Ańyz kúılermen jumys jasaý
Qyzylorda oblysy, Qazaly aýdany,
Áıteke bı kenti, Balalar áýez mektebiniń dombyra synybynyń muǵalimi
Baıdaýletova Mıramkúl
Sabaqtyń taqyryby: Ańyz kúılermen jumys jasaý
Sabaqtyń maqsaty: Oqýshyǵa dombyrada oryndalatyn ańyz kúıler jaıynda tereń maǵlumat berip, ańyz kúılerdi oryndaı bilýge úıretý.
Sabaqtyń mindetteri:
Bilimdilik: Ańyz kúılerdiń shyǵý tarıhymen tanystyra otyryp, kúı týraly teorıalyq bilim berý.
Tárbıelik: Kúıdiń shyǵý tarıhyn túsindire otyryp, ónerdi qurmetteýge, babalar murasyn qasterleýge tárbıeleý.
Damytýshylyq: Kúılerdi tyńdata otyryp, estý qabileti men kúıge degen qyzyǵýshylyǵyn oıatý, ádebıet pánimen, etnografıamen baılanysyn arttyrý.
Sabaqtyń ádisi: Taqyrypty túsindirý, úntaspalardy tyńdaý, suraq - jaýap arqyly oqýshynyń kásibı oılaýyn damytý.
Formasy: jeke sabaq
Kórnekilikter: taqyrypqa baılanysty jazylǵan erejeler, kúıdiń ańyzyna baılanysty sýretter, úntaspa, dombyra aspaby.
Pánaralyq baılanys: qazaq mýzyka ádebıeti
Sabaqtyń barysy:
I Uıymdastyrý kezeńi:
İİ Úı tapsyrmasy
IIİ Jańa sabaq:
(Halyq kúıleriniń túrli janrlaryna, onyń ishinde ańyz kúılerge tereń maǵlumat berý).
( «Nar ıdirgen» kúıiniń ańyzyn baıandap, kúıdiń úsh tarmaǵyn úntaspadan tyńdatý).
(«Nar ıdirgen» (jigittiń tartqany) kúıin taldaý).
IV Sabaqty bekitý
a) Sabaqty pysyqtaý.
b) Úıge tapsyrma berý.
İİ. Dınanyń «Bulbul» kúıin jatqa oınatamyn. Kemshilikterin túzep, qaıtalatamyn.
İİİ. Qazaq halqynyń kúıshilik óneri sonaý kóne zamannan halqymyzben birge jasasyp, bite qaınasyp, kózimizdiń qarashyǵyndaı saqtap kele jatqan asyl qazynalarymyzdyń biri.
Qazaqtyń aspaptyq mýzykasy ıaǵnı, halyq kúıleri óziniń oryndaýshylyq erekshelikterine qaraı «tókpe» jáne «shertpe» kúıler bolyp bólinse, janrlyq turǵydan alty topqa bólinedi.
Atap aıtar bolsaq, ańyz kúıler, arnaý kúıler, tarıhı kúıler, turmys - salt kúıleri, lırıkalyq kúıler jáne tartys kúıler.
Ańyz kúıler - halyqtyq mýzyka ónerinde ejelden qalyptasqan shyǵarmalar qataryna jatady. Bul kúılerden halyqtyń ótken turmys - tirshiligi, bolmys - bitimi men oı - armany týraly derekterdi tanyp bilýge bolady. Mundaı kúılerdiń kúmbirlegen syrly sazymen birge egizdiń syńaryndaı bolyp aýyzsha aıtylatyn tereń maǵynaly ańyz áńgimeleri bar. Halyq aspaptyq mýzykasynda mundaı janrdy birtutas sınkretıkalyq forma dep ataıdy, ıaǵnı kúıdegi aýyzsha áńgime men kúı sazynyń bir - birinen ajyramaı, bólinbeı, birtutas bolyp oryndalatyndyǵyn kórsetedi.
Ańyz kúıler negizinen, dombyra, qobyz, sybyzǵy aspaptarynda oryndalady.
Ańyz kúılerdiń eń kóne túrlerine ań - qustardyń, jan - janýarlardyń atymen atalatyn kúılerin jatqyzýǵa bolady. Mysaly: «Aqqý», «Qaz», «Nar», «Qasqyr», «Jorǵa aıý», sıaqty kúıler qylqobyz aspabynda oryndalady. Bul kúılerdi tyńdaǵanda aqqýdyń suńqyldaǵany, nardyń bozdaǵany, qasqyrdyń ulyǵan úni qylqobyz aspabynda aıqyn kórinis tabady.
Sybyzǵy aspaby da halqymyzdyń kóne aspaptary qataryna jatady. Sondyqtan bul aspapta da «Sal qula», «Kerbez qyz», «Ańshynyń zary», «Arbıan qońyr» atty ańyz kúıler bizdiń zamanymyzǵa oryndaýshylar arqyly jetip otyr.
Al, dombyra aspabynda «Aqsaq qulan», «Sary ózen», «Salkúreń» «Bozaıǵyr», «Bozingen», «Nar ıdirgen», «Bulǵyn - sýsar» jáne t. b kóptegen kúıler ańyzdarymen oryndalýda.
Osy taqyrypqa baılanysty biz «Nar ıdirgen» kúıine toqtalamyz. Bul kúı negizinen Mańǵystaý óńirinde bolǵan oqıǵadan shyqqan kúı delinedi. Mańǵystaý jerine Aral, Kaspıı mańynda bolǵan kóshpeli taıpalardyń kóbi at izin salǵan. Munda ejelgi saqtardan bastap, kaspıler men alańdar, qypshaqtar men oǵyzdar, mońǵoldar men qalmaqtar, noǵaılar bolǵan. Bul kúıdi Tmat Merǵalıev 1963 jyly Mańǵystaý túbeginde turatyn Borashev Orlybaıdan jazyp alǵan. Bul kúı úsh tarmaqtan turady.
Endi kúıdiń ańyzyna toqtalaıyq:
Ertede bir kedeıdiń jalǵyz túıesi bolypty. Jazǵyturym túıesi botalap, eki kúnnen keıin botasy óledi. Botasyz qalǵan janýar ıimeı, jelini syzdap kúńirene bozdaıdy. Bul jaǵdaı kedeıdiń janyna qatty batady. Iesi bir kúni syrtqa shyǵyp qarasa, túıeniń eki kózinen jas parlap aǵyp tur eken. Sol aýylda Áýelbek degen bilgir adam bolady. Túıeniń ıesi soǵan barady. Sonda Áýekeń: «Ony tek sazben ıitýge bolady. Bul sheber dombyrashynyń ǵana qolynan keledi. Sen elge jar sal. Maıany ıitken adamǵa úlken syı - tartý beresiń», dep aqyl - keńes beredi. Sodan álgi kedeı: «Eger sazben maıany ıite alatyndaı ónerpaz tabylsa, tartý berýmen birge jalǵyz qyzymdy da soǵan qosar edim», - dep elge jar salady. Qyzdan úmitker bolyp, ózderiniń baqtaryn synamaqshy oımen habar jetken jerden talaı dombyrashy keledi. Biraq maıa ıimeıdi.
Birde túıeni ıitýge úsh dombyrashy keledi. Shart boıynsha maıany kim ıitse, qyz sol kisige turmysqa shyǵýy kerek. Qyz maıany qudyqtyń basyna ákelip, shelegin qolyna alyp, saýýǵa daıyn turady. Úsh dombyrashy kelisip, birinshi kezekti jasy úlken shalǵa beredi. Shal dombyranyń únin túıeniń bozdaǵanyndaı kúńirente tartqanda, maıanyń alpys eki tamyry shymyrlap ıı bastaıdy.
Endi osy shaldyń tartqan kúıin Mańǵystaýdyń belgili kúıshisi Serjan Shákiratovtyń oryndaýynda úntaspadan tyńdaıyq:
Nardyń ıigenin sezse de, qyz jelindi qatty qysyp turyp, - Iimedi! Dombyrany kelesi kisige berińiz, - dep shalǵa buıyrady. Bul shalǵa barmaý úshin qyzdyń istegen áreketi eken. Ekinshi kezekti alǵan jigit dombyrany kúńirente tartady. Qyz óz isin sol jerde otyrǵandarǵa sezdirmes úshin, kúı biraz tartylǵannan keıin maıanyń jelinin bosatyp, saýa beripti.
Sondaǵy jigittiń tartqan kúıin úntaspadan tyńdaımyz.
Úshinshi dombyrashy balaǵa kezek jetpeıdi. Buǵan qatty qınalǵan bala, qyzdan aırylǵan ókinishine arnap «Kúıdim, jandym» degen kúı tartypty.
Endi balanyń tartqan kúıin úntaspadan tyńdaımyz:
Osylaısha úsh dombyrashy kúılerin tartyp bolǵan soń, óz ónerine senimi mol shal qyzǵa qarap:
- Shyraǵym! Maıany ıitken men edim, siz zorlyq jasap otyrsyz. Eger osy aıtqanymdy beker deseńiz, biz álgi tartqan kúılerimizdi tartyp úsh jaqqa ketelik. Osy janýar kimge «botam» dep emine erer eken, - deıdi. Qyz maıany ıitken kim ekenin bile tursa da shaldyń talabyn oryndaýǵa májbúr bolady.
Aıtqandaı - aq, maıa shaldyń artynan qalmaı, shapanyn ıiskelep ere beripti. Muny kórgen halyq maıany kim ıitkenin biledi. Bul jaǵdaıdy jurtshylyq tegis kórgen soń, shal qaıta kelip qyzǵa:
- Qaraǵym, budan bylaı ótirikke úıir bolma, qalaǵan qosaǵyńmen birge qartaı, - dep batasyn berip, qyzdy jigitke qosyp ketipti.
Endi «Nar ıdirgen» kúıindegi jigittiń tartqan nusqasyna toqtalamyz. Kúıdi oqýshyǵa aldymen ózim oryndap kórsetemin.
Kúı formasy jaǵynan býyndyq formadaǵy kúıler qataryna jatady. Ádettegideı bas býyn, orta býyn, saǵadan turady. Kúıdiń ólshemi – 6/8; qaǵysy - ilme qaǵys, qara qaǵystardan turady.
IV. Suraq - jaýap arqyly ótilgen sabaqty pysyqtaımyn.
1. Halyq kúıleri __ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ janrlaryna bólinedi.
2. Ańyz kúıler _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ aspaptarynda oryndalǵan.
3. Ańyz kúılerdiń ishindegi jan - janýarlar, ań - qustardyń atymen atalatyn kúıler _ _ _ _ _ _ _ _ _ _
4. «Nar ıdirgen» kúıi _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ óńirinde bolǵan oqıǵadan shyqqan.
5. Bul kúıdi Tmat Merǵalıev _ _ _ _ _ _ jyly Mańǵystaý túbeginde turatyn _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ jazyp alǵan.
6. «Nar ıdirgen» kúıi _ _ _ _ _ tarmaqtan turady.
7. Ańyz boıynsha nardy _ _ _ _ _ _ _ _ shal ıitedi, qyz _ _ _ _ _ _ _ __ _ turmysqa shyǵady.
8. Kúılerdi úntaspadan _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ oryndaýynda tyńdadyq.
Oqýshyny baǵalap, úıge «Nar ıdirgen» kúıin saǵasyna deıin taldaýǵa beremin.
Áıteke bı kenti, Balalar áýez mektebiniń dombyra synybynyń muǵalimi
Baıdaýletova Mıramkúl
Sabaqtyń taqyryby: Ańyz kúılermen jumys jasaý
Sabaqtyń maqsaty: Oqýshyǵa dombyrada oryndalatyn ańyz kúıler jaıynda tereń maǵlumat berip, ańyz kúılerdi oryndaı bilýge úıretý.
Sabaqtyń mindetteri:
Bilimdilik: Ańyz kúılerdiń shyǵý tarıhymen tanystyra otyryp, kúı týraly teorıalyq bilim berý.
Tárbıelik: Kúıdiń shyǵý tarıhyn túsindire otyryp, ónerdi qurmetteýge, babalar murasyn qasterleýge tárbıeleý.
Damytýshylyq: Kúılerdi tyńdata otyryp, estý qabileti men kúıge degen qyzyǵýshylyǵyn oıatý, ádebıet pánimen, etnografıamen baılanysyn arttyrý.
Sabaqtyń ádisi: Taqyrypty túsindirý, úntaspalardy tyńdaý, suraq - jaýap arqyly oqýshynyń kásibı oılaýyn damytý.
Formasy: jeke sabaq
Kórnekilikter: taqyrypqa baılanysty jazylǵan erejeler, kúıdiń ańyzyna baılanysty sýretter, úntaspa, dombyra aspaby.
Pánaralyq baılanys: qazaq mýzyka ádebıeti
Sabaqtyń barysy:
I Uıymdastyrý kezeńi:
İİ Úı tapsyrmasy
IIİ Jańa sabaq:
(Halyq kúıleriniń túrli janrlaryna, onyń ishinde ańyz kúılerge tereń maǵlumat berý).
( «Nar ıdirgen» kúıiniń ańyzyn baıandap, kúıdiń úsh tarmaǵyn úntaspadan tyńdatý).
(«Nar ıdirgen» (jigittiń tartqany) kúıin taldaý).
IV Sabaqty bekitý
a) Sabaqty pysyqtaý.
b) Úıge tapsyrma berý.
İİ. Dınanyń «Bulbul» kúıin jatqa oınatamyn. Kemshilikterin túzep, qaıtalatamyn.
İİİ. Qazaq halqynyń kúıshilik óneri sonaý kóne zamannan halqymyzben birge jasasyp, bite qaınasyp, kózimizdiń qarashyǵyndaı saqtap kele jatqan asyl qazynalarymyzdyń biri.
Qazaqtyń aspaptyq mýzykasy ıaǵnı, halyq kúıleri óziniń oryndaýshylyq erekshelikterine qaraı «tókpe» jáne «shertpe» kúıler bolyp bólinse, janrlyq turǵydan alty topqa bólinedi.
Atap aıtar bolsaq, ańyz kúıler, arnaý kúıler, tarıhı kúıler, turmys - salt kúıleri, lırıkalyq kúıler jáne tartys kúıler.
Ańyz kúıler - halyqtyq mýzyka ónerinde ejelden qalyptasqan shyǵarmalar qataryna jatady. Bul kúılerden halyqtyń ótken turmys - tirshiligi, bolmys - bitimi men oı - armany týraly derekterdi tanyp bilýge bolady. Mundaı kúılerdiń kúmbirlegen syrly sazymen birge egizdiń syńaryndaı bolyp aýyzsha aıtylatyn tereń maǵynaly ańyz áńgimeleri bar. Halyq aspaptyq mýzykasynda mundaı janrdy birtutas sınkretıkalyq forma dep ataıdy, ıaǵnı kúıdegi aýyzsha áńgime men kúı sazynyń bir - birinen ajyramaı, bólinbeı, birtutas bolyp oryndalatyndyǵyn kórsetedi.
Ańyz kúıler negizinen, dombyra, qobyz, sybyzǵy aspaptarynda oryndalady.
Ańyz kúılerdiń eń kóne túrlerine ań - qustardyń, jan - janýarlardyń atymen atalatyn kúılerin jatqyzýǵa bolady. Mysaly: «Aqqý», «Qaz», «Nar», «Qasqyr», «Jorǵa aıý», sıaqty kúıler qylqobyz aspabynda oryndalady. Bul kúılerdi tyńdaǵanda aqqýdyń suńqyldaǵany, nardyń bozdaǵany, qasqyrdyń ulyǵan úni qylqobyz aspabynda aıqyn kórinis tabady.
Sybyzǵy aspaby da halqymyzdyń kóne aspaptary qataryna jatady. Sondyqtan bul aspapta da «Sal qula», «Kerbez qyz», «Ańshynyń zary», «Arbıan qońyr» atty ańyz kúıler bizdiń zamanymyzǵa oryndaýshylar arqyly jetip otyr.
Al, dombyra aspabynda «Aqsaq qulan», «Sary ózen», «Salkúreń» «Bozaıǵyr», «Bozingen», «Nar ıdirgen», «Bulǵyn - sýsar» jáne t. b kóptegen kúıler ańyzdarymen oryndalýda.
Osy taqyrypqa baılanysty biz «Nar ıdirgen» kúıine toqtalamyz. Bul kúı negizinen Mańǵystaý óńirinde bolǵan oqıǵadan shyqqan kúı delinedi. Mańǵystaý jerine Aral, Kaspıı mańynda bolǵan kóshpeli taıpalardyń kóbi at izin salǵan. Munda ejelgi saqtardan bastap, kaspıler men alańdar, qypshaqtar men oǵyzdar, mońǵoldar men qalmaqtar, noǵaılar bolǵan. Bul kúıdi Tmat Merǵalıev 1963 jyly Mańǵystaý túbeginde turatyn Borashev Orlybaıdan jazyp alǵan. Bul kúı úsh tarmaqtan turady.
Endi kúıdiń ańyzyna toqtalaıyq:
Ertede bir kedeıdiń jalǵyz túıesi bolypty. Jazǵyturym túıesi botalap, eki kúnnen keıin botasy óledi. Botasyz qalǵan janýar ıimeı, jelini syzdap kúńirene bozdaıdy. Bul jaǵdaı kedeıdiń janyna qatty batady. Iesi bir kúni syrtqa shyǵyp qarasa, túıeniń eki kózinen jas parlap aǵyp tur eken. Sol aýylda Áýelbek degen bilgir adam bolady. Túıeniń ıesi soǵan barady. Sonda Áýekeń: «Ony tek sazben ıitýge bolady. Bul sheber dombyrashynyń ǵana qolynan keledi. Sen elge jar sal. Maıany ıitken adamǵa úlken syı - tartý beresiń», dep aqyl - keńes beredi. Sodan álgi kedeı: «Eger sazben maıany ıite alatyndaı ónerpaz tabylsa, tartý berýmen birge jalǵyz qyzymdy da soǵan qosar edim», - dep elge jar salady. Qyzdan úmitker bolyp, ózderiniń baqtaryn synamaqshy oımen habar jetken jerden talaı dombyrashy keledi. Biraq maıa ıimeıdi.
Birde túıeni ıitýge úsh dombyrashy keledi. Shart boıynsha maıany kim ıitse, qyz sol kisige turmysqa shyǵýy kerek. Qyz maıany qudyqtyń basyna ákelip, shelegin qolyna alyp, saýýǵa daıyn turady. Úsh dombyrashy kelisip, birinshi kezekti jasy úlken shalǵa beredi. Shal dombyranyń únin túıeniń bozdaǵanyndaı kúńirente tartqanda, maıanyń alpys eki tamyry shymyrlap ıı bastaıdy.
Endi osy shaldyń tartqan kúıin Mańǵystaýdyń belgili kúıshisi Serjan Shákiratovtyń oryndaýynda úntaspadan tyńdaıyq:
Nardyń ıigenin sezse de, qyz jelindi qatty qysyp turyp, - Iimedi! Dombyrany kelesi kisige berińiz, - dep shalǵa buıyrady. Bul shalǵa barmaý úshin qyzdyń istegen áreketi eken. Ekinshi kezekti alǵan jigit dombyrany kúńirente tartady. Qyz óz isin sol jerde otyrǵandarǵa sezdirmes úshin, kúı biraz tartylǵannan keıin maıanyń jelinin bosatyp, saýa beripti.
Sondaǵy jigittiń tartqan kúıin úntaspadan tyńdaımyz.
Úshinshi dombyrashy balaǵa kezek jetpeıdi. Buǵan qatty qınalǵan bala, qyzdan aırylǵan ókinishine arnap «Kúıdim, jandym» degen kúı tartypty.
Endi balanyń tartqan kúıin úntaspadan tyńdaımyz:
Osylaısha úsh dombyrashy kúılerin tartyp bolǵan soń, óz ónerine senimi mol shal qyzǵa qarap:
- Shyraǵym! Maıany ıitken men edim, siz zorlyq jasap otyrsyz. Eger osy aıtqanymdy beker deseńiz, biz álgi tartqan kúılerimizdi tartyp úsh jaqqa ketelik. Osy janýar kimge «botam» dep emine erer eken, - deıdi. Qyz maıany ıitken kim ekenin bile tursa da shaldyń talabyn oryndaýǵa májbúr bolady.
Aıtqandaı - aq, maıa shaldyń artynan qalmaı, shapanyn ıiskelep ere beripti. Muny kórgen halyq maıany kim ıitkenin biledi. Bul jaǵdaıdy jurtshylyq tegis kórgen soń, shal qaıta kelip qyzǵa:
- Qaraǵym, budan bylaı ótirikke úıir bolma, qalaǵan qosaǵyńmen birge qartaı, - dep batasyn berip, qyzdy jigitke qosyp ketipti.
Endi «Nar ıdirgen» kúıindegi jigittiń tartqan nusqasyna toqtalamyz. Kúıdi oqýshyǵa aldymen ózim oryndap kórsetemin.
Kúı formasy jaǵynan býyndyq formadaǵy kúıler qataryna jatady. Ádettegideı bas býyn, orta býyn, saǵadan turady. Kúıdiń ólshemi – 6/8; qaǵysy - ilme qaǵys, qara qaǵystardan turady.
IV. Suraq - jaýap arqyly ótilgen sabaqty pysyqtaımyn.
1. Halyq kúıleri __ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ janrlaryna bólinedi.
2. Ańyz kúıler _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ aspaptarynda oryndalǵan.
3. Ańyz kúılerdiń ishindegi jan - janýarlar, ań - qustardyń atymen atalatyn kúıler _ _ _ _ _ _ _ _ _ _
4. «Nar ıdirgen» kúıi _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ óńirinde bolǵan oqıǵadan shyqqan.
5. Bul kúıdi Tmat Merǵalıev _ _ _ _ _ _ jyly Mańǵystaý túbeginde turatyn _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ jazyp alǵan.
6. «Nar ıdirgen» kúıi _ _ _ _ _ tarmaqtan turady.
7. Ańyz boıynsha nardy _ _ _ _ _ _ _ _ shal ıitedi, qyz _ _ _ _ _ _ _ __ _ turmysqa shyǵady.
8. Kúılerdi úntaspadan _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ oryndaýynda tyńdadyq.
Oqýshyny baǵalap, úıge «Nar ıdirgen» kúıin saǵasyna deıin taldaýǵa beremin.
You Might Also Like
