InfoHub Logo

Kókshetaýda bir bolǵan kisiniń bul ólkege qaıta aınalyp soqpaýy múmkin emes. Kórgenniń kózin jaýlap, esitkenniń qulaǵyn eleńdetip esil-dertin alyp yntyzar ǵyp bitetin ólke. Áne bir ilgeri zamanda Arqanyń ań ıyǵy — sal aqyn osy ólkeniń basy men aıaǵyn ánge eltip, toı-dýmanǵa qaryq qyp dáýrendep júrgen shaǵynda: «Jer shoqtyǵy Kókshetaý» dep, týǵan jerine sonsha suqtanǵany teginnen-tegin emes-ti. Adam balasy meken etken aı men kún astynda bir kezde saldar men seriler dýman qurǵan osy kerbez sulý Kókshetaýdyń qasyna qysylmaı baryp ıyqtasyp qatar turyp, sáni men sulýlyǵyn salystyrar basqa bir ólke, áı, qaıdam, tabyla qoıar ma eken? Tabylsa da ilýde bireý bolar-aý! Sulýlyqtyń el aýzyndaǵy aty bireý bolǵanmen áseri ár túrli. Sulýlyq ta qysqa kúnde qyryq qubylatyn kóńil shirkin sıaqty adam bolǵan adam boıynda, et pen teri arasynda júretin aýmaly-tókpeli sezim. Qarshadaıymyzdan qulaǵymyzǵa sińgen ısi qazaqqa belgili bir qaǵıdaǵa qulaq assań, tipti «sulý — sulý emes, súıgen — sulý».

Shynynda da, sulýlyq jóninde bar kez, bar dáýirde barsha jurt túgel moıyndaǵan aqıqat kesim bar ma? Ne bir has sulýdyń janynan shaıtany selt etpesten ótip júrip, keıde senen basqa bir jan nazar aýdarmaıtyn kúıkentaıdaı ǵana shúıkebas bireýge kóziń túskende tynysh júregiń dir ete qalatyny ne? Ne qylsa da naqsúıerde min bolmaıtyny ras bolǵany ǵoı? Báse, sen týǵan anań sıaqty týǵan jerińniń minin kóresiń be? Úsh aı shildede órtteı ystyq kúni erteden qara keshke deıin tas tóbeńde kúıdirip turyp alatyn Aral óńiriniń aǵashsyz, sýsyz ala taǵanaq tap-taqyr dalasy ózge jurt úshin ıt baılasa turǵysyz quba jon, qý medıen bolsa da, sol arada týyp-ósken tel úshin osynaý aıdaı álemde onan asqan sulý jer bolýy múmkin be? Jaz boıy jurttyń zyqyn alyp bitetin esirik jyndy jel sel ýf etse de ala taǵanaq jerdiń aqshańdaǵy burqyraı jóneletin rahaty shamaly óńirdiń, ásirese, shilde aıynda shyjǵyrǵan ystyǵy shekeńdi shaǵyp, al qańtardyń aq tútek borany jan bitkendi búgejektetip jiberetin qytymyr qataldyǵyna qaramastan, sen úshin sol shirkinniń júzi nege shoqtaı ystyq? Sybaǵańa tıgen azǵantaı tirlikte taǵdyr aıdap sen qaı jerde, qaı el, qaı qyrdyń astynda kúndelikti tirlik qamyn jep kúıbeń-kúıbeń júrseń de, ózgesi ózge, sińirin sozyp sharshap talyqsyǵan jalǵyz atty jolaýshyǵa tańdaıyn jibiter syńar tamshy bermesten bezerip jatatyn sol shańdaǵy burqyraǵan sary buıratty dala sál esińe tússe de quddy sen ana dıdaryn elestetkendeı júziń jylyp, janyq jadyrap qoıa beretinin aıt! Iá, qalaı da, áıteýir týǵan jeriń túndigine tútin ısi sińgen ystyq uıań sıaqty et baýyryńdy eljiretip turatyn bir qasıeti bar.

Qasıet demekshi... jón biletin kisiler sulýlyqty kóre bilý de qasıet deıdi. Demek sulýlyq bar kezde qulyn túgi syrtyna teýip: «Meni kór, maǵan qara, maǵan qumart, qyzyqta, maýqyńdy bas» dep, kózi bardyń kózin arbap, kóleńdep turmaǵan. Keıde o da kisiden júzin jasyrǵan uıalshaq ıbaly qyzdaı tula boıyndaǵy kóz jaýyn alar sulýlyqty kózden tyǵyp «meni tany, meni tap, izde!» dep, seni ádeıi shıyrǵa salady.

Jón biletin kisiler: «Jaman jer joq» deıdi. Tek qaı jerdiń de jaqsylyǵyn kóre bilý úshin kisi dál sol arada týyp-ósken perzenttiń kózimen qaraý kerek deıdi. Árıne, solaıy solaı. Al, biz áńgime etkeli otyrǵan Kókshetaýdyń jóni basqa. Bul eń bir enjar, salǵyrt kisini de tusynan ótip bara jatqanda bir eleń etkizip, basyn kótertip alatyn qudiretti jer, kóleńdegen kógildir taýlar búl ólkege qashan, qaı kez, qaı mezgilde kelseń de tula boıyna kók torǵynǵa malyndyryp alyp, kisi qıalynan ǵana jaralǵan tap bir hor qyzy álde ańyz, álde erteginiń dál ózinen sylań berip, jolaýshy aldynan kúlimdep shyǵyp turǵandaı. Baýyrynda móldiregen tunyq kól de tusynan ótip bara jatqan jolaýshyǵa has sulýdyń qabaǵy astynan jarq etkizip tastaǵan janaryndaı. Kirpik astynan qysqa bir qarap tartyp alǵan qyz janaryndaı, myna tuńǵıyq kólder de jaǵalaýynda qol salasyndaı syńsyp ósip turǵan bir qaıyń, bir qaraǵaı, bir shyrshanyń yǵyna tasalana qaldy. Sen qaıran qalasyń. Biraq qaırylmaısyń. Áldeqandaı bir asyǵys sharýań qamshylap, quıǵytyp ilgeri tarta beresiń. Kóleńdegen kógildir taý da jýyq arada qalyspaıdy. Qaı zamannan beri júrek túbinde saǵan arnal saqtaǵan syryn osy joly qalaı da aıtyp qalǵysy kelgendeı. Belin jańa ǵana sirkirep ótken jańbyr sýy shaıǵan asfáltpen aǵyzyp bara jatqan jolaýshy kóliginiń bir ana, bir myna jaǵyna shyǵyp, kópke deıin kóz ushynda bulyńdap otyrady. Keıde, qyrsyq qylǵanda, jolaýshy aldyndaǵy alaqandaı aınaǵa kógildir beınesin túsirip, tý syrtyńdy, ishińdi qyj-qyj qaınatyp kúlimdep turyp alǵanda, qansha asyǵys bolsań da, sen endi qıyp kete almaısyń. Sylańdaǵan sıqyryna arbalyp, jipsiz baılanasyń da qalasyń. Aıdalada kóligiń qańtarylyp, kózińe túsken nárseniń bárine: kógildir taýǵa, móldir kólge, syńsyǵan jasyl ormanǵa tańdanasyń. Tús pen óńniń arasynda aqylyń shatasyp turasyń. Tús deıin deseń mynaý tirlik bolmystyń qolǵa ustatqandaı aqıqat bir shyndyǵy. Óńińde óz kózińmen kórip tursyń. Al aqı-taqı óńim deýge... osynaý kógildir taý, kúlimdegen kókshil aspan, kilem túgindeı úlpildegen kókmaısa jer... Eń aıaǵy osynaý ıen dala ústin jaz boıy jelpip turatyn qońyr salqyn eskek jelinde de kisi tánine túrpideı tıetin bir qatqyl yzǵar bolsaıshy.

Iá, mańdaıynda kózi bar kisi áste tańdanbaı, tamashalap qaramaı, súlesoq óte almaıdy. Men de osy ólkege kelgen saıyn ana jaqtaǵy aq sory betine shyǵyp jatatyn alataǵanaq Aral óńirin árqashan esime alyp, adam minezi sıaqty tabıǵat mineziniń de baýyrynan shyqqannyń bárine birdeıligi joq eken-aý dep oılaımyn. Adam sıaqty tabıǵatta da alalyq tolyp jatady. Tabıǵatta bir tólin shetqaqpaılap ary ıterse, bir tólin baýyryna tartyp, baryn sonyń aýzy-basyna tyqqyshtap tap bolady. Myna qarashy, qudireti kúshti tabıǵat osy ólkege ala-bóle yqylasy qulap, meıirlenip turyp, Aral óńirine tıesili sybaǵany da qos sheńgelimen kósip alyp, túgeldeı bere salǵandaı. Baryn úıip-tógip berip, qap túbin qaǵyp alǵan tabıǵat sorly Araldyń kezegi kelgende ne taýyp bererin bilmeı taz taqyr dalany yzǵyryq jeli men burqyraǵan býdaq-býdaq shańdaǵynyń astynda tunshyqtyryp kete bergen sıaqty.

Iá, shirkin, Kókshe qandaı sulý! Biraq sulýlyqty tamashalaý bar da, túsiný bar ǵoı. Salǵyrt kóńil, samarqaý oıdy janyna serik qyp alǵan kisi sen tabynǵan sulýlyqqa táıiri selt etedi deısiń be? Toǵysharlyqtyń túısiksiz kereńdigine kóńili men kózin tas qylyp baılap alyp, kúnin de tún, túnin de tún ǵyp osy jaryq dúnıede óziniń baryn álde joǵyn bile almaı súlesoq júretin samarqaý. Olarǵa sóz shyǵyn qylýdyń qajeti de joq. Tek osynaý kúnderi ulan-ǵaıyr Otanymyzdyń oıy men qyrynda qara teri burshaqtap, kún-tún qatyp jatqan osy zamannyń kózi qyraǵy, kókiregi oıaý azamattaryna sońyra qaýyrt isten qolyń bosaǵanda Kóksheniń kúmis kóli men kógildir taýlaryna nazar tiktep, qaıta bir qarashy demekpin. Sol ólkeniń tilmen aıtyp jetkize almaıtyn sulýlyqtyń da jaıshylyqta jer betine jarysa shyǵyp, sary tap qar astynan qylqan kóbelek ushyrtyp jiberetin bir qudiret kúshi bar demekpin. Ras, kisi kóńili qarly qystan qaljyraǵanda keıde kóktem aıynyń alǵashqy jylt etken shýaǵymen jer betine jarysa shyǵyp, sary tan qar astynan qyltıyp kórinetin náp-názik balapan kókke de tolqıdy. Biraq sen kóziń shalǵan áldeqandaı gúlge, kóbelekke jelókpe jassha tańyrqaı berýden tyıylyn, Arqanyń ataqty ánshileri, aqyndary, sal-serileri ańyzǵa, ertegige aınaldyryp jibergen Kókshetaýdyń ǵajaıyp kórinisterine sol Birjan, sol Aqan, sol Ybyraıdyń kózimen tebirene bir qarashy. Sonda sen Kókshetaýdyń qalaısha jer shoqtyǵy atanǵanyna túsinesiń. Bul jaqtyń taýlaryn keshegi shoqparyn súıretken zamanda han jıyny taraǵan sol anaý Qarataý, Alataý sıaqty atamaı, quddy aqqý balapany — kógildirshe kóz jaýyn alyp, kók munar arasynda kókshil tartyp turatyn osy bir has sulýlarǵa ǵana tán erke symbatty Kókshetaýǵa bunan basqa attyń dál kelmesine kózińdi jetkizedi. Al kún ashyqta da, jabyqta da kókshil munarǵa oranǵan sáýle taýlardyń baýraıynda qaraǵaı, qaıyń arasynda móldirep qana jatatyn tuńǵıyq kólder, shynynda da, kúmisten quıa salǵandaı. Bunan basqa teńeýdiń qaraǵaı arasynda janary jáýdiregen kól kelbetin dál berýi múmkin emes. Túbin ańǵartpaı tuńǵıyqtanyp jatatyn shalqar kólder shynynda da «qyryq myń jylqy sý ishse de laılanbasyna » shek-kúmánsiz senesiz.

Osydan keıin jaz basynda nóserlep tógip ótken jańbyrdan soń osy ólkeniń tas tóbeńde shaıdaı ashylyp, jarqyrap turatyn kókshil aspanyna, shuǵyla nuryn jer betine emirene tókken kúnine, jupar jeline, túý sonaý alys kókjıekte bir orynda tapjylmaı turatyn áldeqandaı úlpildek appaq bultqa da siz árqashan otty shabyt tutanar aldyndaǵy arýaqty aqyndarsha tebirenip, tolǵanyp qaraısyz. Kókiregi qara tas bop qalǵan bireý bolmasa has sulý aqyndyq ónerden quralaqan kisini de aqyn jandandyryp jiberetini anyq. Meniń de osy ólkege ta laı kelip júrgende tebirenbeı qaıtqan kezim bolǵan emes. Qaıta oralyp kelgesin de kóp kúnder boıyna álgi qıaldan ǵana týǵandaı kógildir taýly, kúmis kóldi sıqyrly sulý ólke bir kezdegi saldar, seriler ólkesi kóz aldymnan ketpeı kókirek túbinde sheritken bir armanyńdaı bop munartady da turady. Sosyn jıi baram.

Byltyr barǵanymda osy ólke kók eginge qaqalyp tur edi. Jyldaǵy daǵdy boıynsha bıyl da basqa daqyl-dánderden erte pisetin arpa men sulyǵa oraq túse bastapty da, al Arqanyń ataqty aq bıdaıynyń badanadaı bop qaýyzyn kerip turatyn dáni endi-endi tolyǵa, mysyq quıryqtana bastaǵan kezi-di. Mezgiliniń erteligine qaramastan masaǵy álden aýyr tartyp, alaqanyna salǵanda anaý-mynaý emes, ýysyńdy kerip ketetin qomaqty eken. Bas alyp qalǵan bıdaı deni ázir qaýyz ishinde qoń jıyp, bókken kójedeı burtıa bastapty. Biz jalǵyz aıaq jolmen tirelip turǵan kók egindi qaq jaryp kele jatyp, tusymyzdaǵy áınekten oń men solymyzǵa kóz salamyz. Boıynda ylǵal taby bar dala joly shańdamaıdy. Jel joq. Jeńil mashına astynda zyrqyrap aınalǵan rázeńke dóńgelekter ǵana ishte únsiz otyrǵan kisilerdiń qulaǵyna bal arasynyń yzylyn ázer-ázer ákeledi. Arqa jaqtyń jaz ben kúz aılarynyń eki aralyǵynda ǵana ósetin daǵdyly samal jeline sál qımyl kirse de, jańaǵy dala jolynyń eki betindegi ıin tiresken ushy-qıyry joq egin sýyldap shaıqalyp, teńiz betin shalǵan ırek tolqyndaı dán alǵan basy sýyldap qoıa beredi. Ol byltyr edi. Al, bıyl kelgenimde kógildir taýlar ólkesiniń qaı jerinde de egin oraǵy bastalyp ketipti. Tek, átteń, kúz basynda on kún qatarynan quıyp, jańbyr jaýypty. Ushy-qıyry joq eginge jańa oraq sala bergende kókten shúmektep quıǵan jańbyr jurttyń qolyn jipsiz baılap tastapty. Kózdi ashyp-jumǵansha mıy shyǵyp ezilip ketken dalada qyrýar kombaındar beldeýde qańtarýly attaı qańqaıyp-qańqaıyp turyp qapty. On kún, on tún ústinen satyrlatyp jańbyr uryp bergende sonyń aldynda ǵana jal-jal ǵyp jyǵyp tastaǵan astyqtar jerge jastalyp qapty. Jyly jaýyn tezdetken kúzgi kók jer baýyrynan jedeldep kóterile bastapty. Endi birer kúnde qulatyp tastaǵan álgi egin astynan qaýlap ósken kók shópter shanyshqysha túırep tesip shyǵyp, sol betimen kete barǵanda, tipti tistesip aldyrmaýǵa qaraǵan eken. Qudaı ońdaǵanda qıańqy tabıǵattyń qyrsyǵy tarap, kún ashylypty. Jipsiz baılanyp otyrǵan jurt japyryla syrtqa shyǵady. Jerdiń degdigenine, sý eginniń kepkenine qaramastan astyqty óńirge myń-myń kombaın, traktor, mashınany qaptatyp jiberedi. Sonan beri jantalasqan jurt. Sonan beri bul ólkede bir de bir jan bel sheship, damyl almastan astyq úshin taǵy bir uly shaıqasqa bilek sybanyp kirisip ketipti.

Iá, mynaý shaıqas! Naǵyz uly shaıqas! Bunda da dál bir uly maqsatqa bas tigip, baq synaǵan joryq jortýyl ústindegi súrgindeı halyqtyń arqa tirer azamattary — yǵaı men syǵaı ul-qyzdar ekshelip shyǵypty. Samoletten túsken boıda men de astyqty ólkeniń osynaý bir jan alyp, jan bergendeı qarbalas qımyl ústinde kúıip-pisip jatqan shaqqa kez keppin. Olardyń osy qazir ólip-tirilerdeı bon quıqyljyp júrgen kóńil-kúıi meni de arasyna túsken boıda aǵysyna tartyp úıirdi de áketti. Osydan bylaı qaraı qaıda barsam da, kimmen tildessem de, qaınaǵan eńbek maıdanynda quıqyljyp júrgen qyrýar jandardyń basyndaǵy bir oı — astyq, aýzyndaǵy bir sóz — astyq. Armany — astyq. Úmiti — astyq. Kúdigi de, qýanyshy da — astyq... astyq... astyq!..

Ara-arasynda qyrman basynan shyqqan kisilerge kezdesip qalasyń. Bul kúnderi betine ustara júzi tımeı, samaıyn saqal basyp ketken kisiler sózge sarań. Aqtaǵan astyqtyń shańy, qaýyzy basyndaǵy úrpi-túrpi shashymen betindegi bar túgin qaýyp qalǵan. Kirpigine deıin ań shańyltaqtanyp, uıqy qysqan kózdiń janary áriden syǵyraıady. Qyrman basyna ákelip qoıǵan muzdaı sýdy meıir qandyra bir jutyp ap, arǵy jaǵyndaǵy astyq aqtap, shańdatyp jatqan sart-surtqa qaıta kirip ketedi. Osy kúnderi qaladan kelgen kisiden olar suraıtyn bir nárse: aýa raıy. Onda da osy aıdyń jıyrmasyna deıin jaýynsyz ashyq bolady degen. Sol ras pa?

Sen onyń ras-ótirigin bilmeısiń. Biraq ózińnen jaqsylyq kútip, jáýdirep qaraǵan osy bir eńbekqor jandardyń kóńilin jubatqyń keledi de, «ras» dep bas ızeı qoıasyń. İlgeri kúnniń aýa raıyn aldyn ala boljaıtyn kisiler jıyrmasynda jańbyr jaýady dep jurttyń júregin maı ishkendeı kilkildetip qoıdy. Kún ázir ashyq bolǵanmen bul jaqtyń aýa raıynda málim joq. Qazaq dalasynyń zárli, sýyq betinde, sonaý Sibir jeri shetki otyrǵan shopan úıiniń irgesinen ótip, maly, jany aralas-quralas jatqan bul ólkeniń kúzgi aılary tipti qıqar. Jaz ótip, kúz kirdi degenshe qys yzǵary úskirik deminen anyq sezile bastaıdy. Keı jyldary bul ólkeniń dıqan babasy jaz boıy jatpaı-turmaı júrip, qara jerge qoldan egip shyǵarǵan astyqty oryp alýǵa da mursha bermeı, qys túsip ketetinin aıt. Tegi, sirá, sulý ataýlynyń minezin de (ol meıli adam, meıli tabıǵat bolsa da) kelimge kele bermeıtin tákappar qyńyrlyq bolmaı qoımaıtyny ǵoı, ana qarashy, kógildir taýlar kúlimdegen kerbez ólkeniń kók aspany jańa ǵana qylaý túspeı jarqyrap túr edi-aý. Búgindikke birtúrli erekshe yqylaspen meıirlene nur tókken kún de jer dúnıesi Sibir jaqta sırek ushyrasatyn sary shýaqqa keneltip turǵan-dy. Qyrman basyna bara jatyp endi qazir qarasam... tóbeden aýyp bara jatqan kúnge tómengi jaǵynan terlikteı sur bult shýdasyn sozyp baryp qapty. Kóńilge bolmasa: áp-sátte arqa betten shyǵyp ala qoıǵan qatqyl jel de kisi denesine yzǵarly tıedi. Kóńilimdegi kúdigimdi basqa jurttan anyqtaǵym kep, men jalma-jan astyq qyzyldap jatqan qyrmanshylarǵa qarap edim. Olardyń dáneńemen isi joq. Erteden qara keshke deıin demalmastan sartyldap jatqan molotılka men taý bop úıilgen astyqtyń eki arasynda kúıip-janyp júr. Ústi-bastary shań. Kúnge kúıip tútigip ketken beti de shań-shań. Ásirese, qasy-kirpiginen bastap, betindegi bar túgine aqtaǵan astyqtyń qaýyz-qabyǵy turyp qapty. Tek meniń kóńilime tikendeı qadalyp turǵan álgi úreıdi bólimshe meńgerýshisinen baıqaǵandaı boldym. Eki ıyǵyna eki kisi mingendeı eńgezerdeı jigit qaraýyndaǵylardyń bir de biriniń isine yrza bolmaı ysqyrynyp júr. Bir kezde ol astyq tıegen mashınalardyń bul aradan birden jónelip ketpeı, qyrman basynda áldenege irkilip turǵanyna yza boldy. Aıqara ashyp tastaǵan kabına esiginen syrtqa aıaǵyn salbyratyp jiberip, bir-bir temekisin byqsytyp, qannen-qapersiz otyrǵan shoferlarǵa qany qaınap júgirip bardy da, boqtap-boqtap ilgeri jóneltip jiberdi. Tyrnadaı tizilgen mashınalar yńyranyp tartyp uzaı berdi. Aldyńǵy mashına joǵarǵy butaqtarynda qara qarǵalar qonjıyp otyryp alǵan bir shoq seldir ormannyń ar jaq basyn aınala bergende, bólimshe bastyǵy taǵy aıqaıǵa basty. Bul joly keıingi jaqta kezek kútip tizilip turǵan bos mashınalarǵa qolyn siltep, buıyryp:

— Turmandar! Tez, tez tıep alyńdar! Ana, qarǵalardy qarashy... Osy shirkinderdiń aınalyp-úırilip ushysy unamaıdy, — dedi.

Biz buǵan túsinbedik. Shetkerirek baryp seltıip-seltıip turǵan bir top kisi bir-birimizge tańdana qaradyq ta, túkke túsinbegen soń erteden beri astyń qyzyldap jatqan qyrman ústinde qanattary satyrlap, top tanyp túıdek-túıdegimen ushyp júrgen qarǵalarǵa kóz saldyq. Syrtymyzǵa sóz shyǵarmasaq ta bárimiz de ishimizden: «qarq-qarq etken beımaza sorlylar-aı! Sonsha nege ábiger bolady eken?» dep oıladyq. Ana qarashy: ózderiniń ánsheıindegi aýyzdary tynym tappaıtyn beımaza berekesizdigi. Qyrman mańynda at aınalym jerge deıin aǵyl-tegil bop jatqan astyqty kórmeı, myna berekesiz sorlylar biriniń aýzynda ketken jalǵyz túıir dánge bári talasyp, baqyryp-shaqyryp, qylqyndyrǵandaı qarqyldap, satyr-sutyr qanat qaǵyp, jer baýyrlap ushyp barady.

— Bulardyń tóbelespeıtin kúni bar ma? — dedi bireý. Baıqaımyn, bólimshe bastyǵynyń arǵy jaǵynda irkip qalǵan bir sózin túrtkilep syrtqa shyǵarǵysy kep tur. Al, biraq... bólimshe bastyǵy basqa bir jaıdy oılap turǵan sıaqty. Sýyq sur bult aınala bastaǵan aspanǵa qarap turdy da, qarǵalar ushqan jaqqa kóz tastady. Qabaǵynda qynjylǵan ajar bar.

— Ózim túıgen tájirıbem boıynsha, osy shirkinder toptanyp tómen ushsa, úsh kúnnen qalmaı jańbyr jaýady. Kóre qal, úsh kúnnen keıin jańbyr jaýady, — dedi ol. Men oǵan bildirmeı aýzymdy basyp kúlip aldym. Kisi jany qysylsa — yrymshyl bolady-aý, tegi. Túri, tulǵasy qara jerge qoldan egip astyq shyǵarǵan dıqan babadan góri túıe balýanǵa keletin myna eńgezerdeı nar jigit, Qudaı biledi, bylaıǵy kezde yrym-jyrymmen isi joq. Jumys kezinde qaraýyndaǵy kisilerge qatal, keıde tipti tili tıip ketetin óktemdigine qaramastan, osy jurt ony ádildigi men adaldyǵy úshin jaqsy kóredi. Onymen az ǵana kún birge boldym. Osy ýaqytta bir baıqaǵanym: myna jigittiń kózge túsip, aýyzǵa iligip qalý úshin jurt aldynda janyn jaldap jatpaıtyn sabyrlylyǵy. Eger sen osy jigitten ózi jóninde, ózi basqaratyn bólimshesi jóninde bilgiń kep, bolmashy birdeńeni suraı qalsań bolǵany, ol basyn baýyryna alyp bir ýys bop jıyryla qalady. Sol kezde nazaryń basqa jaqqa aýǵanyn baıqasa, jyp berip taıyp ketedi. Biz ne surasaq ta ol súıegine bitken sypaıylyq pa, álde ynjyq, jýastyq pa, kim bilsin, áıteýir bir isiniń shyraıyn shyǵarmaı kemitip aıtady.

Bul kúnderi bizben birge bolǵan sovhoz dırektory únsiz tyńdap júrdi-júrdi de, bir kúni shydamady bilem. Birdeńeni taǵy da yqylassyz mińgirlep kele jatqan bólimshe bastyǵynyń sózin kıip ketip, qolyndaǵy mashınkaǵa basylǵan bir bet aqpardy onyń aldyna jaıa sap:

— Ia sen qatelesip otyrsyń. Ia myna óz qolyńnan jasalǵan aqparyń qate! — dedi.

— Keshirińiz...

— So da sóz be eken. Jer túbinen kelgen kisige shynyńdy aıtsań qaıtedi? Bul da oınap júrmegen shyǵar.

Bólimshe bastyǵynyń sózi osydan keıin túzeldi. Únemi arǵy jaǵynda qyrysy tarqamaıtyn bir ashý boıyn býyp, óz-ózinen bulan-talan bop júretin jigit jańaǵy sózden keıin kórer kózge kúrt ózgerdi. Túıilgen qabaǵy da jazylyp, meniń aldymda osyǵan deıingi óziniń qylyǵynan qysylǵan kisishe kózin temen salyp, kúlimsirep otyr. Úni de uıań. Kózine túsirip kıgen kónetoz kepka astynan ańdaýsyzda bir qarap qoıyp, ózderi úshin osy kózdiń eń qıyn, eń aýyr kóz ekenin aıtty.

— Árıne, biz de aıaqqa oralǵy bop jatqan shyǵarmyz?..

— Jo-joq, o ne degenińiz. Sizderdiń quıttaı da salmaqtaryńyz joq...Ony aıtqanda... men tek... tek..baıqap júrgen shyǵarsyz, qurǵaq kún az. Qas qylǵanda jıyrmasynda taǵy da jańbyr jaýady dep tur. Sol ras bola ma, qaıtedi?.. — dep bólimshe bastyǵy qarǵalar jaqqa kóz tastap qoıyp: — Jańbyr men jańbyr arasyndaǵy osynaý azǵantaı ashyqtarda jan aıamaı qımyldap, aǵyl-tegil astyqty jınap alsań dep jantalasyp jatyrmyz. Aldaǵy kúnniń aýa raıy álde qaıtedi?.. Egin dalasyndaǵy astyq kóp bolǵanmen qashan ony oryp, bastyryp, tasyp, qoımaǵa úıip alǵansha senim shamaly. Sondyqtan da, óz basym, osy bastan aryq aıtyp, sońyra semiz shyqqandy durys kórem, — dedi.

Biz ilgeri júrip kettik. Basynda myna dúńk-dúńk etken tomyryq, dókir jigitti ishim qalamasa da, tús aýa bere qoshtasqanda onyń ýysyma syımaı, sheńgelimdi kerip turǵan kúrekteı qolyn men qatty-qatty qystym. Aýdan ortalyǵyna mańdaı túzep kele jatyp, jol boıy jańaǵy jigit jaıynda oıladym. «At kisineskenshe, adam tildeskenshe» dedim ishimnen. Shynynda da, oraq ústindegi qarbalasta attyń jaly, atannyń qomynda asyǵys-úsigis júrip, alym-berim tildeskenniń ózinde, bas kezde dókirleý kóringen jańaǵy jigittiń boıynda kisi súısinerlik qansha qajyr-qaırat, kúsh-jiger bar. Tirlik qamy úshin talpynǵanda qolyna ilikkenniń bárin birdeı toıymsyz ólermendenip, qoıny-qonyshyna tyǵyp júrgen kórqap toǵyshar emes. Myna jigittiń basynda, shyndasaq, seniń de, meniń de tutas qamymyz jatyr-aý. Erteńgi kúni elimizdiń keleshegin qapysyz oılap, kósegesin kórkeıter tirliktiń taǵdyryn ustaıtyn kisiler, mine osylar. Qaıtsyn, jasyrǵan joq, baryn - bar, joǵyn - joq dedi. Bir kórgen bógde kisige budan artyq ne desin? Qıyndyǵy men kúdigin de ashyq aıtty. «Balyqshy — kúnde armanda, eginshi — jylda armanda» degen. Teńiz tirligin azdap bilem. Qysy-jazy kók teńizge tor jaıyp, tolarsaqtan sý keshken balyqshylar kún saıyn tańerteń dara qaıyqqa mingende «búgin balyq talaby qalaı bolar eken?» dep oılaıdy. Osy saýal jaǵada ot basynda oshaq butyn ustap qalǵan qatyn-bala kókiregin de bosatpaıdy. Sóıtip balyqshy baǵyn kúnde synasa, al dıqan baba jyl boıyna sarylyp, úzdigip jetetin bir armany — osynaý kógildir taýlar eliniń oıy men qyryn kernep turǵan ushy-qıyry joq astyq.

Qara jerge qoldan egip astyq shyǵarǵan eldiń kisileri quddy jas bala baqqan ana sıaqty eki qoly isten ketpeıdi. Kúz basynan astyǵyn oryp, syńar dánin shashaý shyǵarmaı jınap alǵansha arman men úmit eki jaqtap omyraýǵa alǵanda, qaı dıqan túnde tynysh uıyqtaıtyn edi?! Tuńǵysh ret dán shashýǵa shyqqan kúnnen bastap, qashan qolynan ál ketip, shókken nardaı ot basynda shońqaıyp otyryp qalǵansha dıqan babanyń qoly — iste, kókiregi — armanda, qıaly — kókte, úmiti — jerde, jyl saıyn kóktem jylt etip shyǵyp, ala qanat qar jer saýyryn jalańashtaı bastaǵan kezden jer shuqyǵan jandar bıyl taǵy dándi der kezinde shashsaq deıdi. Sonan soń tyńaıtqyshty der kezinde bersek deıdi. Endi bir kezde kók egin jerden tyshqan qulaqtanyp qyltıyp kórine bastaǵannan eki kózin kók júzinen aıyrmaı, birde úmit, birde úreımen emine qarap kún ashyq bolsa dep tileıdi. Jaz boıy aram shóppen jaǵalasyp júrgende sıraǵy sereıip kisi boıyna tetelesip qalǵan egindi endi olar der kezinde aman-esen oryp alsaq dep taǵy arman etedi.

Iá, dıqanda arman kóp. Qara jerge egin ekken halyqtyń eń úlken armany jaz ortasynda jaýǵan jańbyr. Qashanda ár jylǵy astyqtyń taǵdyryn ıýn aıynda arasyn uzatpaı, qatar jaýǵan eki jańbyr sheshken. Tap qulaǵym túbinen «Ǵaǵaq!» degendeı boldy. Jalt qarasam, bir top qara qarǵa qanaty satyrlap jer baýyrlap ushyp barady eken. Aq sıraq sabandar tútken júndeı doda-dodasy shyǵyp shashylyp qalǵan áýdem jerdegi astyǵy orylǵan ańyz ústinen ý-shý bop ushyp ótti. Myna bátshaǵarlar shynynda da bir páleni bastap júrgen joq pa eken?!

Aýdan basshysy Máýlet Karımovpen byltyr kelgende tanysqan edim. Egin oraǵy bastalar aldyndaǵy tolasqa tap kelgesin be, byltyr bul kisi ekeýmiz birneshe kún taqym jazbaı birge bolyp edik. Bıyl bas ızep qana amandasýǵa murshasy keldi. Kún shyǵar-shyqpasta ertelete kelgenniń ózinde hatshy kabıneti kisige lyq toly eken. Bári asyǵys bas suǵyp qaıta shyǵýǵa ǵana kirgen sıaqty. As-sýy, uıqysy shala kisiler hatshy stolyna jan-jaǵynan enteleı tónip tur. Qansha asyǵys bolsa da hatshy sózin bóle almaı, sharasy quryp, saǵatqa qaraı beredi. Shydamsyz bireýi: «Endi qaıttik? Qyrmanda astyq úıilip qaldy. Mashına... mashına jetpeı jatyr», — dep kúńkildedi.

Men bas suqtym da, qaıta shyqtym. Hatshy sonyń arasynda áldekimge telefon soǵyp: «Kombaın deısiń be?.. Alo, alo, kombaındardy bir saǵat ta kidirtýge bolmaıdy. Jıyrmasyna deıin astyq bastyrǵannan basqa eshteńege alań bolmańdar», — dep jatty. Bıylǵy astyqtyń qıyndyqqa túsetinin basshy aldynan da ishim sezip shyqty. Qansha júrgenimizdi kim bilsin, bir kezde eńsemdi tiktep, syrtqa kóz salsam astyqty bir alqapqa keýdelep kirip qalyppyz. Bizdiń aldymyzda astyǵyn áldeqashan oryp alǵan ańyzdy qara qyrtysyn aýdaryp, qaıtadan jyrtyp tastapty. Qap-qara topyraqtan bozaq bý ushady. Biz ilgeri tarta berdik. Volodar aýdany alys emes sıaqty. Oń jaǵymyzdan munartyp bir ádemi taý kórindi. Taý men bizdiń aramyzdaǵy yldıda tuman ba, álde ylǵal alǵan shópten kóterilgen bý ma, áıteýir uıyǵan qatyqtaı appaq birdeńe irkildep tur. Jol qaptalynda, zyrlap aqqan mashınadan ne qalyp qoımaı, ne ozyp ketpeı bir torǵaı ushyp-qonyp shyr-shyr etedi.

Kenet kóńiliń sergip, qaraǵannan qarap kele jatyp júregiń jıi-jıi soǵyp, qýanysh kútkendeı bolasyń. Aınala tóńiregińe de sen endi sergek kóz tastap, myna jarqyraǵan nurly kún, ashyq aspan, kógildir taýǵa uzaq-uzaq kóz tigesiń.

Keshe de samoletten túse sala Kókshetaý aeroportynan mashınaǵa otyryp, tup-týra osylaı qaraı kele jatqanda qashan arǵy jaǵyndaǵy kórshi oblyspen shektesip jatqan shalǵaı shettegi osy aýdanǵa jetkenshe nebir jer shuraıyn kórdim. Betin sý shaıyp, jyltyrap jatatyn taspadaı tartylǵan túp-túzý asfált qandaı. Mashına tósin jazataıym bir kedir-budyr qaqpaı, móltildep aǵady da otyrady. Osydan qashan Rýzaev aýdanyna jetkenshe merzimi jetip sarǵaıyp pisken kisi boıy egindi qulatyp tastap, qazir búkil halyq jabylyp, shetinen bastyryp, shetinen tasyp, qyrman basy qyp-qyzyl bıdaı taýlaryna aınalyp, jurt jan aıamaı julqynyp eńbek istep jatqan osynaý ushy-qıyrsyz astyq dalasy sát saıyn ózgerip, siz kútpegen sulý kórinis kóz janaryńdy tartyp alady. Bir tań qalǵanym: osy ólkeniń eń bir tańǵajaıyp sulý taýlary men kólderi asfált joldyń únemi sol jaǵynan ushyrasady da otyrady. Qazaq jerge atty qyzyq qoıady. Keıde qulqynnan shyǵyp otyratyn tapqyrlyǵyna tańdanasyń. Keıde kúlesiń: dáý de bolsa myna jerge atty ázil-qaljyńy úzilmeıtin kúldirgi bir qazaq qoıdy-aý dep oılaısyń. Kókshetaý qalasynyń syrt jaǵyndaǵy Buqpa taýǵa tusynan óte bergende kózim túsip edi. Shynynda da, myna bátshaǵardyń bitiminde áńgúdik, ańqaý balanyń qulqy bar. Boı tasalaıtyn butasy joq, jap-jazyq jerge jasyrynbaq oınaǵan balanyń sóleket bas buqqan ańqaýlyǵyndaı myna Buqpa taý jol jıeginde jon arqasy dóńkıip qana jatyr eken. Ony artqa tastaı bergeninde aldyńnan qyz emshek bir súıir taý boı kórsetedi. Onyń arǵy jaǵynda túıe órkesh - Aıyrtaý buldyraıdy. Al anaý artta, alysta qalsa da kók munar arasynda kógildirlenip turǵan ataqty Kókshetaý. Jon arqasyn jelkesine deıin qaıyń-qaraǵaı tas qyp qymtap alǵan kógildir taýdyń tula boıynda kóz qaryp, kisi sezimine jazataıym qatqyl tıetin bir túrpisi bolsaıshy. Qys bol, jaz bol, kóziń tússe kún astynda kógildirlenip qana turatyn kókshil reńine kóńiliń toıattap, shıryǵyp turǵan julyn-júıkeń jazylyp, arqa-etegiń keńip qoıa beredi. Jalǵyz Kókshe emes, álgi atalǵan taýlardyń bóri de tup-tunyq sherbet sýy móldiregen bir-bir ásem kóldi jas jubaıyndaı baýyryna alyp, aınala tóńiregindegi aǵaıyndas taýlardan óz aldyna ońashalanyp otaý tigip alyp jatqandaı, jap-jazyq jasyl dalada oqshaý-oqshaý turyp qalǵan sándi ásem músin.

Jer shoqtyǵy atanǵan osynaý kógildir taýlar ólkesinde ónerli jastar, ozyq oıly oqyǵan ǵalymdar az bolmaǵan. Artta qalǵan Aıyrtaýdyń arǵy jaǵynda, Aqan seri ánge qosatyn áıgili Syrymbet boıynda Shoqan Ýálıhanov týyp-ósti, jıyrma úsh jasynda Rossıanyń ımperatorlyq Geografıa qoǵamyna tolyq múshe bolǵan qazaq halqynyń tuńǵysh ǵalymy — «Shyǵys juldyzy» — Shoqan aýlyna ol kezderde patsha qaharyna ushyrap shetqaqpaı bop júrgen Dýrov, Semenov Tánshanskııler jıi baryp, suhbat qurǵany belgili. Al, Sıbır aıdaýynan bosanyp qaıtqan Fedor Mıhaılovıch Dostoevskıı eline bara sala Peterbýrgten jazǵan hatynda qıyn kezde qazaq dalasynan tapqan alystaǵy jas dosyna: «Halqyńnyń kózi qaraqty qamqorshysy bol», — dep bergen aqylyn jas Shoqannyń osy Syrymbet boıynda júregi dirildep turyp oqyǵany aqıqat.

Kógildir taýlar, munartqan osy myna astyqty ólkege qashan barsań da, qansha barsań da, áne bir ilgerirektegi kezi esińe túsedi. Bul ólke qazir aǵyl-tegil astyǵymen, altyn dánimen ataǵy shyǵyp dabyraıyp tursa, ilgeri kezder, ánimen ajarly bolyp edi. Iá, dostar, on men dán egiz qozydaı, birinen-biri jubyn jazbaı halyq aıasynda ósip-ónip keledi. Án men dán — halyq rýhyn aspandatyp kóterip, tarıh betiniń bıik qyrqasynan qurmetti oryn áperetin ǵalamat kúsh. Já, jibin úzip alǵan jańaǵy oıymyzǵa oralaıyq. Kógildir taýlar eline kelgen saıyn osy ólkeniń ótken kezdegi ul-qyzdary esińe túsedi. Áne bir kezde osy óńirde sulý qyzdar, sylqym jigitter serilik, saldyq qurdy. El erkesi seriler — jelmen jarysqan sańlaq júırikterdi tańdap minip, sándi shapan kıdi. Kókshetaýda — Birjan sal, Aıyrtaýda — Aqan seri sıaqty aty shýly aqyn-ánshiler so bir tusta Arqanyń ónerli jastaryna tý bolyp, el arasynan shoqtaı ekshelip shyǵyp edi-aý!

Anaý Kókshe, anaý Aıyrtaý, Syrymbet Arqa eliniń aqyn-ánshileri «aqqýmen aspandaǵy án qosyp» ójet ór daýsyn kókke shapshytqan, jastyń jármeńkesin dýyldatyp ótkizgen jer. Ulttyń teatry bolmaǵan elge sal-seriler, úkili Ybyraılar rýhanı uıtqy bolyp, kóshpeli halyqtyń ylǵı án ústinde basyn qosyp, oıyn-saýyqqa qaryń qylyp tastaıtyn. Sol Birjan sal, Aqan seri zamanynda Arqa ón týyn tikken el edi. Ulan-baıtaq qazaq dalasyna án Arqadan tarady. Bizdiń jaqtyń kónekóz qarıalary áli kúnge Arqadan estip qaıtqan ánin esine alyp, ańyz etip aıtyp otyrady. Aral óńirin jaılaıtyn bizdiń el ol kezderde qystyń azyǵyn kúz basynan qamdap, balyqshy aýyldyń er-azamattary Qońyrat, Shymbaıǵa, keıde osylaı qaraı bet túzep Arqaǵa attanady eken. Arqaǵa barǵan qalashylar túıe qomyna teńdep alyp qaıtqan qap-qap astyqpen birge Birjannyń, Aqannyń, Balýan Sholaqtyń, Ybyraıdyń ánderin teńiz jaǵasyna ala keletin edi deıdi. Sonan beri qansha jyl ótti, el jańardy, jer jańardy, bir urpaqtyń artynan qulqy, peıili, tirlikke kózqarasy múlde basqa taǵy bir urpaq tolqyn-tolqyn bop kelip jatyr. Sonan beri bul halyqtyń talǵamy men talaby ózgerdi, sanasyna deıin jańaryp jatyr.

Halyq yqylasy eńbekke aýyp ketken. Bir kezde án týyn tikken Arqa eli endi mine, astyqty baı alqapqa aınalyp, dúbiri alysqa estilip tur. Ol dúbir burynǵy ánnen de, burynǵy dańqtan da qattyraq ta aıbyndyraq.

---