InfoHub Logo

I

Qulqyn sáride jazý stolyna kep otyrǵanda aıtar oıym ázir sıaqty edi. Ybyrsyp jatqan qoljazbalardy ary ysyra sap, ádettegi mashyqpen bir paraq qaǵazdy aldyma tartyp aldym. Qolymda jem tilegen kógershinniń moınyndaı qylpyldaǵan qaryndash ta aıaǵynan basyp, shý degen jerden aq qaǵaz betimen jorǵalaı jóneletin sıaqty edi. Iá, keıde kisi bastamaǵan isiniń aqyry sátti bolyp aıaqtalaryna kózi kúni buryn jetip, kókireginde qolǵa ustatqandaı bir nyǵyz senim turady. Onyń ústine men osy barǵan saparymnan kóńildi qaıttym. Túgin tartsam túbinen maıy shyǵyp jatqan qazirgi Saryarqanyń yrysy men yrzyǵy mol dalasyn óz kózimmen kórip qaıtqam-dy. Sol dalada qara jerge qoldan egin egip, aǵyl-tegil astyq óndirip jatqan adamdardyń keshegi egin oraǵy bastalyp ketkennen bergi jan alyp, jan bererdeı eńbegin barsha jurtqa pash etsem be dep edim. Asyly qaǵaz sońyna túsken adamnyń ózine-ózi ıe bola beretin kezi az bolady. Keıde seni qıalyń bıleıdi. Keıde kóldeneńnen kılikken bir jelókpe sezimniń jetegine ilesip kete barasyń. Endi, mine, Qudaı qylsa qaıtesiń... Tańmen talasa oıanyp, úı ishi uıqyda jatqan osynaý bir árbir qalam ustaǵan kisiler úshin izdese taptyrmaıtyn jym-jyrt tynysh kezde stolǵa otyryp, osy sapardan kóńilimdi tolqytyp qaıtqan keıbir áserim men oıymdy ortaǵa salar jerde, qaıdaǵy bir qaperimde joq nárse qalam ushyna orala ketkeni. Onda da ertede ótken eski qazaq ómiri. Eski ómirdiń de ózimniń tap osy qazirgi kóńil-kúıime quttaı da qatysy joq qaıdaǵy-qaıdaǵy júdeý kórinisi. Qysta qansha jamaý bastyrsań da jyrtyq-tesigi taýsylmaıtyn atań qazaqtyń áıteýir lajdap ýaqyt ótkizetin lashyǵy men yqtyrmasynan jel yzǵyp, zyqyn ketirip bitkesin, ol kezde árbir ótken kúndi oljadaı kóretin kedeı sharýalar kóktem nyshan berip, kún jylt etse bolǵany jaılaýǵa kóshe jóneletin. Bar tirligi at jaly men atan qomynda ótetin kóshpeli el úshin qıyn ómirdiń eń bir qımas shaǵy - osy kóktem. Qardan arylǵan qyrda qys yzǵary sirá da qalmaıdy. Sary atan zaýzanyń kúlli qybyrlaǵan jan-janýardyń qoıny-qonyshyn qýanyshqa toltyryp, qoqyn kúnge shaldyrǵan, maýjyratqan sary shýaǵy jer arqasyn qyzdyrǵaly álde-qashan. Jylda kóktem kirer-kirmesten kıizdeı qaýlap ketetin kók shalǵynǵa atań qazaqtyń osyndaı dalıyp jatqan ushy-qıyry joq keń dalasy qazir de qaqalyp tur. Kóltaban taqyrlarǵa turǵan qaq sýy jaltyrap kún sáýlesi astynda kózińdi qarıdy. Jaz jaılaýǵa kóship shyqqan aýyldardyń qaraqurttaı qaptaǵan maly jasyl dala júzin jasyryp anda da, munda da shubartady. Sonaý ashyq aıdynda qıqý salǵan qus ataýly da osy dalaǵa jınalǵan aqqý, qaz, úırekterden aýlaqta, shalshyq sý jıegin jaǵalaǵan qyzyl aıaq balshyqshylar uzyn tumsyǵymen biz bile bermeıtin áldeneni shuqyp jep júredi. Al, óziniń bolashaq urpaǵyna qol jıeginen qupıalap salyp alǵan uıasyn syrt kózinen qyzǵyshtaı qoryp, qıǵylyqty salyp jatatyn sorly qyzǵysh — kún astynda kerilip jym-jyrt bop jatatyn qazaq dalasynyń o daǵy bir sáni ǵoı!

Mal baqqan kóshpeli el oz tirliginen kisi qyzyǵar eshteńe taba almaǵan soń bir kórinip joq bolatyn qyrdyń qyzǵaldaǵyndaı osynaý shaqty sonsha dáriptep «Han jaılaýy» dep atapty. Biraq sol Han jaılaýyndaǵy qyzyqty ómirdiń de ǵumyry tym qysqa-dy. Aq qalpaqty alshysynan kıgizgen Han jaılaýynyń kúni jetkesin, kózdi ashyp-jumǵansha qyzyǵy men qýanyshy basylyp, uly aqyn aıtqandaı «japyraq ketti, jaz ketti, kúz bolǵan soń ketti kúı».

Qyrdan soqqan qatqyl jelden qys yzǵary sezile bastaǵasyn-aq jaz boıy jaılaýda ashylyp-shashylyp otyrǵan aýyldar kenet ábigerge túsedi. Úılerin asyǵys jyǵady. Júk artqan túıeler, júdeý kóshter tyrnadaı tizilip qyrdan qystaýǵa aǵyla bastaıdy. Mal sońynda búrseńdegen jalshy. Súdini qashqan kempir-shal. Jań júni úrpıgen jupyny, júdeý qatyn-bala, qalaı da qystaýǵa jetip qonbaq bon údere tartqan kóshte qalaýysh yǵynda yrǵalaqtap mazasy ketip kele jatqan syrqat. Bul kezdegi saýyn maldyń súti azaıǵan. Aq úrpi jelindi tartsań sút ornyna qolyńa túk ilinedi. Qystaýǵa qaıtqan kedeı aýylda qara azyq emge tabylmaıdy. Soǵym soıýǵa áli erte. Alda qylyshyn súıretken qys. Aq tútek boran. Sońyra qas-qabaǵy qyraýytyp qylshyldan keletin syry belgisiz sýyq dúnıe sharýa sorlynyń qatyn-balasy men qoradaǵy azyn-aýlaq malyna qaırymdy bola ma, joq pa? Qysty qalaı ótkizedi? Bul sharýa janyn jylda-jylda jegideı jeıtin suraq. Kúpti kóńildiń qaýpi de, kúdigi de osy. Qolynan kelgen kisiler qys qamyn kúz basynan oılaıdy. Sondyqtan úı ishin qystaýǵa kirgizip, qazandyq peshin salyp bergesin árbir ilgergi kúnin oılaıtyn yjdaǵatty erkek qys azyǵyn qamdaýǵa kirisedi. Atan túıeniń beline qaby men arqanyn salyp, qatar otyrǵan kórshi aýyldyń er-azamattary saılanyp shyǵatyn. Ol kezderi Aral óńirin jaılaǵan bizdiń aýyl astyq izdep jylda kúz aıynda túý-túý Qaraqalpaq asyp, Qońyrat, Shymbaı, Úrgenish dıqanshylarynan bes qalanyń ataqty aq júgerisin ákeletin. Al, balyqshy el aq qobań bıdaıdy ańsaǵanda Arqaǵa qaraı bet túzep shyǵady. Tyrnadaı tizilgen qalashylar kóshi bul joly endi beri bolǵanda Jem boıyna, Or boıyna baryp, ary bolǵanda Orynbor, Orski asyp, yrǵap-jyrǵap astyq alyp qaıtady. Oı, nesin aıtasyń, qalashylar oralǵan kúngi qazaq aýlynyń qýanyshyn sózben aıtyp jetkizý qıyn. Sol kúni toıyp ishken asy keıin el aýzynda ańyz bop jyrǵa aınalyp keter edi.

Al, astyq ákelgen azamat quddy qamal buzǵan has batyrdaı úlken-kishiniń aýzynda. Osy kúnderi qalashysy oralǵan aýylǵa áldeqalaı joly túsip aqyndar men ánshi jyraýlar kele qalmaǵaı de. Onysyn jeztańdaı jyraý qashan syı-syıapatyn kórip, kelesi bir aýylǵa attanyp ketkenshe qý shanaqtyń qos ishegin sabalap, astyqshylardy aýzy talǵansha maqtap jyrǵa qosyp jatady. Bul óńirden ozyp shyqqan júırik sol. Kózsiz er de, bilekti batyr da sol. Oz qatarynan asyp týǵan aqyldy dana, tapqyr da sol. Toqsan úıli tobyrdy qus etimen jalǵyz ózi asyraǵan kádimgi qıssadaǵy qara qasqa atty Qambar batyr bolady da shyǵady.

Aıtsa-aıtpasa da qala kórmegen qazaqtar aýyldan uzap shyqqasyn-aq ne bir tańǵajaıyp qyzyq hıkaıaǵa dýshar bolatyn. Astyq izdep aıaǵy alysqa túsken jigitter buryn-sońdy kórmegen, bilmegen eldi, jerdi, sýdy kóredi. Óz aýlynyń tirliginen shalǵaı jatqan kúnkóris kásibi men tili, dini basqa halyqtyń arasyna túskende, ádette ańqaý eldiń keıbir áńgúdik jigitteri ońy qaısy, soly qaısy aıyra almaı qalatyn-dy.

Bir joly... bizge qaraǵan kedeıleý aýyldan Súgir degen kisi alǵash astyqqa barady. Men osy kisini áne bir qartaıǵan kezinde kórdim. Kárilik jeńip, kúshi qaıtqannyń ózinde qol-aıaǵy uzyn. Sıraǵy sińirli. Erkin bas bitimi kishirek demeseń, at jaqty beti arbıǵan, shot mańdaı, shúńirek kezde tez tutaıtyn ashý-yza bar. Basqa dene bitimi de rabaısyz iri, nar tulǵaly kisi. Dene bitiminiń álgindeı kesektigine qaramastan aq kókirek, ańqaý bolǵasyn osy kisini bizdiń aýylda, kez kelgen qyljań qyp, bala-shaǵaǵa deıin aldaı beretin, iri nar tulǵasyna qarap bizdiń aýyl ony batyr deıtin. Qý jigitter qoly kishkene bosasa ony qyljaq qylady. Qalashylar astyqqa attanar aldynda otbasynda ońashalanyp otyryp, artta qalyp bara jatqan qatyn-bala qamyn áńgimeleıtin ádeti. Súgir de qatyn-bala qamyn jep, úıden shyǵa qoımapty. Syrtta ıirilip kútip qalǵan qalashy jigitterdiń birli-jarymy úı irgesine baryp, qulaq sap tyńdasa, ishte Súgir teri tymaǵyn kıip, qamshysyn qysyp ustap alǵan. Tomashadaı ǵana áıeline jyl on eki aıda óziniń isteı almaǵan ana sharýasyn bir, myna sharýasyn bir tapsyryp jatyr eken. Sonda jańaǵy úı syrtynan tyńdap turǵan qý jigit tamaǵyn kenep, kári jyraýdyń maqamyna sap Qobylandy batyrdyń joryqqa attanyp bara jatqanda qyz Qurtqaǵa aıtatyn qoshtasýyn qoıa beripti. Súgir ánsheıinde aýyl adamdary ózin batyr degende marqaıyp qalsa da, tap myna tustaǵy qyljaǵyna yza bop úıden aqyra shyǵypty...

Súgir bastaǵan qalashylar bir aı degende túıelerin astyqqa teńdep, yrǵap-jyrǵap qaıtady. Shóbi kúıgen sur dalanyń bir qaptalynda, kóz ushynda aq úıli orys poselkasy qalyp bara jatady. Sol poselkadan beregirekte qara ıirim sýda bir qora aq qaz júzip júredi. Buny kórgende Súgir batyr: «Al, jigitter, Qudaı berdi. Keshke qaz etine toıǵyzam» dep jazyǵa tyǵýly shıti myltyǵyn sýyryp, túıe basyn buryp alady. Qalashylar ilgeri tarta beredi. Kóp uzamaı keıingi jaqtan dárini mol salǵan shıti myltyq gúmpildep, ústi-ústin atyla bastaıdy. Qalashylar qulaq sap tyńdap: «Batyr qatty ketti. Oljasyz bolmas», — dep topshylaıdy.

Bir kezde bulardyń artynan Súgir de jetedi. Tapyraqtata jelgen aq aýyz qara atannyń aldy-artyna onnan astam qazdy óńgerip apty.

— Batyr, oljaly qaıtypsyń ǵoı?

— Oıbaı, aıtary joq, kól beti buryn bir kórmegen aq qaz. Qansha atsań da ushpaıdy. Qanatymen sabalap, ábigerge túsip dúrlikkeni bolmasa, o, patshaǵar, qus bop ushpaıdy. Sonan soń, káıteıin, men de kúmpildetip ata berdim.

— Astapyralla! Esitpegen elde kóp degen...

— « Ólmegenge — óli balyq jolyǵady» degen... Keshke qus etin qyzyldaıtyn boldyq.

— Áı, batyr... osy qaz — keremizdi keltirip júrmesin.

— E, nege?

— Men bilsem bular asyrandy qaz. Ana kóringen orys poselkasynyń qazdary.

Jurttyń záresi ushady. Júgi aýyr túıelerin tebinip, tura-tura qashady. Súgir de jazynyń aldy-artyna baılap alǵan qazdardyń jibin kezdikpen qıyp-qıyp jiberedi de, aq aýyz atandy tapyraqtata jóneledi. Arttarynan qýǵynshy kele jatqandaı záre-quty qalmaǵan jigitter astyń artqan túıelerin qan sorpa ǵyp tún-túnimen qashypty ǵoı...

Aral óńiriniń qazaqtary qys azyǵyn keshegi kolhozdasý dáýirine deıin baıaǵy ata-baba salǵan jolmen Qońyrat, Shymbaıdan, Or boıy men Jem boıynan tasyp ishetin. Jalǵyz bizdiń aýyl emes, mal baqqan el astyqty syrttan alatyn. Sol qazaq dalasy bıyl taǵy da Otanǵa mıllıard put astyq tapsyrdy. Mıllıard put!

Atań qazaq «Elý jylda — el jańa» degen ǵoı. Búl uzaq keshken tirlikte qasiretti kóp shekken kishkentaı halyqtyń ejelgi bir kókeıkesti armany bolmas-aý. Tarıh soqpaǵynan túıeli kóshin taıǵanaqtatyp bastyryp jaıaý-jalpylap jetelep ótken keshegi kóshpeli eldiń óz tájirıbesinen túıgen aqıqat shyndyq bolar. Álde irgeles otyrǵan kórshi halyqtardyń órge shapqan óskeleń tirligine qarap túıgen topshylaýy ma, ol arasy bizge beımaǵulym. Kim aıtsa da, qashan aıtsa da, bizdiń halyqtyń bir kıeli azamatynyń aýzynan shyqqan dana maqaldyń tula boıynda tunyp turǵan osynaý shyndyq túp-túgeldeı qazirgi bizdiń eldiń basyna kelip turǵany aqıqat. Basqasyn bylaı qoıǵanda, keıingi jyldary Qyzylorda men Aqtóbe oblysy úkimetke qansha astyq berdi deseńshi!

Al, Qyzylorda da, Aqtóbe de osydan on-on bes jyl buryn astyqty syrttan tasyp iship otyrǵan biryńǵaı malmen ǵana shuǵyldanatyn shaǵyn ekonomıkaly oblys edi-aý!

II

Osy ocherkke otyrardyń aldynda ǵana men Aqtóbe oblysynyń bir alys aýdanynda bolǵam. Kúz kirse de bizdiń jaqta kún kúıip turǵasyn jolǵa jaz kıimimmen shyǵa qalǵam-dy. Sóıtsem, bul jaqta kúzdiń qara sýyǵy bastalyp ketipti. Qatty jel qala-dalanyń ústinen qaptap soǵyp, jer shańdaǵyn uıqy-tuıqysyn shyǵara boratyp tur eken. Bir men emes, bul jaqtyń jaz boıy ashyq-tesik júrip beıqamdyqqa boıy úırenip qalǵan halqy da myna qaptap soqqan qatty qara daýyldan qapelimde qaıterin bilmeı abyrjyp, sasyp jatqandaı. Jazdyń aıaǵy men kúzdiń basyndaǵy ári-sári kez bolǵansyn ba, osy kúnderi qandaı kıim kıerin de bile almaı berekeleri ketip búrseńdep júrgen bir jan. Kóshege shyqsań kók ala shań basyńa, aıaǵyńa borap, qara sýyq jel qoıny-qonyshyńa kirip bereketińdi alyp bara jatqasyn men de bul qalada uzaq aıaldaı almadym. Onda-bunda júgirip, kólik taýyp aldym da, kún shyǵar-shyqpasta júrip te kettim.

Qyrbyń kók jýsannan basqa shóbi joq, sýsyz kýańshylyq jaqta týyp-ósken kisi — bir baıqaǵanym basqalardan góri barǵan jaǵynyń jer ajaryna nazar aýdarǵysh keledi. Kógi qalaı? Topyraqta ylǵal bar ma, joq pa? Jer reńi qalaı? Ádette osy ólkeniń taz taqyr dalasynda áldekimniń taqasy ańdaýsyzda bir ezip tapap ketken tasbaqasha jer baýyrlap tyrbıyp-tyrbıyp jatatyn kádimgi qyrbyq jýsandar jyldaǵysyndaı bıyl da jer tistep qalǵan ba? Álde seltıip qana turatyn seldir basy bıyl boı alyp shashaqtanyp ósken be?

Bir kórgen kisiniń bet ajaryna qarap ta kóńil-kúıin topshylaıtynyń sıaqty, jaryqtyń, osy myna qara jer de qasireti men qýanyshyn syrt kózden jasyra almaı arǵy jaǵyn ańǵartyp ala beredi. Jol boıy eshkim eshteńe demese de, bıyl bul jaqta ylǵal jyldaǵydan mol bolǵanyn baıqap kelem. Ótken qysta osy jaqqa qar qalyń tústi dep estip edim. Kóktem aıynda da jaýyn-shashyn, shúkir, jaman bolmapty. Ala-bóle kóktem men jaz aıynyń eki aralyǵynda, sonaý bir kók egin ıe bermeı qaýlap kóteriletin kezde osy óńirdiń dalıyp jatqan dalasy nur sýyna kerelep qanyp, oı, nesin aıtasyń, aǵyl-tegil ǵyp jańbyr jaýypty dep esitip edim. Onyń bergi jaǵynda da egin oraǵy endi-endi bastalǵaly turǵanda kókten qara nóser quıyp ótkenin kórip kelem. Áne, Chapaev atyndaǵy kolhozdyń ortalyǵyna kirer aýzynda kóldeneńdep jatatyn kishkentaı ózenniń ústine salǵan temir kópirdi tasqyn sý buzyp ketipti.

Biz baratyn jerimizdiń áli jarty jolyna da jetken joqpyz. Al kópirden óterde kún edáýir kóterilip qalǵan edi. Bir baýyr jer júrgesin biz osy kolhozdyń jol jıegine ıek asyp jatqan egin dalasyna kep toqtadyq. Biz toqtaǵan jerde qybyrlaǵan tiri bir jan kórinbedi. Tek eki daýystaı áregirekte jalpaq sary beldiń bergi baýraıynda qyzyl qońyr kombaındar qaqalyp shyqqan qalyń eginge qatar túsip, jaıpap qulatyp jatty. Sol mańda qybyrlaǵan kisiler, ersili-qarsyly josyp júrgen mashınalar da kóp. Dońǵalaq astynan burq-burq kóterilgen sary shań birte-birte bıiktep, dala júzin kireýkelep basyp barady.

Mashınany jol jıegine qańtaryp tastap, shofer jigit ekeýmiz aıy-kúni jetip, tolyqsyp pisip turǵan egin arasyna qalyńdap kire tústik. Jup-jýan sabaǵy sarǵaıyp pisken kádimgi ánge qosyp ardaqtap júretin áıgili aq qobań bıdaıymyz yzǵyryp soqqan jel astynda dánge toly basy sýdyr-sýdyr qozǵalyp, yrǵalyp tur. Aq bıdaı, ejelden beri ata-babamyz súıgen aq dıdarly qyzdyń aty, sol ata-babamyz aıtqan ánniń de aty!

Bul kúnderi biz mashınadan túspedik. Egin oraǵy kezinde ólgen-tirilgenine qaramaı kún-tún qatyp ketetin ólermen jandardyń eńbek maıdanyndaǵy qımylyn óz kózimizben kórgimiz keldi de, bir aýdannan soń bir aýdanǵa bardyq. Qaıda barsaq ta — kózimizge túsken egin. Bul ólkeniń qyry da — egin, oıy da — egin bop ketken be dep qalasyń. Ushy-qıyry joq eginniń orylǵany bar, orylyp jatqany bar, al áli de orylmaǵany qansha?! Syńar dániniń murty shaǵylmaı tunyp turǵan eginde tipti esep joq. Qaı jaǵyńa qarasań da kózińe egin túse bergesin, kisi qarap otyryp qajyǵandaı bolady eken. Qansha kún sabylyp júrsek te telegeı-teńiz astyqtyń taýsylar kezin kóre almaǵasyn, kisi basyna qaıdaǵy oı kele me, qalaı?.. «Myna eginniń bitetin kezi bola ma?» dep oılaısyń. «Bolsa qaıda?» dep oılaısyń. Saýalyńa jaýap taba almaǵan soń, sen endi egin arasymen zyrlap ushyp kele jatqan mashınanyń esiginen moıyn sozyp, qaıta-qaıta qaraısyń. Qaıda qarasań da, qansha qarasań da — baıaǵy egin bir egin. Onyń da — egin, solyń da — egin. Artyń da, aldyń da — egin, egin, egin...

Kelesi aýdan — Baıǵanın. Bul aýdannyń halqy biryńǵaı malmen shuǵyldanatynyn bilem. Surǵylt júzin boz jýsan basqan dala birde shaǵyl qum, birde buırat belder, dánderge almasyp tolqyn-tolqyn bop ilgeri súırep otyrady da, aqyry áıteýir ataqty munaıly ólke — Mańǵystaýǵa bir-aq tireletinin bilesiń. Soǵan qaramastan qansha kúnnen beri shetin baıqatpaı qoıǵan osynaý telegeı-teńiz astyqtan kóziń talǵasyn ba, sen áıteýir myna Aqtóbeniń aq qobań bıdaıy esh ýaqytta bitpeıtindeı kóresiń.

Qaýyrt qımyl ústindegi dala kúndiz de, túnde de qybyr-qybyr. Tula boıy shań-shań kombaındar tynymsyz. Al, astyq tasyǵan mashınalarda qısap joq. Sońyna tirkep alǵan prısepteri saldyrap, ersili-qarsyly aǵylyp ótip jatyr, ótip jatyr. Ár dáni badanadaı-badanadaı aq bıdaı astyq tasyǵan jol boıynda ysyrap bop shashylyp qapty. İshiń ashıdy. Qyjylyńdy kimge tógerińdi bilmeısiń. Baıaǵy bala kezimizde as sońynan kári ájeler ǵana jurt otyrǵan jerdi alaqanymen sıpalap otyryp, jerge túsken nan qıqymyn bir-birlep terip ap, «obaldaǵy-aı!» dep aýzyna sap qoıatyn.

Asyly nan qadirin jasynda nannyń zárýligin kórgen kisi ǵana biledi. Al, ár túıir dándi qara jerge qoldan egip shyǵaryp jatqan kisi nan qadirin tipti qatty bilýge tıis. Qara jerge shashqan dán sonan qashan badanadaı qyp-qyzyl bıdaıǵa aınalyp qyrmanǵa túskenshe dıqan baba sheger azapta shek joq qoı. Úmit pen kúdikti keýdesine qatar syıǵyzǵan kisiniń kóńili birde kól, birde shól bop, ómir boıy ekiudaı sezimge qatar jeńgizip júretinin bilem.

Jer basqan kisilerdiń ishindegi tirlikte talap etken kásibinen eń bir taýy shaǵylmaıtyny da, dámesi úzilmeıtini de — osy dıqanshylar. Ózim jaqsy biletin bir qart dıqanshynyń úsh jyl qatarynan qýańshylyqqa urynyp astyq ala almaǵanda jigeri qum bolýdyń ornyna kelesi tórtinshi jyly kóktemde onyń taǵy da jurttan buryn qımyldap, jer jyrtyp, egin egip jatqanyn kórgem-di. Qaısybir kezde qıqarlyqqa basyp ketetin qatygez tabıǵatpen taıtalasyp júrip, tabandy kisiler bul daladan bermesin de tartyp alady.

Sondaı bir kisimen keshe egin basynda kezdesip qaldyq. Onan bıylǵy egin shyǵymy qalaı, qansha astyq alasyń dep surap em, ol basyndaǵy shı qalpaqtyń astyna qolyn suǵyp jiberip, jelkesin qasyp turyp:

— Eı, qaraǵym-aı, buıyrǵanyn alamyz da, — dep yqylassyz jaýap berdi. Bunan artyq sóz qatpas dep em, biz júrer kezde álgi kisi qasyma jaqyndap kep: — Bizdi qoıshy, bul óńirde marqum Shyǵanaqtyń óneri basqa edi ǵoı, — dedi.

«Á» degende men ańdamaı qalyp:

— Ne dedińiz, aqsaqal? — dep em.

— Shyǵanaq Bersıevti aıtady, — dedi qasymyzda turǵan shofer.

III

Bylaı shyqqasyn Shyǵanaq jaıynda oıladym. Onda da áýeli jazýshy Ǵabıden Mustafınniń «Shyǵanaq» romany esime tústi. Sonan soń Mustafınniń soǵys bitken boıda Shyǵanaq jaıynda shyǵarma jazbaq bop, Oıyl boıyna kelgenin oılap, jańaǵy jýas kisiniń sózin esime qaıta aldym. Bul kisi ne qylsa da tegin bolmady-aý dep oıladym. Kókiregine bul dalanyń kóp syryn túıip júretini-aý! Myna dalanyń soǵys kezindegi múshkil halimen qazirgi kúıin salystyrýǵa bola ma? Qazir qoıdaı qozdaǵan tehnıka. Qol kúshi de jetedi. Kerek kezde yǵaı men syǵaı jigitterdi oıdan-qyrdan jıyp alyp, jumysqa jaýyp jiberedi. Sen bir sát sonaý soǵys kezin esińe túsirshi. Sol bir el qabyrǵasy qaıysqan soǵys jyldarynda osynaý Oıyl jerinde Shyǵanaq atamyz ketpen-kúrekpen-aq ataqty aq tarydan dúnıejúzilik rekord jasap edi-aý. Qazirgi tirliktiń qadirin bilý, baǵalaý úshin, ara-tura táýbege kelip qoıý úshin kisi keıde keıingi jaǵyna burylyp, artta jatqan ata-baba soqpaǵyna da kóz salyp qoıý kerek.

Shań-tozań basyp, sarǵaıa bastaǵan soǵys keziniń gazetterine kóz salǵanyń bar ma? Sol jyldardaǵy qaı gazettiń betin ashyp qarasańyz da siz qan maıdanda júrgen erlermen birge Shyǵanaq atamyzdyń esimi qatar atalǵanyn baıqaısyz. Ol kezde maıdandaǵy soldattar Shyǵanaqtyń aq tarysynan istegen ystyq botqa býy burqyrap aldyna kelse, jymyńdap kúlip qoıa beretin. «Blondınka» dep erekshe yqylaspen atap, júrek túbinen jylylyq taýyp jatatyn. Qazir, árıne, aǵyl-tegil molshylyq zaman. Qara bıdaı deısiń be, aq qobań bıdaı deısiń be, álde arpa, suly deısiń be, janyńa kerektiń bári tabylady. Biraq, sóıtse de ár nárseniń óz orny bar. Áne bir jyldary dúnıejúzilik rekord jasaǵan Shyǵanaq Bersıevtiń aq tarysy qazir nege aýyzǵa alynbaı ketti?.. Uly ustaz kóz jumǵannan keıin ónegeli is-úlgisin jer-jerdiń bárinde qýattap, kótermelep áketse qaıter edi? Iá, bul bir yńǵaıy kelgende aıta salǵan sóz ǵoı.

IV

Aqtóbege júrer aldynda ózimizge tikeleı uatysy bar bir bastyqqa kirip edim. Keń kabınettiń tór jaǵynda úsh-tórt kisi astyq jaıynda áńgimelesip otyr eken. Qulaq túrip júrgen kóńildegi áńgime bolǵan soń men de tosynnan kıligip, «bıyl úndemeı qoıdyq qoı, astyń shyqpaı qalǵan joq pa?» dep kúdigimdi aıta bastaǵam. Badyraq kóz bastyq stolǵa salyp otyrǵan keýdesin oqys kóterip ap, shalqalap qarq-qarq kúldi. Men túkke túsinbegen qalpym aqyryp turmyn. Badyraq kóz bastyqqa óz qylyǵy ózine de oqys kórindi bilem, oqys kúlgenindeı aıaq astynan oqys tyıyla qap: «Joq, baýyrym, bıyl biz sharýany úndemeı bitirgeli jatyrmyz» dedi.

Shynyn aıtam, aıaq astynan Aqtóbege júrip ketýime osy sóz túrtki boldy. Aıtsa da, qazir kóp sharýany úndemeı bitiretin bop júrmiz. Keshe elimizdiń elý jyldyǵynda da tabıǵı ıbalyqpen ádepti minez kórsetip, búkil halyq ishteı uǵysqan ymyra-birlikpen ún-túnsiz qyzmet istedi. Bizdiń elimizde istelip jatqan ushy-qıyry joq uly ister adam aqylyna syıa bermeıdi. Bálkim, aralas-quralas júrgesin bar qubylystyń bóriniń birdeı baıybyna baryp, búge-shigesin ańǵara bermeıtin shyǵarsyń. Alyp boıy alystan anyǵyraq kórinedi ǵoı jáne osynyń bóri etene bop úırenisip ketken kúndelikti baıyrǵy ómiriń bolǵan soń, tegi, sirá, kisi istegen isine mán bere qoımaıtyn bolar.

Elý jyl biz úshin sán túzegen kóshtiń saltanatpen júrip ótken dańǵyl joly bolǵan joq. Biraq, áser eldiń ónegeli uldarynyń ustazdyq úlgisin ustap qalatyn dástúri bolmaýshy ma edi? Bir kezde Shyǵanaq atamyz jetken olımptik quzar bıiktiń arǵy jaǵynda, búgingi zamannyń erlerine qol bulǵap, taǵy bir quzar bıik turǵan joq pa?

Iá, oılanatyn jaı kóp. İstegen istiń ózi oı salady. Baıaǵyda qartaıǵan kisige qyrshańqy jastar qolyn siltep, «kúni ótken» dep nemese «baǵy taıǵan» dep túńilgen jannyń sózin aıtatyn. Qazirgi kisiler káriliktiń de uǵymyn ózgertýge aınaldy. Pensıaǵa shyqqan soń da olar otbasynda oshaq butyn qushaqtap qalǵan joq. Ásirese, astyq qoımasyna quıylǵan bıylǵy aǵyl-tegil astyqtyń ishinde Soltústik Qazaqstan pensıonerleri Karl Belger men Qabdýl bárı, Bekim aqsaqaldardyń da úlesi men sybaǵasy jatyr. Kóktemde qol kúshi jetpeı kiriptarlyq basqa túsip jatqanda qadirli qart pensıonerler jınalyp kep, egin dalasynan óz aldaryna derbes úlesin aldy. Jer jyrtty. Egin ekti. Bir qyzyǵy, bútil sovhoz boıynsha boıshań bitik egin osylardyń egini bon shyqty.

Árıne, bular qartaıǵan shaǵynda halyqtyń syı-qurmetine bólenip otyrǵan kisiler. Áıtse de, biz olardyń keshegi otyzynshy-qyrqynshy jyldyń ǵana úzdik erleri emes, onan keıingi - qıyn-qystaý soǵys kezeńiniń batyry bolǵanyn bilemiz. Soǵystan keıin de, jyrtyq kıimnen táni jyltyrap júrip te ash-jalańash halyqtyń ústin bútindep, ashyqqannyń aýzyna as ákep salǵan, ol ol ma, keıin qıraǵan sharýashylyqty qalpyna keltirip, qala-dalańdy gúldentip jibergen de osy kúngi pensıoner qarttar ekenin esimizden shyǵarmaýymyz kerek. Áne bir jyly elimiz týsyrap jatqan tyń jerdi kóterip, mal basyn shuǵyl kóbeıtýdi qolǵa alǵanda da osy qarttardyń kóbi aqyly, tájirıbesimen birge qol ushyn qansha berdi?! Endeshe, búgingi kúni Soltústik Qazaqstanda turatyn qadirli qarttarymyzdyń arzanqol .ánderdeı, bizdiń halyqtyń búgingi shuǵylaly bıigine, jeńisten-jeńiske kúlip-oınap júrip jetpegeni belgili. Elý jylda biz Azamat soǵysy men Uly Otan soǵysyn basymyzdan keshtik. Taǵdyr talasqa túsken nebir aýyr kúnderde ebil-sebil bop, ash-jalańash júrip qanshama uly ister istedik. Osy jolda talaı qatelestik te. Óıtkeni, biz tyńnan jol salǵan jandar edik. Biz ótken uly joldyń ulylyǵy da osynda. Keshegi elý jyldyń mereke tusynda esirip ketpegenimiz de osydan. Elý jyldyń toıdy biz qyzyl ala kıingen halyq qolyna tý ustap, transparant kóterip lek-lek bop kóshege shyǵatyn ásheıindegi kóp merekeniń biri dep qaraǵan joqpyz. Bul, bir esepten, halyq kóshi ótken joldyń qýanyshymen birge qıyndyǵyna oı kózimen tebirene qaraǵan tusymyz boldy. Sannan góri sapany qattyraq oılaıtyn kezge jettik. Sapa demekshi... Aqtóbege júrer aldynda astanaǵa irgeles jatqan Talǵar aýdanynyń egis dalasyn kórgenim bar. Bul jaqta egin oraǵy aıaqtalyp qalǵan kez edi. Keń dalaǵa qaqalyp shyqqan egindi kombaındar jan-jaǵynan tyqsyryp shaýyp kep, aq qobań bıdaı ósken alqap qalǵan eken. Jýyqta ǵana kirgen jyly kúzdiń sary shýaǵy tamyljyp tur. Jel joq. Sabaǵy sarǵaıyp pisken aq qobań bıdaı dán toly basyn baýyryna alyp qybyr etpesten múlgip qalypty. Ásirese, kisi boıy eginniń arasynan shyǵyp, bıigirek tóbe basynan áli de orylmaǵan alqapqa kóz salsaq qıalyń qanattanyp qoıa beredi. Tegis aq qylshyqtanyp alǵan aq bıdaı dalasy tas tóbeden jańa aýyp bara jatqan kún sáýlesi astynda jyltyldap, kóz qaryp, tap bir aq tymyq teńiz beti tárizdenip ketedi. Ánsheıinde qaýqıyp jer betine syımaı qoıatyn kombaındar da egin arasyna kirse bolǵany, kórer kózge qarasy kishireıip, kenerinen sý quıa bastaǵan keme eken dep qalasyń. «Oıpyr-aı, mundaı da bitik egin bolady eken» dep oılaısyń. Esińe eriksiz Ybyraı Jaqaev túsedi. Syr boıynyń ataqty shalyn árkimder-aq ańyz qyp: «Kúrishi kerege basymen birdeı bop ósedi. Jáne atqany oq arasynan kóktep óte almastaı qalyń», — dep maqtap otyrǵanyn estigenim bar. Áste halyq qoly jetpegen armanyn ǵana qıaldap, kókeıkesti kúıine qosyp otyrǵan. Keıde sonysy jyrǵa aınalyp, keleshek zamannyń jas urpaǵyna ishte ketken armanyn qaldyryp: «Biz jetpegen jaqsylyqty sen kór, sen kenel. Igiligin ker, rahatyńa tutyn», — dep úmit júktep ketken ǵoı. Talǵar dıqandary ósirgen osynaý ǵajaıyp egindi kórgende órtteı ystyq arab aspanynyń astynda ómir keshken taǵy da bir halyqtyń tátti qıaly esime tústi. Osırıs patshalyq quryp sharshysyna kep turǵan kezde ejelgi mysyrlyqtar kisi boıy bıdaı ósiripti-mis dep ańyz etedi eken. Al, mynaý ańyz emes, tús emes. Nannyń zary ótken ash halyqtyń júregi úzilip bara jatqanda bir sát aqsary aýyp qıaldaǵan armany, qol jetpes úmiti, dármensiz dalbasasy da emes. Ózimizdiń talǵarlyq jerlesterimiz ósirgen bıdaı... aty shýly, aqqoban bıdaı. Sen dánine qarashy. Qaýyzyna syımaı shirep turǵan badanadaı iri dánder saýyldap alaqanyńa tógilgende kisi táni túp-túgel sezetin qorǵasyn salmaq jatqan joq pa?

Mal baqqan qazaq osy bıdaıdyń ár túıirin qara jerge qoldan egip shyǵaryp jatqan dıqandardan kem baǵalamaǵan. Bizdiń ata-babalarymyz súıgen qyzyna arnaǵan eń bir júrek túbindegi asyl teńeýlerin izdegende de osy bıdaı boıynan taýypty. Has sulýdy qazaq «bıdaı óńdi» dep nemese «ajary aq bıdaıdaı» dep ertedegi aýyz ádebıetinen bastap, keshegi Abaı men búgingi aqyn-jazýshylardyń barshasynyń aýzymen aıtqyzyp keledi. Halyqqa baýyr basyp ketken osy bir ystyq sezimdi sýytyp almaý kerek. Astyqqa, altyn dánge degen aǵyl-tegil yqylastyń túp tamyry týǵan jerde lúp-lúp soǵyp jatyr. Ol bizdiń atamekenimiz. Ol neler yqylym zamannan beri aı men kún sáýlesi astynda adam balasy meken etip, ósip-ónip kele jatqan ystyq uıa ǵana emes. Oılap qarar bolsań, ushan-teńiz baılyqtyń, bar-bar rahatpen yrzyq-nesibeniń qaınar kózi ózimiz kúnbe-kún qaryshtap basyp júrgen osy — myna qara jerdiń boıynda jatyr. Osy jerge úı salamyz, egin egemiz, mal baǵamyz. Sondyqtan da adam balasy til shyǵar-shyqpastan bastap, óziniń týǵan anasymen birge týǵan jerin de pir tutty. El shetine kirgen jaýǵa bir súıem jer bermeımiz dep, bizdiń ata-babalarymyz qansha qan tókti?!

Já, jylma-jyl aq bıdaı ósip, yrzyq-nesibege kenelip jatqan osynaý qasıetti Jer-Anany, týǵan anamyzdaı qadirleıik te!

1970 j.

---