatyn.
Halyqtyń tarıhta qalýy tiline, tiliniń saqtalýyna baılanysty.
«Súıemin týǵan tildi – anam tilin,
Besikte jatqanymda-aq bergen bilim» - dep aqyn Sultanmahmut Toraıǵyrov beker jyrlamaǵan. Ana tili ár adamǵa ananyń aq sútimen, ananyń áldıimen, besik jyrymen qulaqqa sińip, atadan balaǵa jetip otyratyn uly kúsh.
Olaı bolsa, ana tilimizdi qadirleýge, qasterleýge arnalǵan «Ana tilim – ajarym, asyl muram» atty ashyq tárbıe saǵatyn ashyq dep jarıalaımyz.
1-bólim: «Ana tilim - ajarym, asyl muram»
S. Dana: Qurmetti qonaqtar!
Jantóre: Ulaǵatty ustazdar, bilimdi shákirtter!
S. Dana: Saltanat keshin bastaıyq!
Jantóre: Qosh kelipsiz bárińiz!
Rysgúl: Kele jatqan máńgiden dara saltym,
Maqtanyshym, eldigim, parasatym,
Sensiz tilim, teńi joq tirshiligim,
Ómirime óń berip jarasatyn.
Aıdana: Tilden ótken injýdi izdemegen,
Kórmegen el qaımyǵyp, túzde neden.
Bas kespek bolǵanymen, til kespek joq,
Tirligimnen tilimdi úzbe degen.
Qundyz: Aman ótip qıamet ótkelderden
Jyǵylmadym ne daýyl, ótkel jelden
Jaz baǵyndaı jadyrap shýaǵyn tók,
Jarqyn dáren ómirli kóktemderden.
Amanjan: Aman jetti kóne kún alystardan,
Alys qalǵan ǵasyrdan, ǵaryshtardan.
Baba sanap syrlasyp, súıem seni,
Bir ózińmen myń jyldar tabysty arman.
S. Dana: Dep aqyndar jyrlaǵandaı halqymyzdyń óshpes asyly, sónbes shyraǵy, mol qazynasy, san ǵasyr tarıhy bar qasıetti til men ónerine arnalǵan «Ana tilim – ajarym, asyl muram» atty ádebı-mýzykalyq keshimizdi bastaımyz.
Gúlaına: Til – ulttyq belgi, halyqtyń mura, dúnıe - tanym quraly. Halyqtyń tarıhta qalýy tiline baılanysty. Til – halyqtyń jany, sáni, tastaı keskin-kelbeti, bolmysy. Adamdyq muratqa jetkizetin ana tili men ata dástúri. Bizdiń, osyndaı halyqtyń qasıetti muramyz – ana tilimiz!
Qazaq tili – dúnıejúzindegi eń baı, bedeldi de beıneli tilderdiń biri.
«Ótkirdiń júzi, kesteniń bizi,
Órnegin sendeı sala almas», - dep uly Abaı atamyz tańyrqap, taǵzym etken osy qasıetti tilimiz.
Qalekesova Dana: Ár adamzattyń qasıeti men mádenıeti óz halqyn, óziniń ata mekenin qalaı bilýimen ólshenbek.
Ananyń aq sútine, ýyzyna jaryǵan adam qashanda Otanshyl, ultjandy bolmaq. Árkimniń óz tiline degen qurmetti óz anasyna, óz ultyna, óz Otanyna degen qurmet dep bilý kerek.
Rysgúl: Til –taǵdyry qazirgi kezdegi eń basty problemalardyń biri. Sebebi ǵalymdardyń zertteýi boıynsha ótken ǵasyrdyń basynda dúnıejúzinde 8000 til bolǵan dep boljamdaıdy. Sol tilderdiń qazirgi tańda 2000-y ǵana qoldanysta. Qalǵan tilder iri tilderge jutylyp, óli tilder qataryna ótti. Sondyqtan da bizge myna jahandaný zamanynda óz tilimizdi saqtap qalý úshin oılanatyn kez keldi dep oılaımyn.
Juldyz: Tilim meniń tirligi mol muramsyń.
Ata rýhyn janyma qondyrasyń.
Ózińmenen tanydym tarıhymdy,
Kemeldengen ózińmen toldy jasym.
Uljan: Tilim meniń sarqylmas qazynasyń,
Bir senimen bolmystyń nazy basym.
Qane, tarıh sóıleıdi óziń bolyp,
Jyr – ǵumyr bop búginde jazylysyń.
Qadirbekova Dana: Qazaq halqynyń erte zamanynda jasaǵan murasynyń bir túri – halyq aýyz ádebıeti. Halyq aýyz ádebıetindegi úlken bir sara jol – ol danalar máıegi.
Kórinis: «Sóz bastaǵan sheshender sóıleıdi»
Sahnaǵa Tóle bı, Áıteke bı, Qazybek bı shyǵady.
Tóle bı: Salyqov Amanjan
Áıteke bı: Qamıdollaev Ázilhan
Qazybek bı: Sarsenbaev Mıras
Tóle bı: Ýa, halqym, sóz qadirin bilesiń,
Jańbyr jaýmasa jer jetim,
Basshysy bolmasa el jetim.
Uqpasqa aıtqan sóz jetim.
Atyń jaqsy bolsa,
Er jigittiń pyraǵy
Balań jaqsy bolsa,
Jan men tánniń shyraǵy.
Sóz tyńdaǵysh jastarǵa aıtatyn 10 túrli jumbaǵym bar.
Áıteke bı: Aıtyńyz, uly aǵa.
Tóle bı: Aıtsam on túrli jumbaǵym mynaý:
Aty jamannyń armany keter,
Balasy jamannyń dármeni keter.
Qazybek bı: Uly aǵa! Bul jumaqty men shesheıin, ruqsat etińiz.
Tóle bı: Ruqsat, qaz daýysty Qazybegim, ruqsat!
Qazybek bı: Bir degenimiz – birligi ketken el jaman.
Eki degenimiz – egisip ótken er jaman.
Úsh degenimiz – úsh butaqqa bólingen aǵaıyn jaman.
Tórt degenimiz – tósekten bezgen jas jaman.
Bes degenimiz – belsenip shapqan jaý jaman.
Alty degenimiz – asqynyp ketken dert jaman.
Jeti degenimiz – jesir qalǵan jas jaman.
Segiz degenimiz – serpilmegen qaıǵy jaman.
Toǵyz degenimiz – torqaly toı, topyraqty bas kórsetpese, sol jaman.
On degenimiz – ońalmas kárilikke daýa bolmas, - degen sózińiz, uly aǵa!
Tóle bı: Raqmet, dál taýyp sheshtiń, oıy da, tili de júırik tulparym meniń!...
Áıteke bı: Sýalmaıtyn sýat joq,
Tartylmaıtyn bulaq joq.
Tamyry sýda tursa da,
Ýaqtysy jetkende,
Qýramaıtyn quraq joq.
Tek jaqsydan ólmeıtin sóz qalady.
Tóle bı: Durys aıtasyń, Áıteke. Al qaz daýysty Qazybek bı, mynaý jıylǵan halaıyqqa ne aıtasyń?
Qazybek bı: Órkenim óssin deseń,
Kekshil bolma –
Kesapaty tıer elińe.
Eliń óssin deseń,
Órshil bolma-
Óskenińdi óshirersiń.
Basyna is túsken paqyrǵa
Qastyq qylma-
Qaıǵysy kósher basyńa.
Janashyry joq jarlyǵa,
Járdemshi bol asyǵa.
Qıyn-qystaý kúnderde
Ózi keler qasyńa.
Búgin saǵy syndy dep,
Jaqynyńdy basynba.
Tóle bı: Sóziń asyl, qaz daýysty Qazybek!
Ýa, halaıyq!
Kósile shabal jeriń bar,
Taý kótergen eriń bar,
Qol bolarlyq eliń bar,
Atadan qalǵan sara jolyń bar,
Sóz qadirin bilińder!
Bı: «Aqqý» Bıleıtin qyzdar toby.
Qalekesova Dana: Halyq aýyz ádebıetiniń erteden kele jatqan kúrdeli salasynyń biri – batyrlar jyry. Bul jyrlar halyqtyń Otandy súıý, basqynshy jaýdan el qorǵaý, halyq erlik etý ıdeıasynan týǵan.
Kúmisaı: «El úmitin el aqtar,
Er ataǵyn er saqtar.
Erlik birlikte emes júrekte, » - degendeı «Alpamys batyr» jyrynan úzindi tyńdap kóreıikshi. Sahnaǵa Alpamys batyr shyǵady.
«Alpamys jyrynan» úzindi. Oryndaıtyn Nurtilek Talǵatuly
Jantóre: Sóz óneriniń damýyna, taralýyna, saqtalýyna erekshe qyzmet etip kelgen HV-HVİİİ ǵasyr jyrshy-jyraýlar eńbegi arnaıy sóz etýdi, úlken qurmetpen ataýdy kerek etedi. Endeshe, sózdi jyrshylar men termeshilerge bereıik.
Ortada Aqtanberdi jyraý - Bekarys
Dushpannan kórgen qorlyǵym, Jaýǵa shaptym tý baılap,
Sary sý boldy júrekte. Shepti buzdym aıqaılap.
On jetide qursanyp, Dushpannan kórgen qorlyqtan,
Qylysh ildim bilekke. Jalyndy júrek qan qaınap.
Jaýǵa qaraı atandym El-jurtty qorǵaılap,
Jetkiz dep qudaı tilekke! Ólimge júrmiz bas baılap.
Ortada Buqar jyraý – Jandarbek.
Ejelgi dos jaý bolmas, İlimdi túgil bilse de,
Tirneýishte haty bar. Qyzyǵyn qolmen bólse de,
Ejelgi dushpan el bolmas, Qyzyqty kúngi qyryndap
Kóńilinde kirdiń daty bar. Qısynsyz kúıge tússe de-
Ejelgi dos jaı bolmas, Ómirge tolmas azamat
Aıtysqan onyń serti bar.
Ejelgi dushpan el bolmas Jaqyndap ajal tursa da,
Kóńilinde tutqyr kiri bar. Janyna qylysh ursa da,
Qaljyrap kóli qaraıyp,
Álemdi túgil kórse de, Qaraýytyp kóz tursa da-
Altyn úıge kirse de, Úmitin qoımas adamzat!
Aspanda juldyz aralap,
Aı nuryn ustap minse de-
Qyzyqqa toımas adamzat!
Aıbıbi: Ana tili qudiret kúnim dedim,
Kúnim barda jadyrap kúlimdedim.
Bar álemge tanyldym qazaq bolyp,
Qazaq balyp sharlaıdy únim meniń.
Jandarbek: sensiń tilim, ómirlik jan baılyǵym,
Jan baılyqsyz perzent bop janbaıdy ulyń.
Sensiz meniń, juldyzdy taǵdyrym da,
Din amanda solarmen samǵaımyn men.
S. Dana: Qazaq halqynyń aýyz ádebıetindegi óristi bir sala aqyndyq óner desek, sonyń qyzýy mol, qyzyǵy kóp janr – aqyndar aıtysy.
Endi, biz ótken ǵasyrdaǵy aqyndar aıtysynyń shoqtyǵy bıik úlgisi bolǵan «Birjan - Sara» aıtysynan shaǵyn kórinisti tamashalaıyq.
Sahnada Birjan men Sara. (Aıtystan úzindi)
Birjan – Mıras: Sarajan bala jastan qyzdyń óri,
İzdeseń kelip turmyn Birjan seri.
Áýeli qazaqshalap kóriseıik,
Beri kel jasyń kishi menen góri.
Sara – Aıbıbi: Ejelden, sen basylǵan jeldi kórik,
Tań qalam sáýletińdi senen kórip.
Óleńdi qolqa qylsań aǵytarmyn,
Endeshe kóriseıik qoldy berip.
Amanjan: Ózi aqyn, ózi er, ózi kósem,
Taba alam ba Mahambetti men izdesem.
Onyń oıy naızaǵaı jarqylyndaı,
Onyń jany juldyzben egiz desem.
Kim bar meniń sózimdi jan demeıtin,
Ol kún ǵoı kógine órmeleıtin
Ala almadym alysyp osynaý shyńdy,
Sala almadym mahamnyń men de keıpin, -
S. Dana: Dep aqyn jyrlaǵandaı halyqtyń erkindigi men bostandyǵy úshin kúresken, «qara qazan, sary bala qamy úshin qylysh sermegen» patrıot aqyn Mahambet jyryn tyńdap kóreıikshi.
Sahnada Mahambet aqyn –Jantóre. Mahambettiń termesi «Men edim»
Men, men edim men, men edim,
Men Narynda júrgende
Eńirep júrgen er edim.
Isataıdyń barynda
Eki tarlan bóri edim.
Eregisken dushpanǵa
Qyzyl syrly jebe edim.
Jaqsylarǵa ep edim,
Jamandarǵa kóp edim.
Eregisken dushpannyń
Eki talaı bolǵanda,
Azyq qyp etin jep edim.
Han balasy aq súıek,
Ejelden taban ańdysqan
Ata dushpan sen ediń,
Ata jaýyń men edim.
Ejelgi dushpan el bolmas,
Etekten kesip jeń bolmas.
Han balasy aq súıek-
Báıekke sultan sen bolyp,
Sendeı nar qospaqtyń balasy
Maǵan ońasha jerde jolyqsań,
Qaırańnan alǵan shabaqtaı
Qıa bir soǵyp as etsem,
Tamaǵyńa qylqanyń keter demes em!
Mıras: Bar baılyǵym, baqytym, tilim meniń,
Til ónerin tapsyrmas bilim dedim.
Jaqsylyqty jyr etip osy tilmen,
Jamandyqty aıaýsyz tilimdedim.
Rıma: Taǵdyrym til bop, týym tolysty myń,
Qıar dúnıe qıanmen toǵysty únim.
Zamanymdy jyrlatqan óz tilimde,
Halqym saǵan ólgenshe boryshtymyn.
Nurtilek: Qaıran Abaı sendeısiz jesir óleń,
Qurmetińdi kesh bilsem keshirer em.
Ulylyǵyń tulǵańnyń uqqan saıyn,
Men túski kóleńkedeı kishireıem.
Hor: «Jelsiz túnde jaryq aı»
Bekarys: Ana tili – týǵan tilim, bas tilim,
Sen arqyly dúnıe tanyp talpyndym.
Sen arqyly álemge aıan bar isim,
Sen ómirde taýsylmaıtyn asylym.
Móldir: Ana tili – senen bıik shyń bar ma?
Sen arqyly jaryp kirem myńdarǵa.
Sensiz maǵan áýen qaıda, jyr qaıda,
Men shalqımyn qudiretiń turǵanda.
Zúlfına: Ana tili, is joq kúshiń jetpegen,
Senen týdy lırıkalyq lepti óleń.
Seni anamnyń mahabbaty dep bilem.
Seni oıymnyń jyr aınasy dep kórem.
Ázilhan: Ana tilde shyrqalady ánim de,
Ana tilsiz bolmaıdy esh sánimde.
Ana tilsiz tanyp almaı elimdi,
Ana tilsiz jyrlamaımyn jerimdi.
Til týraly ne bilemiz?
Móldir: Egemendi memlekettiń basty belgileriniń biri – til.
Rıma: Ata zańnyń 7-babynda «Qazaqstan Respýblıkasynyń memlekettik tili – qazaq tili» dep kórsetilgen.
Zúlfına: Qazaqstan respýblıkasynyń memlekettik tili bolýy zańdylyq.
Jandarbek: Elimiz táýelsizdik alǵannan keıin 1997 jyly 11 shildede QR-nyń Parlamenti «Til týraly» zań qabyldady.
Aıbıbi: Onda memlekettik mekemelerde is-qaǵazdardy júrgizýdi kezeń-kezeńimen kóshirý kerek degen.
Uljan: Anasyn qadirlemeý qandaı haıýandyq bolsa, ana tili taǵdyryna enjarlyqpen qaraý adamgershilikke jatpaıtyn óreskeldik.
Jaınagúl: Eliniń táýelsizdigin oılaıtyn adam tiliniń kemeldenýine de qolǵabysyn aıamaýǵa tıisti.
Amanjan: Shyǵystyń ejelgi bir danyshpany: «Dúnıeni túzetkiń kelse, áýeli óziń túzel, sonan sońbalańnyń dostaryn túze» degen eken.
Juldyz: «Eger ana tilimizge shyn janymyz ashıtyn bolsa, ony áýeli ózimiz úırenip, sodan soń balalarymyz ben dostarymyzǵa úıretken abzal», - deıdi Á. Kekilbaı atamyz.
Qadirbekova Dana: J. Aımaýytov: «ana tilin jaqsy meńgerip almaı turyp, ózge pánderdi túsiný múmkin emes. Ana tili – júrektiń tereń syrlaryn, halyqtyń basynan keshken dáýirlerin urpaqtan-urpaqqa jetkizip, saqtap otyratyn qazyna» degen.
Laýra: O, Adamdar, qadirine jetińder,
Ana tiliń – anań, syılap ótińder.
Árkimnniń týǵan tili – týǵan sheshe.
Oǵan bala mindetti san myń ese.
Hor: «Ananyń tili – aıaýly úni». Jeke daýysta: Suńǵatqyzy Gúlaına.
Jantóre: Tilim meniń,
Tilim úshin myń ólip, myń tirildi elim.
Adalymmen, arymmen qatar qoıyp,
Tildi qorǵaý paryzym búgin meniń.
S. Dana: Ákeń – qazaq, shesheń qazaq, qaraǵym,
Sen de ulysyń mynaý darhan dalanyń.
Ár halyqta ulttyq namys degen bar,
Ony bıik qasıet dep sanaǵan.
Birge: Otan, Ana, Ana tiliń – úsh anyq,
Osylarsyz bolashaqta kúniń joq.
2-bólim: «Ana tili – bilimniń kilti»
Ár halyqtyń ana tili – bilimniń kilti. Bizdiń jastarymyzdyń ana tilin jetik biletin, bilimdi, mádenıetti bolýyn qalaımyn. Olaı bolsa, 2-bólim «Ana tili – bilimniń kilti» bólimin bastaýǵa ruqsat etińizder. Bul bólimde oqýshylar ekige bólinip saıysady.
Oıynnyń bólimderi:
Báıge
Polıglot
Maqal-mátel
Shyǵarmashylyǵyńdy shyńda
Kim júırik?
Báıge
Báıge suraqtary:
İ topqa:
1. Óner aldy ne? (qyzyl til)
2. .Eń birinshi baqytym (halqym)
3. Úsh bıdi ata (Tóle bı, Áıteke bı, Qazybek bı)
4. Tildiń negizgi qyzmeti? (sóılesý, qarym-qatynas jasaý)
5. «Qyzyl» sózi qaı sóz tabyna jatady? (syn esim)
6. «Aqqý dushpan - ...» (aqyl dos)
7. «Úsh báıterek» degenimiz kimder? (İlıas, Sáken, Beıimbet)
8. Til týraly zań qashan qabyldandy? (1997j 11 shildede)
9. Qazaqta top attylardyń jarysy qalaı ataıdy? (báıge)
İİ topqa:
1.Bal tamǵan tildegi ne? (ý tamar)
2.Al ekinshi baqytym (tilim meniń)
3. «Týǵan tilim» óleńiniń avtory kim? (D. Ábilov)
4. Eki adamnyń sóılesýin ne deıdi? (dıalog)
5. «Qurǵaq» sóziniń qarsy maǵynaly sózi? (ylǵal)
6. Sóz anasy ... (qulaq)
7. Bes arysty ata. (Myrjaqyp, Shákárim, Júsipbek, Maǵjan, Ahmet)
8. Bir top attylar tartyspaǵy qazaqta qalaı atalady? (kókpar(
9. «Qr-nyń memlekettik tili –qazaq tili» dep Ata zańnyń neshinshi babynda kórsetilgen? (7-babynda)
Polıglot
Suraq qoıylady, jaýaby úsh tilde berilýi tıis. Ár jaýap 10 upaımen baǵalanady.
İ topqa:
1. Tili bar, úni joq, 2) Kóz qorqaq, ne batyr?
Ózinde adam túsingen. (qol-rýka-hend)
(kitap-knıga-wook)
1. Adamdy adam etken ne? 2) Aıaǵy bireý, qoly joq,
(eńbek-trýd- work) Shıyr-shıyr joly kóp.
Ózi sóıleı bilmeıdi,
Salǵan izi sóıleıdi.
(qalam-rýchka-ren)
Maqal sózdiń máıegi
Bul bólimde ár topqa maqaldyń jartysy aıtylady, ári qaraı jalǵastyrý kerek.
1-topqa:
Jeti ret ólshep, ... (bir ret pish)
Til tas jarady, ... (tas jarmasa bas jarady)
Til – jutamas ...(baılyq)
Kóp tyńda ... (az sóıle)
2-topqa
Óner kózi - ...(halyqta)
Ana tilińdi umytqanyń ... (óz tilińdi qurtqanyń)
Aqyl azbaıdy, ...(bilim tozbaıdy)
Ónerli ... (órge júzer)
«Shyǵarmashylyǵyńdy shyńda»
Bul bólimde til týraly óleń shyǵarý.
1-topqa 2-topqa
____________ súıemin, ____________ án-jyrym,
____________ óleńim. ____________ syrym.
____________ asyr sap, ____________ arnalat,
____________ kelemin. ____________ ónerim.
«Kim júırik?»
«Tulpar», «Qyzǵaldaq» sózderi beriledi, osy sózderden sóz quraýǵa bolady?
Bul bólim oqýshylardyń sózdik qoryn damytady.
Qorytyndysy shyǵarylyp, dıplommen marapattalady.
Qorytyndy:
Muǵalim: Ana tilimiz qazir de úlken óriske jol tartty. Degenmen «Ana tili – qazaq tili» degen sózdi qaǵazǵa emes, kókiregimizge jazatyn kez jetti. Olaı bolsa, bizdiń maqsatymyz – ana tilimizdi qadirleý, memlekettik til mártebesin kóterý.
Qymbatty shákirtter! Óziniń baılyǵy, sulýlyǵy jáne ıkemdiligi jaǵynan dúnıe júzindegi ozyq tildermen teńdese alatyn ana tiliń bar ekenin umytpa! Ana tilińniń kósegesin kógertý, mártebesin ósirý, baıandy etý endigi jerde ózderińe baılanysty. Oqý – bilim, eńbek jolynda ana tilińniń qamqorshysy bola bil!
Zıneden selosy, Iý.Gagarın atyndaǵy orta mektebiniń
bastaýysh synyp muǵalimi
Aqtaeva Janna Turlanqyzy
Taqyryby: Ana tilim – ajarym, asyl muram
Maqsaty: Qazaq tili ónerin, sheshendik pen tapqyrlyqty, qazaq tarıhyndaǵy salt-dástúrlerdegi til shuraıyn taný, úlgi alý. El taǵdyryn sheshen dana bıler, el ishindegi talantty adamdar da til qudiretin kóp tanytyp, asyl sózder men ulaǵatty pikirlerdi joǵaltpaı ǵasyrdan-ǵasyrǵa jetkizip, halyqtyń altyn qazynasyna aınaldyrǵan. Jalań urandardan góri halyq mádenıetin til arqyly nasıhattap, ana tiliniń ómirsheńdigin, adam tirshiligindegi rólin jetkizý kózdeledi.
Kórnekiligi: Til týraly oıly sózder, naqyl sózder, dombyra.
Júrý barysy:
Uıymdastyrý bólimi:
Kirispe sóz: «Qazaqstannyń memlekettik tili – qazaq tili. Qazaqstan kóp ultty memleket. Kóp ultty memleket úshin memlekettik til qajet».
«Til – jeke adamnyń týyndysy emes, qoǵamnyń jemisi, qoǵamnyń nátıjesi. Til – qoǵamdaǵa adamdardyń qarym-qatynas quraly. Sondyqtan da til – qoǵamdyq qubylys, qoǵamdyq qyzmetimen ómir súretin qubylys».
Olaı bolsa, Prezıdentimiz N. Á. Nazarbaev óz joldaýynda «Ulttyq til – qazaq ultynyń rýhanı, mádenı baılyǵyn urpaqtan-urpaqqa jetkizýshi qasıetti qural» dep basa kórsetken bolatyn.
Halyqtyń tarıhta qalýy tiline, tiliniń saqtalýyna baılanysty.
«Súıemin týǵan tildi – anam tilin,
Besikte jatqanymda-aq bergen bilim» - dep aqyn Sultanmahmut Toraıǵyrov beker jyrlamaǵan. Ana tili ár adamǵa ananyń aq sútimen, ananyń áldıimen, besik jyrymen qulaqqa sińip, atadan balaǵa jetip otyratyn uly kúsh.
Olaı bolsa, ana tilimizdi qadirleýge, qasterleýge arnalǵan «Ana tilim – ajarym, asyl muram» atty ashyq tárbıe saǵatyn ashyq dep jarıalaımyz.
1-bólim: «Ana tilim - ajarym, asyl muram»
S. Dana: Qurmetti qonaqtar!
Jantóre: Ulaǵatty ustazdar, bilimdi shákirtter!
S. Dana: Saltanat keshin bastaıyq!
Jantóre: Qosh kelipsiz bárińiz!
Rysgúl: Kele jatqan máńgiden dara saltym,
Maqtanyshym, eldigim, parasatym,
Sensiz tilim, teńi joq tirshiligim,
Ómirime óń berip jarasatyn.
Aıdana: Tilden ótken injýdi izdemegen,
Kórmegen el qaımyǵyp, túzde neden.
Bas kespek bolǵanymen, til kespek joq,
Tirligimnen tilimdi úzbe degen.
Qundyz: Aman ótip qıamet ótkelderden
Jyǵylmadym ne daýyl, ótkel jelden
Jaz baǵyndaı jadyrap shýaǵyn tók,
Jarqyn dáren ómirli kóktemderden.
Amanjan: Aman jetti kóne kún alystardan,
Alys qalǵan ǵasyrdan, ǵaryshtardan.
Baba sanap syrlasyp, súıem seni,
Bir ózińmen myń jyldar tabysty arman.
S. Dana: Dep aqyndar jyrlaǵandaı halqymyzdyń óshpes asyly, sónbes shyraǵy, mol qazynasy, san ǵasyr tarıhy bar qasıetti til men ónerine arnalǵan «Ana tilim – ajarym, asyl muram» atty ádebı-mýzykalyq keshimizdi bastaımyz.
Gúlaına: Til – ulttyq belgi, halyqtyń mura, dúnıe - tanym quraly. Halyqtyń tarıhta qalýy tiline baılanysty. Til – halyqtyń jany, sáni, tastaı keskin-kelbeti, bolmysy. Adamdyq muratqa jetkizetin ana tili men ata dástúri. Bizdiń, osyndaı halyqtyń qasıetti muramyz – ana tilimiz!
Qazaq tili – dúnıejúzindegi eń baı, bedeldi de beıneli tilderdiń biri.
«Ótkirdiń júzi, kesteniń bizi,
Órnegin sendeı sala almas», - dep uly Abaı atamyz tańyrqap, taǵzym etken osy qasıetti tilimiz.
Qalekesova Dana: Ár adamzattyń qasıeti men mádenıeti óz halqyn, óziniń ata mekenin qalaı bilýimen ólshenbek.
Ananyń aq sútine, ýyzyna jaryǵan adam qashanda Otanshyl, ultjandy bolmaq. Árkimniń óz tiline degen qurmetti óz anasyna, óz ultyna, óz Otanyna degen qurmet dep bilý kerek.
Rysgúl: Til –taǵdyry qazirgi kezdegi eń basty problemalardyń biri. Sebebi ǵalymdardyń zertteýi boıynsha ótken ǵasyrdyń basynda dúnıejúzinde 8000 til bolǵan dep boljamdaıdy. Sol tilderdiń qazirgi tańda 2000-y ǵana qoldanysta. Qalǵan tilder iri tilderge jutylyp, óli tilder qataryna ótti. Sondyqtan da bizge myna jahandaný zamanynda óz tilimizdi saqtap qalý úshin oılanatyn kez keldi dep oılaımyn.
Juldyz: Tilim meniń tirligi mol muramsyń.
Ata rýhyn janyma qondyrasyń.
Ózińmenen tanydym tarıhymdy,
Kemeldengen ózińmen toldy jasym.
Uljan: Tilim meniń sarqylmas qazynasyń,
Bir senimen bolmystyń nazy basym.
Qane, tarıh sóıleıdi óziń bolyp,
Jyr – ǵumyr bop búginde jazylysyń.
Qadirbekova Dana: Qazaq halqynyń erte zamanynda jasaǵan murasynyń bir túri – halyq aýyz ádebıeti. Halyq aýyz ádebıetindegi úlken bir sara jol – ol danalar máıegi.
Kórinis: «Sóz bastaǵan sheshender sóıleıdi»
Sahnaǵa Tóle bı, Áıteke bı, Qazybek bı shyǵady.
Tóle bı: Salyqov Amanjan
Áıteke bı: Qamıdollaev Ázilhan
Qazybek bı: Sarsenbaev Mıras
Tóle bı: Ýa, halqym, sóz qadirin bilesiń,
Jańbyr jaýmasa jer jetim,
Basshysy bolmasa el jetim.
Uqpasqa aıtqan sóz jetim.
Atyń jaqsy bolsa,
Er jigittiń pyraǵy
Balań jaqsy bolsa,
Jan men tánniń shyraǵy.
Sóz tyńdaǵysh jastarǵa aıtatyn 10 túrli jumbaǵym bar.
Áıteke bı: Aıtyńyz, uly aǵa.
Tóle bı: Aıtsam on túrli jumbaǵym mynaý:
Aty jamannyń armany keter,
Balasy jamannyń dármeni keter.
Qazybek bı: Uly aǵa! Bul jumaqty men shesheıin, ruqsat etińiz.
Tóle bı: Ruqsat, qaz daýysty Qazybegim, ruqsat!
Qazybek bı: Bir degenimiz – birligi ketken el jaman.
Eki degenimiz – egisip ótken er jaman.
Úsh degenimiz – úsh butaqqa bólingen aǵaıyn jaman.
Tórt degenimiz – tósekten bezgen jas jaman.
Bes degenimiz – belsenip shapqan jaý jaman.
Alty degenimiz – asqynyp ketken dert jaman.
Jeti degenimiz – jesir qalǵan jas jaman.
Segiz degenimiz – serpilmegen qaıǵy jaman.
Toǵyz degenimiz – torqaly toı, topyraqty bas kórsetpese, sol jaman.
On degenimiz – ońalmas kárilikke daýa bolmas, - degen sózińiz, uly aǵa!
Tóle bı: Raqmet, dál taýyp sheshtiń, oıy da, tili de júırik tulparym meniń!...
Áıteke bı: Sýalmaıtyn sýat joq,
Tartylmaıtyn bulaq joq.
Tamyry sýda tursa da,
Ýaqtysy jetkende,
Qýramaıtyn quraq joq.
Tek jaqsydan ólmeıtin sóz qalady.
Tóle bı: Durys aıtasyń, Áıteke. Al qaz daýysty Qazybek bı, mynaý jıylǵan halaıyqqa ne aıtasyń?
Qazybek bı: Órkenim óssin deseń,
Kekshil bolma –
Kesapaty tıer elińe.
Eliń óssin deseń,
Órshil bolma-
Óskenińdi óshirersiń.
Basyna is túsken paqyrǵa
Qastyq qylma-
Qaıǵysy kósher basyńa.
Janashyry joq jarlyǵa,
Járdemshi bol asyǵa.
Qıyn-qystaý kúnderde
Ózi keler qasyńa.
Búgin saǵy syndy dep,
Jaqynyńdy basynba.
Tóle bı: Sóziń asyl, qaz daýysty Qazybek!
Ýa, halaıyq!
Kósile shabal jeriń bar,
Taý kótergen eriń bar,
Qol bolarlyq eliń bar,
Atadan qalǵan sara jolyń bar,
Sóz qadirin bilińder!
Bı: «Aqqý» Bıleıtin qyzdar toby.
Qalekesova Dana: Halyq aýyz ádebıetiniń erteden kele jatqan kúrdeli salasynyń biri – batyrlar jyry. Bul jyrlar halyqtyń Otandy súıý, basqynshy jaýdan el qorǵaý, halyq erlik etý ıdeıasynan týǵan.
Kúmisaı: «El úmitin el aqtar,
Er ataǵyn er saqtar.
Erlik birlikte emes júrekte, » - degendeı «Alpamys batyr» jyrynan úzindi tyńdap kóreıikshi. Sahnaǵa Alpamys batyr shyǵady.
«Alpamys jyrynan» úzindi. Oryndaıtyn Nurtilek Talǵatuly
Jantóre: Sóz óneriniń damýyna, taralýyna, saqtalýyna erekshe qyzmet etip kelgen HV-HVİİİ ǵasyr jyrshy-jyraýlar eńbegi arnaıy sóz etýdi, úlken qurmetpen ataýdy kerek etedi. Endeshe, sózdi jyrshylar men termeshilerge bereıik.
Ortada Aqtanberdi jyraý - Bekarys
Dushpannan kórgen qorlyǵym, Jaýǵa shaptym tý baılap,
Sary sý boldy júrekte. Shepti buzdym aıqaılap.
On jetide qursanyp, Dushpannan kórgen qorlyqtan,
Qylysh ildim bilekke. Jalyndy júrek qan qaınap.
Jaýǵa qaraı atandym El-jurtty qorǵaılap,
Jetkiz dep qudaı tilekke! Ólimge júrmiz bas baılap.
Ortada Buqar jyraý – Jandarbek.
Ejelgi dos jaý bolmas, İlimdi túgil bilse de,
Tirneýishte haty bar. Qyzyǵyn qolmen bólse de,
Ejelgi dushpan el bolmas, Qyzyqty kúngi qyryndap
Kóńilinde kirdiń daty bar. Qısynsyz kúıge tússe de-
Ejelgi dos jaı bolmas, Ómirge tolmas azamat
Aıtysqan onyń serti bar.
Ejelgi dushpan el bolmas Jaqyndap ajal tursa da,
Kóńilinde tutqyr kiri bar. Janyna qylysh ursa da,
Qaljyrap kóli qaraıyp,
Álemdi túgil kórse de, Qaraýytyp kóz tursa da-
Altyn úıge kirse de, Úmitin qoımas adamzat!
Aspanda juldyz aralap,
Aı nuryn ustap minse de-
Qyzyqqa toımas adamzat!
Aıbıbi: Ana tili qudiret kúnim dedim,
Kúnim barda jadyrap kúlimdedim.
Bar álemge tanyldym qazaq bolyp,
Qazaq balyp sharlaıdy únim meniń.
Jandarbek: sensiń tilim, ómirlik jan baılyǵym,
Jan baılyqsyz perzent bop janbaıdy ulyń.
Sensiz meniń, juldyzdy taǵdyrym da,
Din amanda solarmen samǵaımyn men.
S. Dana: Qazaq halqynyń aýyz ádebıetindegi óristi bir sala aqyndyq óner desek, sonyń qyzýy mol, qyzyǵy kóp janr – aqyndar aıtysy.
Endi, biz ótken ǵasyrdaǵy aqyndar aıtysynyń shoqtyǵy bıik úlgisi bolǵan «Birjan - Sara» aıtysynan shaǵyn kórinisti tamashalaıyq.
Sahnada Birjan men Sara. (Aıtystan úzindi)
Birjan – Mıras: Sarajan bala jastan qyzdyń óri,
İzdeseń kelip turmyn Birjan seri.
Áýeli qazaqshalap kóriseıik,
Beri kel jasyń kishi menen góri.
Sara – Aıbıbi: Ejelden, sen basylǵan jeldi kórik,
Tań qalam sáýletińdi senen kórip.
Óleńdi qolqa qylsań aǵytarmyn,
Endeshe kóriseıik qoldy berip.
Amanjan: Ózi aqyn, ózi er, ózi kósem,
Taba alam ba Mahambetti men izdesem.
Onyń oıy naızaǵaı jarqylyndaı,
Onyń jany juldyzben egiz desem.
Kim bar meniń sózimdi jan demeıtin,
Ol kún ǵoı kógine órmeleıtin
Ala almadym alysyp osynaý shyńdy,
Sala almadym mahamnyń men de keıpin, -
S. Dana: Dep aqyn jyrlaǵandaı halyqtyń erkindigi men bostandyǵy úshin kúresken, «qara qazan, sary bala qamy úshin qylysh sermegen» patrıot aqyn Mahambet jyryn tyńdap kóreıikshi.
Sahnada Mahambet aqyn –Jantóre. Mahambettiń termesi «Men edim»
Men, men edim men, men edim,
Men Narynda júrgende
Eńirep júrgen er edim.
Isataıdyń barynda
Eki tarlan bóri edim.
Eregisken dushpanǵa
Qyzyl syrly jebe edim.
Jaqsylarǵa ep edim,
Jamandarǵa kóp edim.
Eregisken dushpannyń
Eki talaı bolǵanda,
Azyq qyp etin jep edim.
Han balasy aq súıek,
Ejelden taban ańdysqan
Ata dushpan sen ediń,
Ata jaýyń men edim.
Ejelgi dushpan el bolmas,
Etekten kesip jeń bolmas.
Han balasy aq súıek-
Báıekke sultan sen bolyp,
Sendeı nar qospaqtyń balasy
Maǵan ońasha jerde jolyqsań,
Qaırańnan alǵan shabaqtaı
Qıa bir soǵyp as etsem,
Tamaǵyńa qylqanyń keter demes em!
Mıras: Bar baılyǵym, baqytym, tilim meniń,
Til ónerin tapsyrmas bilim dedim.
Jaqsylyqty jyr etip osy tilmen,
Jamandyqty aıaýsyz tilimdedim.
Rıma: Taǵdyrym til bop, týym tolysty myń,
Qıar dúnıe qıanmen toǵysty únim.
Zamanymdy jyrlatqan óz tilimde,
Halqym saǵan ólgenshe boryshtymyn.
Nurtilek: Qaıran Abaı sendeısiz jesir óleń,
Qurmetińdi kesh bilsem keshirer em.
Ulylyǵyń tulǵańnyń uqqan saıyn,
Men túski kóleńkedeı kishireıem.
Hor: «Jelsiz túnde jaryq aı»
Bekarys: Ana tili – týǵan tilim, bas tilim,
Sen arqyly dúnıe tanyp talpyndym.
Sen arqyly álemge aıan bar isim,
Sen ómirde taýsylmaıtyn asylym.
Móldir: Ana tili – senen bıik shyń bar ma?
Sen arqyly jaryp kirem myńdarǵa.
Sensiz maǵan áýen qaıda, jyr qaıda,
Men shalqımyn qudiretiń turǵanda.
Zúlfına: Ana tili, is joq kúshiń jetpegen,
Senen týdy lırıkalyq lepti óleń.
Seni anamnyń mahabbaty dep bilem.
Seni oıymnyń jyr aınasy dep kórem.
Ázilhan: Ana tilde shyrqalady ánim de,
Ana tilsiz bolmaıdy esh sánimde.
Ana tilsiz tanyp almaı elimdi,
Ana tilsiz jyrlamaımyn jerimdi.
Til týraly ne bilemiz?
Móldir: Egemendi memlekettiń basty belgileriniń biri – til.
Rıma: Ata zańnyń 7-babynda «Qazaqstan Respýblıkasynyń memlekettik tili – qazaq tili» dep kórsetilgen.
Zúlfına: Qazaqstan respýblıkasynyń memlekettik tili bolýy zańdylyq.
Jandarbek: Elimiz táýelsizdik alǵannan keıin 1997 jyly 11 shildede QR-nyń Parlamenti «Til týraly» zań qabyldady.
Aıbıbi: Onda memlekettik mekemelerde is-qaǵazdardy júrgizýdi kezeń-kezeńimen kóshirý kerek degen.
Uljan: Anasyn qadirlemeý qandaı haıýandyq bolsa, ana tili taǵdyryna enjarlyqpen qaraý adamgershilikke jatpaıtyn óreskeldik.
Jaınagúl: Eliniń táýelsizdigin oılaıtyn adam tiliniń kemeldenýine de qolǵabysyn aıamaýǵa tıisti.
Amanjan: Shyǵystyń ejelgi bir danyshpany: «Dúnıeni túzetkiń kelse, áýeli óziń túzel, sonan sońbalańnyń dostaryn túze» degen eken.
Juldyz: «Eger ana tilimizge shyn janymyz ashıtyn bolsa, ony áýeli ózimiz úırenip, sodan soń balalarymyz ben dostarymyzǵa úıretken abzal», - deıdi Á. Kekilbaı atamyz.
Qadirbekova Dana: J. Aımaýytov: «ana tilin jaqsy meńgerip almaı turyp, ózge pánderdi túsiný múmkin emes. Ana tili – júrektiń tereń syrlaryn, halyqtyń basynan keshken dáýirlerin urpaqtan-urpaqqa jetkizip, saqtap otyratyn qazyna» degen.
Laýra: O, Adamdar, qadirine jetińder,
Ana tiliń – anań, syılap ótińder.
Árkimnniń týǵan tili – týǵan sheshe.
Oǵan bala mindetti san myń ese.
Hor: «Ananyń tili – aıaýly úni». Jeke daýysta: Suńǵatqyzy Gúlaına.
Jantóre: Tilim meniń,
Tilim úshin myń ólip, myń tirildi elim.
Adalymmen, arymmen qatar qoıyp,
Tildi qorǵaý paryzym búgin meniń.
S. Dana: Ákeń – qazaq, shesheń qazaq, qaraǵym,
Sen de ulysyń mynaý darhan dalanyń.
Ár halyqta ulttyq namys degen bar,
Ony bıik qasıet dep sanaǵan.
Birge: Otan, Ana, Ana tiliń – úsh anyq,
Osylarsyz bolashaqta kúniń joq.
2-bólim: «Ana tili – bilimniń kilti»
Ár halyqtyń ana tili – bilimniń kilti. Bizdiń jastarymyzdyń ana tilin jetik biletin, bilimdi, mádenıetti bolýyn qalaımyn. Olaı bolsa, 2-bólim «Ana tili – bilimniń kilti» bólimin bastaýǵa ruqsat etińizder. Bul bólimde oqýshylar ekige bólinip saıysady.
Oıynnyń bólimderi:
Báıge
Polıglot
Maqal-mátel
Shyǵarmashylyǵyńdy shyńda
Kim júırik?
Báıge
Báıge suraqtary:
İ topqa:
1. Óner aldy ne? (qyzyl til)
2. .Eń birinshi baqytym (halqym)
3. Úsh bıdi ata (Tóle bı, Áıteke bı, Qazybek bı)
4. Tildiń negizgi qyzmeti? (sóılesý, qarym-qatynas jasaý)
5. «Qyzyl» sózi qaı sóz tabyna jatady? (syn esim)
6. «Aqqý dushpan - ...» (aqyl dos)
7. «Úsh báıterek» degenimiz kimder? (İlıas, Sáken, Beıimbet)
8. Til týraly zań qashan qabyldandy? (1997j 11 shildede)
9. Qazaqta top attylardyń jarysy qalaı ataıdy? (báıge)
İİ topqa:
1.Bal tamǵan tildegi ne? (ý tamar)
2.Al ekinshi baqytym (tilim meniń)
3. «Týǵan tilim» óleńiniń avtory kim? (D. Ábilov)
4. Eki adamnyń sóılesýin ne deıdi? (dıalog)
5. «Qurǵaq» sóziniń qarsy maǵynaly sózi? (ylǵal)
6. Sóz anasy ... (qulaq)
7. Bes arysty ata. (Myrjaqyp, Shákárim, Júsipbek, Maǵjan, Ahmet)
8. Bir top attylar tartyspaǵy qazaqta qalaı atalady? (kókpar(
9. «Qr-nyń memlekettik tili –qazaq tili» dep Ata zańnyń neshinshi babynda kórsetilgen? (7-babynda)
Polıglot
Suraq qoıylady, jaýaby úsh tilde berilýi tıis. Ár jaýap 10 upaımen baǵalanady.
İ topqa:
1. Tili bar, úni joq, 2) Kóz qorqaq, ne batyr?
Ózinde adam túsingen. (qol-rýka-hend)
(kitap-knıga-wook)
1. Adamdy adam etken ne? 2) Aıaǵy bireý, qoly joq,
(eńbek-trýd- work) Shıyr-shıyr joly kóp.
Ózi sóıleı bilmeıdi,
Salǵan izi sóıleıdi.
(qalam-rýchka-ren)
Maqal sózdiń máıegi
Bul bólimde ár topqa maqaldyń jartysy aıtylady, ári qaraı jalǵastyrý kerek.
1-topqa:
Jeti ret ólshep, ... (bir ret pish)
Til tas jarady, ... (tas jarmasa bas jarady)
Til – jutamas ...(baılyq)
Kóp tyńda ... (az sóıle)
2-topqa
Óner kózi - ...(halyqta)
Ana tilińdi umytqanyń ... (óz tilińdi qurtqanyń)
Aqyl azbaıdy, ...(bilim tozbaıdy)
Ónerli ... (órge júzer)
«Shyǵarmashylyǵyńdy shyńda»
Bul bólimde til týraly óleń shyǵarý.
1-topqa 2-topqa
____________ súıemin, ____________ án-jyrym,
____________ óleńim. ____________ syrym.
____________ asyr sap, ____________ arnalat,
____________ kelemin. ____________ ónerim.
«Kim júırik?»
«Tulpar», «Qyzǵaldaq» sózderi beriledi, osy sózderden sóz quraýǵa bolady?
Bul bólim oqýshylardyń sózdik qoryn damytady.
Qorytyndysy shyǵarylyp, dıplommen marapattalady.
Qorytyndy:
Muǵalim: Ana tilimiz qazir de úlken óriske jol tartty. Degenmen «Ana tili – qazaq tili» degen sózdi qaǵazǵa emes, kókiregimizge jazatyn kez jetti. Olaı bolsa, bizdiń maqsatymyz – ana tilimizdi qadirleý, memlekettik til mártebesin kóterý.
Qymbatty shákirtter! Óziniń baılyǵy, sulýlyǵy jáne ıkemdiligi jaǵynan dúnıe júzindegi ozyq tildermen teńdese alatyn ana tiliń bar ekenin umytpa! Ana tilińniń kósegesin kógertý, mártebesin ósirý, baıandy etý endigi jerde ózderińe baılanysty. Oqý – bilim, eńbek jolynda ana tilińniń qamqorshysy bola bil!
You Might Also Like
-
Almaty qalasy, Áýezov aýdany
