Kúı shejire, kúı dastan
Qyzylorda oblysy, Qazaly aýdany,
Áıteke bı kenti, Balalar áýez mektebiniń
dombyra synybynyń muǵalimi
Baıdaýletova Meıramkúl
Armysyzdar qadirmendi ustazdar men oqýshylar!
Búgingi ótkizgeli jatqan «Kúı shejire, kúı dastan» atty tanymdyq leksıa konsertine qosh keldińizder!
Dombyra, munsha sheshen boldyń nege;
Kúı tolǵan kókiregiń shejire me?
Syr tolǵap ǵasyrlardan jónelesiń,
Saýsaǵym tıip ketse ishegińe
Túrki tektes baıyrǵy kóshpendiler jasaǵan ózgeshe bitimdi órkenıettiń tikeleı murageri, ótken ǵasyrdyń basyna deıin, negizinen, kóshpendilik ómir saltyn ustanǵan, keıin tirshilik yńǵaıy ózgerse de, rýhanı qalybyn saqtap qalǵan qazaq halqynyń eń sulý, syrly murasy – dástúrli mýzykasy. San salaly, kóp janrly dástúrli qazaq mýzykasynyń keń taralǵan jáne asa bıik professıonaldyq órege jetken tarmaǵy – dombyrada oryndalatyn kúıler.
Kúıdiń qaı zamannan beri tartylyp kele jatqandyǵynyń naqty deregi joq. Birqatar zertteýshiler kúı baǵzynyń baǵzysynda, ázelgi ǵun, túrki dáýirinde paıda bolǵan dep paıymdaıdy. «Kúı» sózi túrki halyqtarynyń birazynda etnomýzykalyq termın retinde paıdalanylady. Túpki tórkin maǵynasy «hal, jaǵdaı, kóńil aýany» sıaqty psıho - emosıalyq uǵymdy bildiredi. Kúı – qurylymy jaǵynan shaǵyn bolǵanymen, mazmuny tereń, oıly, syrly, áýendik bitimi kúrdeli, mýzykalyq formasy kemel, janrlyq, zańdylyq belgileri ábden táptishtelgen aspaptyq pesa.
Sahara aımaqtarynyń tarıhı, mádenı jáne jaǵrafıalyq ereksheligine, aspapta oryndalý tehnıkasyna baılanysty, qazaqtyń dombyrashylyq, kúıshilik ónerinde jeti túrli oryndaýshylyq dástúr qalyptasty.
Bul dástúrli mektepter Shyǵys, Arqa, Qarataý, Jetisý, Syr boıy, Mańǵystaý, Batys óńiri kúıshilik mektepteri dep atalady.
Biz dástúrli kúıshilik mektepterdiń retin Shyǵys óńiri kúıshilik dástúrinen bastaýdy jón kórip otyrmyz.
1. Shyǵys óńiriniń kúıshilik dástúri aımaqtyq jaǵynan keń aýqymdy qamtıdy. Óıtkeni Shyǵys Qazaqstan (Semeı, Shyńǵystaý, Shubartaý, Aıagóz, Tarbaǵataı), Qytaı Halyq Respýblıkasynyń Shyńjań ólkesi, sonymen qatar, Mońǵolıanyń Baıan - Ólgıı aımaǵy qazaqtarynyń kúı muralary osy dástúrge jatady. Bul óńirdegi, negizinen, arhaıkalyq úlgidegi ańyz - kúılerden turatyn kúıshilik, dombyrashylyq ónerdiń tamyry tereńnen bastaý alady. Ásirese, teris buraýda (kvınta) tartylatyn «Shyńyraý», «Taýqudiret», «Aqsaq maral», «Aqsaq qyz», «Aqsaq aıý», «Bulǵyn - sýsar», «Baljyńger», «Surmergen» sıaqty kúıler – ańyz - áńgimelerimen astasyp jatqan kóne jádigerler. Shyǵys Qazaqstan dombyra kúıleriniń «Sary ózen», «Belasar», «Qoramjan», «Ashshy kúı» syndy taǵy bir bóligi – qazaq pen qalmaq shapqynshylyǵy dáýirinen kórinis beretin tarıhı shyǵarmalar. Al «Salkúreń», «Telqońyr», t. b. halyq kúıleri – óte erte zamandardan jetken týyndylar.
Shyǵys kúıshilik dástúrindegi eń iri tulǵa – qazaq kúı óneriniń, onyń ishinde shertpe kúı salasynyń damyp, kórkeıýine kóp úles qosqan Baıjigit kúıshi. Baıjigit kúıleriniń taqyryby ár alýan. Onyń «Kókbalaq», «Qaıyń saýǵan», «Shańdy joryq» sıaqty kúılerinen jaýgershilik zamannyń elesi kórinis berse, «Erke atan» kúıi muńdy tarıhymen este qalady. Baıjigit kúılerin jazdyryp, nasıhattap júrgen búgingi oryndaýshysy – dombyrashy Talasbek Ásemqulov.
Endi ortaǵa Baıjigittiń «Kókserke» kúıimen 2 klass oqýshysy Ótegen Áıgerimdi shaqyramyz.
2. Jetisý kúıshilik dástúri
Bul óńirdiń de aspaptyq mýzykasy qanshalyqty qyzyqty, ári stılge baı bolǵanmen, osy kúnge deıin túbegeıli zertteý nysanasynan tys qalyp keledi. Elimizdiń Jetisý ólkesinde ertedegi ańyz kúılermen qatar avtorlary umyt bolyp, el arasynda saqtalyp qalǵan halyq kúıleri molynan kezdesedi. Mysaly: «Aqqý», «Aqqýdyń zary», «Jeti atan – erke atan», «Muńlyq – Zarlyq», «Jetim qyz», «Jetim bala», «Jırenshe sheshen», «Tepeńkók», «Shubar kıik», «Aqsaq qyz» sıaqty kóne kúıler erte dáýirlerden syr shertedi. Tamyryn tereńnen tartatyn Jetisý kúıshilik ónerinde, bertin kele, úlken eki mekteptiń qalyptasqandyǵyn baıqaımyz. Bul mektepter dáýlesker kúıshi - kompozıtorlar – Baıserke Qulyshuly jáne Qojeke Nazaruly esimderimen tyǵyz baılanysty.
Baıserke kúıshiniń kóp murasynan, ókinishke qaraı, kezinde jınaqtalyp, jazylyp alynbaǵandyqtan, kóz jazyp qalyp otyrmyz. Osy bir ulan - ǵaıyr kúıshilik mekteptiń juqanasyndaı bolyp jınaqqa Baıserkeniń «Uran kúı», «Tolqytatyn kúı» dep atalatyn týyndylary ǵana endi.
Baıserkeniń kúıi «Uran kúı» oryndaıtyn: Baıdaýletova Meıramkúl
3. Syr óńiriniń kúıshilik dástúri
Qazaqtyń kúıshilik óneriniń aıryqsha salalarynyń biri – Syr boıynda qalyptasqan. Saryny bólek, tartysy erekshe, Syr boıynyń kúılerinde ulttyq saz óneriniń injý - marjany túzilgen. Bastaýy áriden kele jatqan bul kúıshilik dástúrdiń búgingi urpaqqa jetken úlgilerinde mazmundyq tereńdik, oryndaýshylyq sheberlik, rýhanı daralyq, kórkemdik qundylyqtar aıqyn baıqalady. Bul kúıshilik dástúr kórnekti kúıshiler Úsentóre, Shal Myrza, Jaldybaı Eleýkeuly jáne Qazanǵaptar ónerimen damý kezeńin ótkizip, Álshekeı, Quraqtyń Dosjany, Jańabergen, Teńizbaı, Nartaı, Kónek taǵy basqa óner sańlaqtary arqyly qazirgi urpaqqa jetip otyr. Bulardyń ishinde óz aldyna jeke kúı oryndaýshylyq mektebin qalyptastyrǵan Qazanǵaptyń kúıshilik tálimi de Syr boıynyń úrdisterinen bastaý alǵany anyq. Syr óńirinde ómir súrgen kúıshi - kompozıtorlardyń ishinde úsh dáýlesker kúıshiniń esimin ataýǵa bolady. Olar: Myrza Toqtabolatuly, Álshekeı Bekpenbetuly, Dosjan Quraquly. Syr boıy kúıshilik dástúrindegi kórnekti tulǵalardyń biri Myrza Toqtabolatulynyń ǵumyr keshken, mýzykalyq murasynyń molynan saqtalǵan jeri – Qyzylorda oblysynyń Qazaly óńiri. Búgingi kúni Myrza kúıshiniń «Asanqaıǵy», «Buǵynyń kúıi», «Baýly eshki», «Alpys eki Aqjeleńniń baýyr sheshpesi», «Tashaýyz» sıaqty bitimi, qurylymy bólek, kompozısıalyq jaǵynan oqshaý turǵan jıyrmadan astam kúıleri belgili bolyp otyr. Myrza kúıleriniń basty ereksheligi, kóbinese, transpozısıalyq formada qurylǵan. Kúıdiń ózi shaǵyn 3 bólimdi shyǵarma ispettes. Buny «Jemniń aǵys kúıi», «Tashaýyz», «Buǵynyń kúıi», t. b. kúılerden baıqaýǵa bolady. Osyndaı qurylymdaǵy kúıler, kóbine, saǵasyz bolyp keledi. Iaǵnı, batys kúılerindegideı kishi, úlken saǵalarda ústińgi ishektegi stereotıp tartylmaıdy. Osy ádis Syr boıy kúıleriniń kóbine tán.
Myrza kúılerin, sonymen qatar, Syr boıynda saqtalǵan halyq kúılerin, Qurmanaı Tóremurat, Jaldybaı kúıshiler murasyn shashaý shyǵarmaı, erekshe naqyshpen oryndap, nasıhattaýshy – qazalylyq dúldúl dombyrashy Nábı Jálimbetov.
Qazanǵaptyń kúıi «Tory jorǵa attyń bógelek qaǵýy» oryndaıtyn: 4 - klass oqýshysy Mataıbekov Samat.
4. Arqa kúıshilik dástúri
Qazaqstannyń shyǵys, soltústik, ortalyq aımaqtaryn alyp jatqan baıtaq óńirdiń atymen atalatyn Arqa kúıshilik mektebiniń eń kórnekti tulǵasy – Táttimbet Qazanǵapuly. Shertpe kúı salasynda eki ishekti alma - kezek daralap qaǵý, bir ishekti boılaı shertý ádisterin kóbirek qoldanyp, bul tarapta jańashyl baǵyt, oqshaý mektep qalyptastyrǵan Táttimbet kúılerin tereń oıǵa, fılosofıalyq tolǵamǵa toly shertpe kúılerdiń úzdik úlgisi deýge bolady. Nebary 45 jas qana ǵumyrynda óshpesteı mura qaldyrǵan, qazaqtyń kúı ónerin jańa saz, sony órnektermen baıytyp, túrli taqyrypty qamtıtyn 40 - tan asa kúı shyǵarǵan Táttimbettiń fılosofıalyq oı - tolǵamdarǵa qurylǵan «Qosbasar» (9 nusqasy), «Saryjaılaý», «Kókeıkesti», «Bes tóre» (İ, İİ túri), mahabbat syryn shertken «Sylqyldaq», «Kósh janaǵan», «Balbyraýyn», tarıhı oqıǵalarǵa arnalǵan «Aıdos», «Alshaǵyr», «Azamat qoja», «Bozaıǵyr», t. b. kúılerin úırenip, keıingige jalǵastyrǵan – óz inisi Jaqsymbet, balalary Musataı, Isataı bolǵan.
Táttimbet kúıleriniń basym kópshiligi belgili kúıshi, dombyrashy Ábiken Hasenov arqyly jetti. Uly kúıshi murasyn Aqqyz Ahmetova, Ápıke Ábenova, Jaqsylyq Omashev, Ýálı Bekenov, Maǵaýıa Hamzın sıaqty sańlaq ónerpazdar da keńinen nasıhattady.
Ulttyq mýzyka ónerindegi Táttimbet bastaǵan jańa dástúrdi oǵan ilese shyqqan Toqa, Ábdı, Sembek, Qyzdarbek syndy kúıshilerdiń ózinshe jalǵastyrýy da – zańdy qubylys.
Sahnaǵa Táttimbettiń kúıi «Qosbasar IV» nusqasyn oryndaýǵa Oblystyq, Respýblıkalyq baıqaýlardyń júldegeri Kejdenbek Perızatty shaqyramyz.
5. Qarataý kúıshilik dástúri
Qarataý kúıshilik mektebindegi negizgi tulǵa – Súgir Álıuly. Shertpe kúı sheberi, qazaqtyń aspaptyq ónerinde óshpes iz qaldyrǵan Súgir ózine deıingi Táttimbet Toqa, kúılerin jete meńgere otyryp, túr, mazmun, kórkemdik jaǵynan baıytyp, damyta tústi. Áıgili qobyzshy Yqylas Dúkenulyn ózine ustaz tutqan Súgirdiń qobyz sazyn dombyra kúıimen qabystyra bilýi úlken jańashyldyq boldy, qobyzdaǵy muńdy áýenniń Súgir kúılerinde dombyramen astasýy kúıshilik dástúrge ózgeshe reń berdi. Ol ómir súrgen óńir – qart Qarataý, kóne Otyrar, qasıetti Túrkistan aımaǵy – toǵyz joldyń toraby, túrli mádenıettiń toǵysqan jeri. Sondyqtan qazaq mýzykasyndaǵy ozyq jetistikterdi boıyna jınaǵan Súgir shyǵarmalarynda Arqa, Jetisý, Altaı - Tarbaǵataı, Batys áýen - sazdarynyń kezdesýi kezdeısoq qubylys emes. Onyń kúıleri mazmuny jaǵynan da, kórkemdik bitimi jaǵynan da erekshe. «Shalqyma», «İlme», «Bes jorǵa» (5 taraýdan turady), «Qarataý shertpesi», «Jolaýshynyń joldy qońyry» (2 taraý), t. b. týyndylarynyń qaı - qaısysyn alsaq ta, kemeline kelgen kórkemdik, múltiksiz jańashyldyǵymen, sony sıpatymen oqshaý turady.
Súgirdiń kúıi «Qarataý shertpesi» oryndaıtyn: Oblystyq baıqaýlardyń dıplomanty Temir Jansaıa.
6. Batys Qazaqstan kúıshilik dástúri
Qazaqtyń kúıshilik óneri órken jaıyp, erekshe damyǵan ólkelerdiń biri – Batys Qazaqstan aımaǵy. Batys kúıshilik dástúriniń kórnekti ókilderi Mahambet, Boǵda, Qurmanǵazy, Dáýletkereı, Dına, Mámen, Túrkesh týyndylaryn qazaq óneriniń ǵana emes, búkil túrki álemi mýzykasynyń jetistigi dep aıtýǵa bolady. Batys kúıshilik mektebiniń qaınar kózinde kúıshi, ári jyraý, batyr babamyz Mahambet tur
«Jumyr, Qylysh» Mahambet. Oryndaıtyn: Oblystyq, Respýblıkalyq baıqaýlardyń júldegeri Shómekeı Rústem
HVİİİ - HİH ǵasyrlarda Bókeı ordasynda asa kúshti dombyrashylyq mektep qalyptasty. Eki úlken baǵytta damyǵan Bókeı kúıshilik dástúri Qurmanǵazy, Dáýletkereı esimderimen tyǵyz baılanysty. Batys Qazaqstan kúıshilik dástúriniń eń kórnekti tulǵasy, kúı atasy atanǵan Qurmanǵazy Saǵyrbaıuly – álemdik óredegi alyp kompozıtor. Qurmanǵazynyń asa kúrdeli shyǵarmashylyǵy dybystyq boıaýlarynyń qanyqtyǵymen, alapat tegeýrin, yrǵaqtyq ıirimderiniń alýandyǵymen erekshelenedi.
Qurmanǵazynyń kúıshilik tulǵasyn, jan dúnıesin tolyq tanytatyn, qýatty ottaı burqyraǵan «Saryarqa», «Tóremurat», «Kishkentaı», «Serper», «Terisqaqpaı», «Balbyraýyn» sıaqty kúıleriniń árqaısysy – qaıtalanbas, kesek týyndylar. Qurmanǵazynyń kúıshilik daryny san qyrly. Onyń «Adaı», «Tóremurat», «Terisqaqpaı», «Serper» sıaqty kúılerinen asqaq batyrlyq rýh sezilse, «Qaıran sheshem», «Aman bol, sheshem, aman bol», «Aıda, bulbul Aıjan - aı», «Balqaımaq» syndy týyndylary oı - tolǵam, syrly sezim tolǵanystaryna qurylǵan.
Sahnaǵa Respýblıkalyq, Halyqaralyq baıqaýlardyń júldegeri Tólesh Armandy shaqyramyz. Qurmanǵazynyń kúıi «Terisqaqpaı».
Qurmanǵazy qalyptastyrǵan kúıshilik mekteptiń asa daryndy ókili Dına Nurpeıisova – HİH ǵasyr men HH ǵasyr dástúrin biriktirgen, sondaı - aq, Qurmanǵazy mektebiniń jigerli ekpinin, Dáýletkereı dástúriniń fálsáfasyn, aqsúıektik náziktigin tereń meńgergen kúıshi. Onyń shyǵarmashylyǵynda Qurmanǵazy dástúrinde bastalǵan janrlyq jáne taqyryptyq jańashyldyqtar jalǵasyn tapty.
Dınanyń kúıi «Bulbul» oryndaıtyn: Respýblıkalyq baıqaýlardyń jeńimpazy Kejdenbek Perızat.
Batys kúıshilik dástúrindegi taǵy da bir aıtýly tulǵa Dáýletkereı Shyǵaıuly – qazaq halqynyń kúıshilik ónerindegi aıryqsha tulǵalardyń biri. Qazaq kúıleriniń bir parasynyń tartylý mánerine jáne áýendik qurylymyna baılanysty el arasynda «tóre kúıleri», «tóre tartys», «tóre qaǵys» degen uǵym qalyptasqan. Oqshaý dástúr – tóre tartysqa jatatyn kúıler lırıkalyq áýezdiligimen erekshelenedi, psıhologıalyq tereń sezimge qurylyp, adamnyń jan dúnıesine tereń boılaıdy. Bul qaǵystyń taǵy bir ereksheligi, aýqymy, sheńberi qysqa alynǵandyqtan, bıazy, jumsaq bolyp keledi. Batys óńirinde «qara qaǵys» nemese «tentek qaǵys» dep atalǵan Qurmanǵazy dástúrine múlde uqsamaıtyn ózgeshe, oqshaý mektep, dara dástúr qalyptastyryp, áýendik turǵyda sazdy, sulý kúıler qaldyrǵan Dáýletkereıdi A. Jubanov: «Tóre kúıleriniń atasy», – deıdi.
Dáýletkereıdiń «Qyz Aqjeleń», «Qudasha», «Ysqyrma» «Kerilme», «Aqbala qyz», «Bulbul», «Kórkem hanym» kúıleri lırıkalyq áýeni basym, syrly sezimge toly bolyp kelse, «Topan», «Salyq ólgen», «Ohota», «Sholtaq», «Jiger» qatarly týyndylary tereń oıǵa, fılosofıalyq tolǵanysqa qurylǵan.
Dáýletkereıdiń kúıi «Kórkem hanym» oryndaıtyn: 5 - klass oqýshysy Ómizaq Janbolat.
7. Mańǵystaý kúıshilik mektebi.
Mańǵystaý óńirinde kúıshilik óner erekshe damyp, ózindik órnegimen erekshelenedi. Urpaqtan - urpaqqa berilip kele jatqan kúı óneri Abyl, Esbaı, Esir, Qulshar, Óskenbaı, Qartbaı, Baıshaǵyr, Shamǵul, Murat sıaqty birtýar esimder arqyly óz jalǵasyn taýyp, rýhanı qazyna retinde saqtalyp keledi. Bul óńirdiń kúıleri jalpy tókpe dástúrine jatqanymen, ózindik naqyshty, erekshe sazdy, qaıtalanbas oryndaý mánerimen óz aldyna jeke turǵan, kúıshilik ónerdiń ózgeshe arnalarynyń biri. El arasynda Mańǵystaý kúılerin «Adaı» kúıleri dep te ataıdy.
Mańǵystaýǵa aty shyqqan kúıshi - sazgerlerdiń biri – Qulshar. Qulshar óz janynan 20 - dan astam kúı shyǵarǵan. Qulshardyń tyńdaýshylarǵa asa súıikti, elge keń taraǵan kúıleri, onyń kempir jáne qyzben kúı tartysynda týǵan «Qyz qamaǵan», «Kerbez kerik», «At jortaq», «Syq - saq», «Kebis qalǵan»kúıleri.
Qulshardyń kúıi «Kerbez kerik» oryndaıtyn: Oblystyq, Respýblıkalyq baıqaýlardyń jeńimpazy Kejdenbek Perızat
Áıteke bı kenti, Balalar áýez mektebiniń
dombyra synybynyń muǵalimi
Baıdaýletova Meıramkúl
Armysyzdar qadirmendi ustazdar men oqýshylar!
Búgingi ótkizgeli jatqan «Kúı shejire, kúı dastan» atty tanymdyq leksıa konsertine qosh keldińizder!
Dombyra, munsha sheshen boldyń nege;
Kúı tolǵan kókiregiń shejire me?
Syr tolǵap ǵasyrlardan jónelesiń,
Saýsaǵym tıip ketse ishegińe
Túrki tektes baıyrǵy kóshpendiler jasaǵan ózgeshe bitimdi órkenıettiń tikeleı murageri, ótken ǵasyrdyń basyna deıin, negizinen, kóshpendilik ómir saltyn ustanǵan, keıin tirshilik yńǵaıy ózgerse de, rýhanı qalybyn saqtap qalǵan qazaq halqynyń eń sulý, syrly murasy – dástúrli mýzykasy. San salaly, kóp janrly dástúrli qazaq mýzykasynyń keń taralǵan jáne asa bıik professıonaldyq órege jetken tarmaǵy – dombyrada oryndalatyn kúıler.
Kúıdiń qaı zamannan beri tartylyp kele jatqandyǵynyń naqty deregi joq. Birqatar zertteýshiler kúı baǵzynyń baǵzysynda, ázelgi ǵun, túrki dáýirinde paıda bolǵan dep paıymdaıdy. «Kúı» sózi túrki halyqtarynyń birazynda etnomýzykalyq termın retinde paıdalanylady. Túpki tórkin maǵynasy «hal, jaǵdaı, kóńil aýany» sıaqty psıho - emosıalyq uǵymdy bildiredi. Kúı – qurylymy jaǵynan shaǵyn bolǵanymen, mazmuny tereń, oıly, syrly, áýendik bitimi kúrdeli, mýzykalyq formasy kemel, janrlyq, zańdylyq belgileri ábden táptishtelgen aspaptyq pesa.
Sahara aımaqtarynyń tarıhı, mádenı jáne jaǵrafıalyq ereksheligine, aspapta oryndalý tehnıkasyna baılanysty, qazaqtyń dombyrashylyq, kúıshilik ónerinde jeti túrli oryndaýshylyq dástúr qalyptasty.
Bul dástúrli mektepter Shyǵys, Arqa, Qarataý, Jetisý, Syr boıy, Mańǵystaý, Batys óńiri kúıshilik mektepteri dep atalady.
Biz dástúrli kúıshilik mektepterdiń retin Shyǵys óńiri kúıshilik dástúrinen bastaýdy jón kórip otyrmyz.
1. Shyǵys óńiriniń kúıshilik dástúri aımaqtyq jaǵynan keń aýqymdy qamtıdy. Óıtkeni Shyǵys Qazaqstan (Semeı, Shyńǵystaý, Shubartaý, Aıagóz, Tarbaǵataı), Qytaı Halyq Respýblıkasynyń Shyńjań ólkesi, sonymen qatar, Mońǵolıanyń Baıan - Ólgıı aımaǵy qazaqtarynyń kúı muralary osy dástúrge jatady. Bul óńirdegi, negizinen, arhaıkalyq úlgidegi ańyz - kúılerden turatyn kúıshilik, dombyrashylyq ónerdiń tamyry tereńnen bastaý alady. Ásirese, teris buraýda (kvınta) tartylatyn «Shyńyraý», «Taýqudiret», «Aqsaq maral», «Aqsaq qyz», «Aqsaq aıý», «Bulǵyn - sýsar», «Baljyńger», «Surmergen» sıaqty kúıler – ańyz - áńgimelerimen astasyp jatqan kóne jádigerler. Shyǵys Qazaqstan dombyra kúıleriniń «Sary ózen», «Belasar», «Qoramjan», «Ashshy kúı» syndy taǵy bir bóligi – qazaq pen qalmaq shapqynshylyǵy dáýirinen kórinis beretin tarıhı shyǵarmalar. Al «Salkúreń», «Telqońyr», t. b. halyq kúıleri – óte erte zamandardan jetken týyndylar.
Shyǵys kúıshilik dástúrindegi eń iri tulǵa – qazaq kúı óneriniń, onyń ishinde shertpe kúı salasynyń damyp, kórkeıýine kóp úles qosqan Baıjigit kúıshi. Baıjigit kúıleriniń taqyryby ár alýan. Onyń «Kókbalaq», «Qaıyń saýǵan», «Shańdy joryq» sıaqty kúılerinen jaýgershilik zamannyń elesi kórinis berse, «Erke atan» kúıi muńdy tarıhymen este qalady. Baıjigit kúılerin jazdyryp, nasıhattap júrgen búgingi oryndaýshysy – dombyrashy Talasbek Ásemqulov.
Endi ortaǵa Baıjigittiń «Kókserke» kúıimen 2 klass oqýshysy Ótegen Áıgerimdi shaqyramyz.
2. Jetisý kúıshilik dástúri
Bul óńirdiń de aspaptyq mýzykasy qanshalyqty qyzyqty, ári stılge baı bolǵanmen, osy kúnge deıin túbegeıli zertteý nysanasynan tys qalyp keledi. Elimizdiń Jetisý ólkesinde ertedegi ańyz kúılermen qatar avtorlary umyt bolyp, el arasynda saqtalyp qalǵan halyq kúıleri molynan kezdesedi. Mysaly: «Aqqý», «Aqqýdyń zary», «Jeti atan – erke atan», «Muńlyq – Zarlyq», «Jetim qyz», «Jetim bala», «Jırenshe sheshen», «Tepeńkók», «Shubar kıik», «Aqsaq qyz» sıaqty kóne kúıler erte dáýirlerden syr shertedi. Tamyryn tereńnen tartatyn Jetisý kúıshilik ónerinde, bertin kele, úlken eki mekteptiń qalyptasqandyǵyn baıqaımyz. Bul mektepter dáýlesker kúıshi - kompozıtorlar – Baıserke Qulyshuly jáne Qojeke Nazaruly esimderimen tyǵyz baılanysty.
Baıserke kúıshiniń kóp murasynan, ókinishke qaraı, kezinde jınaqtalyp, jazylyp alynbaǵandyqtan, kóz jazyp qalyp otyrmyz. Osy bir ulan - ǵaıyr kúıshilik mekteptiń juqanasyndaı bolyp jınaqqa Baıserkeniń «Uran kúı», «Tolqytatyn kúı» dep atalatyn týyndylary ǵana endi.
Baıserkeniń kúıi «Uran kúı» oryndaıtyn: Baıdaýletova Meıramkúl
3. Syr óńiriniń kúıshilik dástúri
Qazaqtyń kúıshilik óneriniń aıryqsha salalarynyń biri – Syr boıynda qalyptasqan. Saryny bólek, tartysy erekshe, Syr boıynyń kúılerinde ulttyq saz óneriniń injý - marjany túzilgen. Bastaýy áriden kele jatqan bul kúıshilik dástúrdiń búgingi urpaqqa jetken úlgilerinde mazmundyq tereńdik, oryndaýshylyq sheberlik, rýhanı daralyq, kórkemdik qundylyqtar aıqyn baıqalady. Bul kúıshilik dástúr kórnekti kúıshiler Úsentóre, Shal Myrza, Jaldybaı Eleýkeuly jáne Qazanǵaptar ónerimen damý kezeńin ótkizip, Álshekeı, Quraqtyń Dosjany, Jańabergen, Teńizbaı, Nartaı, Kónek taǵy basqa óner sańlaqtary arqyly qazirgi urpaqqa jetip otyr. Bulardyń ishinde óz aldyna jeke kúı oryndaýshylyq mektebin qalyptastyrǵan Qazanǵaptyń kúıshilik tálimi de Syr boıynyń úrdisterinen bastaý alǵany anyq. Syr óńirinde ómir súrgen kúıshi - kompozıtorlardyń ishinde úsh dáýlesker kúıshiniń esimin ataýǵa bolady. Olar: Myrza Toqtabolatuly, Álshekeı Bekpenbetuly, Dosjan Quraquly. Syr boıy kúıshilik dástúrindegi kórnekti tulǵalardyń biri Myrza Toqtabolatulynyń ǵumyr keshken, mýzykalyq murasynyń molynan saqtalǵan jeri – Qyzylorda oblysynyń Qazaly óńiri. Búgingi kúni Myrza kúıshiniń «Asanqaıǵy», «Buǵynyń kúıi», «Baýly eshki», «Alpys eki Aqjeleńniń baýyr sheshpesi», «Tashaýyz» sıaqty bitimi, qurylymy bólek, kompozısıalyq jaǵynan oqshaý turǵan jıyrmadan astam kúıleri belgili bolyp otyr. Myrza kúıleriniń basty ereksheligi, kóbinese, transpozısıalyq formada qurylǵan. Kúıdiń ózi shaǵyn 3 bólimdi shyǵarma ispettes. Buny «Jemniń aǵys kúıi», «Tashaýyz», «Buǵynyń kúıi», t. b. kúılerden baıqaýǵa bolady. Osyndaı qurylymdaǵy kúıler, kóbine, saǵasyz bolyp keledi. Iaǵnı, batys kúılerindegideı kishi, úlken saǵalarda ústińgi ishektegi stereotıp tartylmaıdy. Osy ádis Syr boıy kúıleriniń kóbine tán.
Myrza kúılerin, sonymen qatar, Syr boıynda saqtalǵan halyq kúılerin, Qurmanaı Tóremurat, Jaldybaı kúıshiler murasyn shashaý shyǵarmaı, erekshe naqyshpen oryndap, nasıhattaýshy – qazalylyq dúldúl dombyrashy Nábı Jálimbetov.
Qazanǵaptyń kúıi «Tory jorǵa attyń bógelek qaǵýy» oryndaıtyn: 4 - klass oqýshysy Mataıbekov Samat.
4. Arqa kúıshilik dástúri
Qazaqstannyń shyǵys, soltústik, ortalyq aımaqtaryn alyp jatqan baıtaq óńirdiń atymen atalatyn Arqa kúıshilik mektebiniń eń kórnekti tulǵasy – Táttimbet Qazanǵapuly. Shertpe kúı salasynda eki ishekti alma - kezek daralap qaǵý, bir ishekti boılaı shertý ádisterin kóbirek qoldanyp, bul tarapta jańashyl baǵyt, oqshaý mektep qalyptastyrǵan Táttimbet kúılerin tereń oıǵa, fılosofıalyq tolǵamǵa toly shertpe kúılerdiń úzdik úlgisi deýge bolady. Nebary 45 jas qana ǵumyrynda óshpesteı mura qaldyrǵan, qazaqtyń kúı ónerin jańa saz, sony órnektermen baıytyp, túrli taqyrypty qamtıtyn 40 - tan asa kúı shyǵarǵan Táttimbettiń fılosofıalyq oı - tolǵamdarǵa qurylǵan «Qosbasar» (9 nusqasy), «Saryjaılaý», «Kókeıkesti», «Bes tóre» (İ, İİ túri), mahabbat syryn shertken «Sylqyldaq», «Kósh janaǵan», «Balbyraýyn», tarıhı oqıǵalarǵa arnalǵan «Aıdos», «Alshaǵyr», «Azamat qoja», «Bozaıǵyr», t. b. kúılerin úırenip, keıingige jalǵastyrǵan – óz inisi Jaqsymbet, balalary Musataı, Isataı bolǵan.
Táttimbet kúıleriniń basym kópshiligi belgili kúıshi, dombyrashy Ábiken Hasenov arqyly jetti. Uly kúıshi murasyn Aqqyz Ahmetova, Ápıke Ábenova, Jaqsylyq Omashev, Ýálı Bekenov, Maǵaýıa Hamzın sıaqty sańlaq ónerpazdar da keńinen nasıhattady.
Ulttyq mýzyka ónerindegi Táttimbet bastaǵan jańa dástúrdi oǵan ilese shyqqan Toqa, Ábdı, Sembek, Qyzdarbek syndy kúıshilerdiń ózinshe jalǵastyrýy da – zańdy qubylys.
Sahnaǵa Táttimbettiń kúıi «Qosbasar IV» nusqasyn oryndaýǵa Oblystyq, Respýblıkalyq baıqaýlardyń júldegeri Kejdenbek Perızatty shaqyramyz.
5. Qarataý kúıshilik dástúri
Qarataý kúıshilik mektebindegi negizgi tulǵa – Súgir Álıuly. Shertpe kúı sheberi, qazaqtyń aspaptyq ónerinde óshpes iz qaldyrǵan Súgir ózine deıingi Táttimbet Toqa, kúılerin jete meńgere otyryp, túr, mazmun, kórkemdik jaǵynan baıytyp, damyta tústi. Áıgili qobyzshy Yqylas Dúkenulyn ózine ustaz tutqan Súgirdiń qobyz sazyn dombyra kúıimen qabystyra bilýi úlken jańashyldyq boldy, qobyzdaǵy muńdy áýenniń Súgir kúılerinde dombyramen astasýy kúıshilik dástúrge ózgeshe reń berdi. Ol ómir súrgen óńir – qart Qarataý, kóne Otyrar, qasıetti Túrkistan aımaǵy – toǵyz joldyń toraby, túrli mádenıettiń toǵysqan jeri. Sondyqtan qazaq mýzykasyndaǵy ozyq jetistikterdi boıyna jınaǵan Súgir shyǵarmalarynda Arqa, Jetisý, Altaı - Tarbaǵataı, Batys áýen - sazdarynyń kezdesýi kezdeısoq qubylys emes. Onyń kúıleri mazmuny jaǵynan da, kórkemdik bitimi jaǵynan da erekshe. «Shalqyma», «İlme», «Bes jorǵa» (5 taraýdan turady), «Qarataý shertpesi», «Jolaýshynyń joldy qońyry» (2 taraý), t. b. týyndylarynyń qaı - qaısysyn alsaq ta, kemeline kelgen kórkemdik, múltiksiz jańashyldyǵymen, sony sıpatymen oqshaý turady.
Súgirdiń kúıi «Qarataý shertpesi» oryndaıtyn: Oblystyq baıqaýlardyń dıplomanty Temir Jansaıa.
6. Batys Qazaqstan kúıshilik dástúri
Qazaqtyń kúıshilik óneri órken jaıyp, erekshe damyǵan ólkelerdiń biri – Batys Qazaqstan aımaǵy. Batys kúıshilik dástúriniń kórnekti ókilderi Mahambet, Boǵda, Qurmanǵazy, Dáýletkereı, Dına, Mámen, Túrkesh týyndylaryn qazaq óneriniń ǵana emes, búkil túrki álemi mýzykasynyń jetistigi dep aıtýǵa bolady. Batys kúıshilik mektebiniń qaınar kózinde kúıshi, ári jyraý, batyr babamyz Mahambet tur
«Jumyr, Qylysh» Mahambet. Oryndaıtyn: Oblystyq, Respýblıkalyq baıqaýlardyń júldegeri Shómekeı Rústem
HVİİİ - HİH ǵasyrlarda Bókeı ordasynda asa kúshti dombyrashylyq mektep qalyptasty. Eki úlken baǵytta damyǵan Bókeı kúıshilik dástúri Qurmanǵazy, Dáýletkereı esimderimen tyǵyz baılanysty. Batys Qazaqstan kúıshilik dástúriniń eń kórnekti tulǵasy, kúı atasy atanǵan Qurmanǵazy Saǵyrbaıuly – álemdik óredegi alyp kompozıtor. Qurmanǵazynyń asa kúrdeli shyǵarmashylyǵy dybystyq boıaýlarynyń qanyqtyǵymen, alapat tegeýrin, yrǵaqtyq ıirimderiniń alýandyǵymen erekshelenedi.
Qurmanǵazynyń kúıshilik tulǵasyn, jan dúnıesin tolyq tanytatyn, qýatty ottaı burqyraǵan «Saryarqa», «Tóremurat», «Kishkentaı», «Serper», «Terisqaqpaı», «Balbyraýyn» sıaqty kúıleriniń árqaısysy – qaıtalanbas, kesek týyndylar. Qurmanǵazynyń kúıshilik daryny san qyrly. Onyń «Adaı», «Tóremurat», «Terisqaqpaı», «Serper» sıaqty kúılerinen asqaq batyrlyq rýh sezilse, «Qaıran sheshem», «Aman bol, sheshem, aman bol», «Aıda, bulbul Aıjan - aı», «Balqaımaq» syndy týyndylary oı - tolǵam, syrly sezim tolǵanystaryna qurylǵan.
Sahnaǵa Respýblıkalyq, Halyqaralyq baıqaýlardyń júldegeri Tólesh Armandy shaqyramyz. Qurmanǵazynyń kúıi «Terisqaqpaı».
Qurmanǵazy qalyptastyrǵan kúıshilik mekteptiń asa daryndy ókili Dına Nurpeıisova – HİH ǵasyr men HH ǵasyr dástúrin biriktirgen, sondaı - aq, Qurmanǵazy mektebiniń jigerli ekpinin, Dáýletkereı dástúriniń fálsáfasyn, aqsúıektik náziktigin tereń meńgergen kúıshi. Onyń shyǵarmashylyǵynda Qurmanǵazy dástúrinde bastalǵan janrlyq jáne taqyryptyq jańashyldyqtar jalǵasyn tapty.
Dınanyń kúıi «Bulbul» oryndaıtyn: Respýblıkalyq baıqaýlardyń jeńimpazy Kejdenbek Perızat.
Batys kúıshilik dástúrindegi taǵy da bir aıtýly tulǵa Dáýletkereı Shyǵaıuly – qazaq halqynyń kúıshilik ónerindegi aıryqsha tulǵalardyń biri. Qazaq kúıleriniń bir parasynyń tartylý mánerine jáne áýendik qurylymyna baılanysty el arasynda «tóre kúıleri», «tóre tartys», «tóre qaǵys» degen uǵym qalyptasqan. Oqshaý dástúr – tóre tartysqa jatatyn kúıler lırıkalyq áýezdiligimen erekshelenedi, psıhologıalyq tereń sezimge qurylyp, adamnyń jan dúnıesine tereń boılaıdy. Bul qaǵystyń taǵy bir ereksheligi, aýqymy, sheńberi qysqa alynǵandyqtan, bıazy, jumsaq bolyp keledi. Batys óńirinde «qara qaǵys» nemese «tentek qaǵys» dep atalǵan Qurmanǵazy dástúrine múlde uqsamaıtyn ózgeshe, oqshaý mektep, dara dástúr qalyptastyryp, áýendik turǵyda sazdy, sulý kúıler qaldyrǵan Dáýletkereıdi A. Jubanov: «Tóre kúıleriniń atasy», – deıdi.
Dáýletkereıdiń «Qyz Aqjeleń», «Qudasha», «Ysqyrma» «Kerilme», «Aqbala qyz», «Bulbul», «Kórkem hanym» kúıleri lırıkalyq áýeni basym, syrly sezimge toly bolyp kelse, «Topan», «Salyq ólgen», «Ohota», «Sholtaq», «Jiger» qatarly týyndylary tereń oıǵa, fılosofıalyq tolǵanysqa qurylǵan.
Dáýletkereıdiń kúıi «Kórkem hanym» oryndaıtyn: 5 - klass oqýshysy Ómizaq Janbolat.
7. Mańǵystaý kúıshilik mektebi.
Mańǵystaý óńirinde kúıshilik óner erekshe damyp, ózindik órnegimen erekshelenedi. Urpaqtan - urpaqqa berilip kele jatqan kúı óneri Abyl, Esbaı, Esir, Qulshar, Óskenbaı, Qartbaı, Baıshaǵyr, Shamǵul, Murat sıaqty birtýar esimder arqyly óz jalǵasyn taýyp, rýhanı qazyna retinde saqtalyp keledi. Bul óńirdiń kúıleri jalpy tókpe dástúrine jatqanymen, ózindik naqyshty, erekshe sazdy, qaıtalanbas oryndaý mánerimen óz aldyna jeke turǵan, kúıshilik ónerdiń ózgeshe arnalarynyń biri. El arasynda Mańǵystaý kúılerin «Adaı» kúıleri dep te ataıdy.
Mańǵystaýǵa aty shyqqan kúıshi - sazgerlerdiń biri – Qulshar. Qulshar óz janynan 20 - dan astam kúı shyǵarǵan. Qulshardyń tyńdaýshylarǵa asa súıikti, elge keń taraǵan kúıleri, onyń kempir jáne qyzben kúı tartysynda týǵan «Qyz qamaǵan», «Kerbez kerik», «At jortaq», «Syq - saq», «Kebis qalǵan»kúıleri.
Qulshardyń kúıi «Kerbez kerik» oryndaıtyn: Oblystyq, Respýblıkalyq baıqaýlardyń jeńimpazy Kejdenbek Perızat
You Might Also Like
