InfoHub Logo

... Arystyń basy synyp barady. Túndegi ishken ishkilikten tas tóbesi shanshyp, ańyratyp kele jatqan poezdyń shaqyldaǵan dońǵalaq urysy mıyn shaǵady. Álde kim shekesin eki jaǵynan burǵylap jatqandaı. Álginde tús kórip... judyryqtaı dáý sona samaıyna qadalyp yzyńdap otyryp alǵandaı edi, sol pále áli ushpaǵan ba, qalaı? Joq, mynaý sona yzyńy emes, kúı saryny... Shoshynaıyn dedi. Qaladan shyǵa qatty iship ketkende qulaǵyna san qıly dybystar shalynyp, kúńgirlep mazasyn alýshy edi. Qulaǵyna bireý kirip alyp, dombyra tartqandaı da bop kórinetin. Araq elirmesine tap bolǵan ol qulaǵyna kelgen sarynnyń qaıdan estilip jatqanyn bile almaı biraýyq dal bop jatty. Sonan soń eki qulaǵyn eki qolymen basyp baıqap edi, dombyra úni joǵalyp, semip qaldy. «Aýyrmaǵan ekenmin» dep qýandy. Aýyrǵanda dybys qulaǵyn basqanda da toqtamaı estile berýshi edi.

Zyrqyldap alyp bara jatqan basyn keterdi. Kýpe ishi aı-jaı. Sáske shamasy. Terezege kún sáýlesi jarq-jurq urady. Aıdala. Japan dalada jony qyzǵan júırikteı poezd yshqyna tartyp keledi... Aqsaq kıikshe jan ushyryp, zymyrap qashatyndaı. Dombyra poezd júrisine saz qosqandaı bezildeıdi.

Joǵary polkadaǵy Arys moınyn sozdy. Dombyra tómende tartylyp jatyr. Dombyrany quıqyljytyp otyrǵan suıyqtaý sarǵysh shashyn keıin qaıyryp, ádemilep taraǵan qaǵylez, ashań kelgen, aq kóılekti naýsha jigit. Iegi kúrekteı jalpaq bet qarasur shal aq saqalyn ýystap, qaıyra tistep, uıyp, tas músindeı qatyp qalǵan.

Dombyrashy naýsha jigittiń qıyqsha qara kózi ot shashady. Bas bilmegen asaýdyń aq kóbigin shyǵaryp, josyp kele jatqan taqymy qatty shabandoz sekildi dombyrashy erkin kósiltedi. Súırikteı salaly saýsaqtar dombyra ústinde elikteı oınaıdy. Oq tıgen aqsaq kıik birese qýǵynshydan uzaǵanyn sezip, «qutyldym, qutyldym dep qýanǵandaı bop, birese jarasyn aýyrsynyp, qara kózi móltildep, jalpaq dalada járdem tilep alańdaǵandaı bop bezip barady. Qany oınaǵan jas denesi mol kúshi bes saýsaqqa jınalǵandaı serpindi qaǵys qaryndaǵan saıyn kıikshe yrshyp, taǵdyryna moıymaı, ir qýatyn jınap, tekirek qaǵa alǵa umtylady. Jas júrektiń qyzba lúpili men shyńyltyr úni kúıge asqaq ekpin qosatyndaı.

Jas dombyrashy Arysqa óren shabyt oınatty. Tap sondaı kezinde ataǵy jaıylyp edi. Oblys kóleminde odan asqan dombyrashy bolmaıtyn. Ol tartqan dombyra únine eltimegen jan joq edi-aý... Jastyq kezin esine túsireıin degenmen oǵan bas kónbedi. Qıraǵan múlikteı boıy byshyrap, meń-zeń, ári-sári qalypqa tústi. Bir túpsiz tuńǵıyqqa ál-dármensiz, sana-oısyz qulap bara jatqandaı basy aınalyp biraz otyrdy. Kúı tyndy.

— Oı, myń bol, shyraǵym. Kóp jasa! — dep batasyn jaýdyryp jatyr naýsha jigitke yrza bolǵan shal. Adam qartaıǵanda kóńilshek keledi degen ras pa, qarttyń nury álsiregen, bylshyqty syǵyr kózi jasaýrap qalypty. Qaltasynan sharshy keletin oramalyn alyp, kózin súrtip qoıdy.— Dombyrany tegin óńgerip júrmegenińdi bilem-aý. Óziń qaıdan kelesin, qaraǵym?

— Qyzylordadan, ata.

— E, oblystan kelem deseı. Jáı baryp pa ed?

— Joq, ata. Oblystyq baıqaýǵa barǵanbyz.

— Dombyra tartatyndar ǵoı. Qalaı siltediń be? Men bilsem, aldy da jan salmaǵan shyǵarsyń.

— Ekinshi báıge aldym, ata.

— Bárekeldi áı, á? Senen de júırik shyqqany-aý. Qamyqpa,balam, myna tartysyńnan tanbasań kelesi jyly birinshi bolasyń

— Mundaı kezimde birinshi oryn alyp edim-aý» dep lady tómendegilerdiń sózin esitkende Arys.

— Áke shesheń bar ma, balam? — dep surady shal.

— Sheshem bar, ata.

— Ákeń joq pa? Soǵysqa bergen shyǵarsyńdar?

— Iá dep jigit tómen qarady.

— Jalmaýyz soǵys talaıdy jalmady ǵoı, — dep kúrsindi qarıa. Men de úsh birdeı bozdaǵymnan aırylyp, qasqaıyp qalǵan shalmyn. Taǵy tartshy, qaraǵym.

— Qaısysyn tartaıyn, ata?

— «Aqsaq kıigińdi» qaıta tartshy.

Naýsha jigit taǵy siltedi. Jiptikteı balǵyn saýsaqtar pysyq, perneni nyq basady. Árbir úndi júrek dirilindeı qalt jibermeı dál tabady. Dombyrany sabalamaı, nashpen, kúı áýenine oraı bappen qaǵady. Jazyq dalada erkin kósilip qalǵan túz taǵysy úsh aıaqtap shoqaqtap, bógelip shapshyp, bógelip, shapshyp bebeýleıdi.

«Áttegen-aı, ana bir perneni uzaǵyraq basyp, ishekti qattylaý sherter me edi» dep qaldy ár úndi tamyr ustaıtyn synyqshydaı uǵatyn káteki kúıshi Arys. Shydamaı, tómen tústi.

Shal da, naýsha jigit te bet-aýzy kónekteı, kózi qyp-qyzyl, ósińki sarǵysh shashy ıt oınaqtaǵan qoǵadaı uıpaq-tuıpaq qyryqtardaǵy orta boıly, ashań adamǵa tańyrqaı qarasty. Olardyń ekeýi de joǵary polkadan qoryl estigende uıqydaǵynyń kim ekenin bile almaǵan. Qoryl ıesi osy sabaz eken ǵoı.

Naýsha jigit kúıdi aıaqtaǵan sátte ol daýsy jarqynshaqtanyp til qatty:

— İnishek, dombyrańdy ákeshi.

— «E, sende kúıshimisiń» degendeı shal oǵan oqshyraıa qarady. Naýsha jigit dombyrany usyndy.

Arys dombyranyń qulaq kúıin. qaıta keltirdi. Sál qataıtyńqyrady. Baladan ónerin asyryp tastaǵysy kelip, dombyrany qaǵa berdi. Qashan araq iship túzelgenshe sýyqta qalǵan adamdaı boıynan arylmaıtyn bir diril bar edi. Sol diril silteýine mursha bermedi. Saýsaqtary sýyqqa tonǵandaı jýyspady. Perne ústinde bas bilmegen taıdaı bultalaqtady. Ózinid naýsha jigitten nashar tartqanyn sezip, kúıdi aıaqtamaı, dombyranyń baýyryna tars etkizip bir shertti de qaıtyp berdi.

«Báse, túriń mynaý senen ne shyǵar dep em-aý» dep ishinen mysqyldap qoıdy shal Naýsha jigit onyń qaltyrap, dirildep saýsaqtarynyń ıkemge kelmegenin baıqap «naýqasy bar kisi-aý» dep aıady. Shal ananyń bar-joǵyn umytqandaı-aq naýsha jigitke burylyp:

— Táttimbettiń «Sar jaılaýyn» bilesiń be, balam? — dedi.

— Bilem, ata.

— Sony tartshy.

Arys ishteı.ókinip, ornynan turdy. Vagon restoranǵa baryp, «basyn jazyp» kelgeli ilbip kýpeden shyqty.

Vagon-restoran ishi yǵy-jyǵy. Gý-gý. Balyq úlesip qatqandaı. Kókala tútin. Adam aýzy-murnynan shyǵady. Oryn taba almaǵan Arys shettegi ústine jáshik, bos bótelke jınalǵan stol janyna kelip turdy. El iship-jep qatyr. Kún azannan-aq qaǵynyp barady. Ár stoldyń tóbesinde boz torǵaıdaı qaltyldaǵan jeldetkishtiń qaýqary az ba, restoran ishi monshadaı janyp túr. Syr boıynyń aspany jerge túsken shildesi-aı. Myna kóleńkedegiler ólip barady, kún kózindegilerdiń ne jany júr eken?! Onyń qapyryqtan júregi qysylyp, loblydy. Qusqysy kep, ázer shydap turdy. Ákesiniń úıine kelgendeı jaıǵasyp, shirenip otyrǵandarǵa jyny tyrysady. Áne bir tórteý qaıdaǵy shólden keldi eken, stolynyń ústin toltyryp, syrany qara ormandaı samsatyp qoıypty. Dúnıesi — aldynda, kóńilderi toq, qarq-qarq kúlisedi. «Jetisýin» dep oqty kózimen atyp qoıdy olardy. Aldynda bótelke joq, qur tamaq iship jatqandardy kórgende odan beter jyny keldi. «Kýpelerinde ishse qaǵyna ma eken, ishkilik ishpegesin nesine keldi eken».

Túregep turyp-aq isheıin dep janyna ótken kúpshekteı jýan kelinshekten eki bótelke syra surap edi, anaý qubyjyq kórgendeı ejireń etti:

— Chto?! Aıaqqa oralmaı bylaı tur, — dep qolyn bir-aq siltedi.

«Qap mynany-aı, bóshke neme... Tanaýyn kóterýin, á! Bóshke qusatyp domalatar ma edi ózin» dep yzalanyp, kijindi. Ultabardaı tyrsıǵan jelkesinen baryp ala ketkisi kep bir turdy. Yzalanǵany sonsha búkil dúnıege ashýy keldi. Jany tynysh, jaǵa bos bolǵan soń osy ǵoı. Restorannyı ishindegilerdiń bárin bir qaıyqqa mingizip, daýyldy kúni Kaspııdiń qaq ortasyna aparyp tastar ma edi dep óshtendi.

Tyrysqany oryn taýyp, aldynda eki bótelke syra kelgende ǵana jazyldy. Bir bótelke «Jıgýlıdi» dem almastan tartyp alǵanda júregi kóterilip baryp basyldy da, qyrjym-tyrjym ájimdi mańdaıynan búrshik-búrshik ter jyltyrady. Ekinshi bótelkeni qaqqanda búkil denesi býsanyp, terledi. Qyrysy tarap kóńildeneıin dedi. Denesi el-sal bop balbyrap, qalja jegen áıeldeı manaýrap biraz otyrdy. Taǵy daıashyny shaqyryp, eki júz gram sharap pen eki bótelke syra ákeldirdi. Semiz daıashy ádepkideı emes, kókshil kózin oınaqshytyp, Arysqa kúle qarap, baıpańdaı qalypty. «İshetin qý ekensiń ǵoı, ish, ish» dep óziniń ishki esebin oılaǵandaı jymyńdaıdy. «Á, bóshkebaı, qylmyńdaısyń á? Meni álginde mójik kórdiń-aý» dep jymıady Arys ta. Manaǵy ashýy tarqap ketken.

Sharap ishke barǵan soń Arys qorǵasyndaı balqydy. Dúnıe kúlip aldyna keldi. Erteli mıyn shaqqan aıqaı-shý basylǵandaı. Bári de ez ornynda, ádettegi dyrdý qalpymen restoran tirligi júrip jatyr, jurt iship jatyr, jep jatyr, sóılep-kúlip jatyr. Álginde osylarǵa nege jyny kelgenine túsinbeı óz-ózinen kúlip qoıdy.

Terezege úńildi. «Buta-shóbi alasalaý jasyl jazyq sonaý alysta munartqan Qarataý silemimen astasa kósilip jatyr. Kún jelkem bolar, taýdy kógildir tuman orapty. Aspanda shashyrap jaıylǵan qoı sekildi úzik-úzik aq toqym bult qalqıdy. Jazyqta bir qý qańbaq domalanyp keledi. Poezǵa kóp ilese almady, mertikken aqsaq kıik sıaqty qala berdi.

Esinen shyǵyp ketipti-aý. Kýpesindegi bala kúıshini esine aldy. Shirkin, men de bir kezde sondaı jas boldym-aý?! Sonaý saǵymdanǵan taý silemindeı alysta qalǵan, qaıta oralmas jastyq shaǵy bir sát kóńilin tátti muńǵa batyryp shymyrlatyp ótti.

Ádemi jigit edi. Ónerli jigit edi. Talaı kúlim kózderdi esinen tandyrǵan seri ed Alǵashqy ǵashyǵy osy Syr boıynyń qyzy bolatyn. Arshyǵan jumyrtqadaı appaq, sulý qyz beınesi kóz aldynan boıaýy ońǵan kóne sýretteı bir jalt etti de óship qaldy. Soǵan beker opasyzdyq jasady. Osy kúni oılasa ishi janady. Osy ómirde qyry ketip júrgenin sonyń qyrsyǵy ma dep qorqady. Jada jelkildegen jaýqazyndy taptap ketem dep, qarǵysyna ushyradym ba deıdi. Bárine kináli Almatyǵa baıqaýǵa barǵanda ushyrasqan sileýsin kózdi ánshi qyz. Súzilip izinen qalmady. Jastyq-mastyq degen. Jelikti. Ánshi qyzǵa úılendi de Teńizge oralmastan Jetisýda qalyp qoıdy. Ata-babalarynan balyqshy edi. Burynǵy kásibin tastap, avtoklýbqa bastyq bop jaılasty da yrdý-dyrý, saýyq-saırannyń ortasyna kúmp ete qaldy. Biraq qosylǵansha úzilip, súzilip júrgen sulýdyń qoıny ystyq bolǵanmen tili ashshy eken. Ýly jylan qushaǵyna engenin kóp uzamaı-aq sezip, barmaǵyn shaınady. Sóıtsede ádepki jaryndaı emes, munyń ýysy myqty soqty, bulqynǵanmen bosana almady. Perzentti bolǵan soń aıaǵy múldem mataldy. Taǵdyryna baılaýly baspaqtaı únsiz kóndi. Bar qarsylyǵy - kóńil sherin ashshy araqpen tarqatýdan aspady. Erterekte bir ret elge baryp qaıtýdy syltaýratyp aýlyna soǵyp, alǵashqy ǵashyǵyn izdedi, Birneshe aı kútip otyryp, «bireýdi alypty» degen jamanaty jetken soń Syr boıyndaǵy tórkinine ketip qalypty. Budan soń unjyrǵasy túsip, ábden júnjip ketti. Eki qolyn tóbesine qoıyp ishkilikke salyndy. Qyzmetinen shyǵyp qaldy. Bul kúnde fermada esepshi degen ileker qyzmeti bar. Mac bop júrip, aýly esine túsip, tartyp ketip edi. Endi sol aıyqpaǵan kúıinde bala-shaǵasyna oralyp keledi.

«Basyn jazbasa» bul kúnde dombyraǵa qoly da júrmeıtin boldy. Bir kezde talaıdy tamsandyryp, tańyrqatqan myna saýsaqtar ǵoı. Arys búrshiktep terlep jyltyraǵan, tamyry bileýlenip isingen, kebesi kirmen qaraýytqan ósińki tyrnaqty uzyn, salaly saýsaqtaryn aldyna, stol ústine salyp, ómirinde óz qolyn ózi alǵash kórgendeı uzaq úńildi. Qaıran ónerge, dombyraǵa jaralǵan qoldar-aı, bul kúnde esep shotqa qor boldy-aý.

Dereý ol daıashymen esep aıyrysty da «Men baryp «Aqsaq kıikti» qalaı tartýdy kórseteıin olarǵa» dep ornynan turdy.

Iİİ

Arys kelgende shal men jigit jaı áńgimelesip otyrǵan. Dombyra tósek janynda súıeýli. Kýpege Arys.pen birge sharap pen syra ısi qosyla kirdi. Shal men jigit onyń restorannan oralǵanyn aýzynan múńkigen ıis pen qyzara tershigen súıir murynnan ańǵardy.

— Áke, — dedi naýsha jigitten joǵary kep otyrǵan Arys qarıaǵa burylyp, — men de jasymda osy baladaı dombyrashy bolǵanmyn. Oblys emes, Almatyda birinshi báıge alǵanmyn.

Shal men jigit senerin de, senbesin de bilmeı bir-birine qarasty. Arys dombyrany qolyna alyp, qulaq kúıin ózinshe keltirdi de bir-eki ret qaǵyp-qaǵyp kerdi. Dombyra bóten saýsaqtardy jatyrqaǵandaı qańq-qańq etti. Salaly taramys saýsaqtar manaǵydaı emes, jýysyp, jylpyńdap barady.

Kúı ketti. Taramys saýsaqtar terin.alyp, sýytqan arǵymaqtaı oınaqtap shyǵa kelgen. Qolbyraǵany basylyp, júzine shyraı engen sursha kisige arýaq bitkendeı. Aqsaq kıik yshqynǵan saıyn ol jaýar bulttaı túnere túsedi. Ensiz mańdaıyndaǵy qyrtystar qalyńdaıdy. Qantalaǵan qıyqsha qara kózin tereze jaqqa bir núktege qadap, qalshıyp qatyp qalǵan.

Dombyra kúńirenedi. Erteli elemeı, mensinbeı otyrǵan shal ornyna qozǵalaqtap, qulaǵyn tyǵa ilgerileı umtyldy. «Munyń saýsaqtary da balaniki sıaqty eken. Otyrystary da, dombyra ustastary da uqsaıdy. Kúıshiler birinen biri aýmaıdy eken-aý» dep qoıdy ishinen. Quttaıynan dombyramen kózin ashqan naýsha jigit sursha kisiniń jylpyldaǵan epti saýsaqtarynyń perne basysy men erekshe, elden ózge qaǵysyn júregimen tanyp, eleńdedi.

Balanyń tartqanynan góri kúı salmaqtanyp ketti. Zarly ún molaıyn, zarly saryn qalyńdady. Úsh aıaqtap shoqaqtaǵan jaraly kıik qasiretine egilgendeı kúńirenedi. Arys janaryna jas toldy. Býaldyr jas kireýkesi arasynan jastyq shaǵy, ótken kúnder ókinishi saǵymdanyp eles bergendeı. Ol ómirindegi bar ókinish, bar qaıǵysyn, jaraly janynyń bar muńyn aqsaq kıik taǵdyryna qosqandaı tebirenedi. Aıańshyl sulý attyń júrisindeı joǵaryly-tómen ásem qozǵalǵan saýsaqtar júrek qylyn birtindep sýyryp jatqandaı. Kúı bebeýine aza boıdy qaza etkendeı bir shymyr kep qosyldy. Sol shymyr qanǵa aralasyp, ýdaı jaılap, býyn-býyndy alyp barady. Shal jylady. Tipti eńkildegen daýsy shyǵyp ketti. Naýsha jigit álde neden shoshynǵandaı túsi qashyp, dombyrashyǵa úreılene qadalǵan. Júregin bir aıanysh sezimi qosa bılep, keýdesi shymyrlaıdy. Iapyr-aý neǵylǵan kúıshi, neǵylǵan jan» deı beredi ishinen.

Dombyrashynyń eki kózinen betin syza jas aqty. Júzin jýǵan ashshy jasty ol súrtken joq. Kúıdi aıaqtaǵanda baryp alaqanymen bir sypyryp tastady.

— Aınalaıyn-aı mana babyńa kelmegen ekensiń ǵoı,— dedi kózin súrtip jatyp shal.— Rahmet, bárekelde, qaraǵym.

Kúıdiń aıaqtalýyna qarap kele jatqandaı-aq poezd toqtady. Bul naýsha jigittiń túsetin stansıasy edi. Úsh-aq mınýt aıaldaıdy. Naýsha jigit asyǵys dombyrasy men qol chemodanyn aldy da, endi ǵana tanysqan kúıshi men qaýpelektegen qarıany qımaı, qaıta-qaıta qol alyp qoshtasty. Káteki kúıshini áli de tyńdańqyramaǵanyna ókinip, ári shalǵa mana «ákem soǵysta ólgen» dep ótirik aıtqanyna qysylyp bara jatty. Shynynda aıtyp úlgire almady, ýaqyt tar boldy. Ákesi ony ana qursaǵynda jatqanda tastap, qashyp ketken edi. Ózi de muny keıin úlkeıgen bilgen. Bolmasa sheshesi «Ákeń sen týǵan jyly dúnıe salǵan» deıtin. Áı, ańqaý qarıam-aı, onyń túk shyqpaǵan ıegine de qaramaǵanyn-aý. Poezd qozǵaldy. Naýsha jigit poezd ishinde bir nárse - umyt qalǵandaı abyrjı qol bulǵaıdy. Shal terezeden eshteńe kórmese de tysqa jaltaqtap, «mańdaıy jarylyp qalǵan bala eken, aldynan jarylqasyn» dep óz-ózinen kúbirlep barady. Arys basy salbyrap ketken. Jarym kóńili mertikken aqsaq kıik kúıindeı kúńirenedi. «Shirkin-aı, álgi balanyń jasynan ómirimdi qaıta bastasam?!» degen ókinish júregin tyrnaıdy.

Biraq, ol jolda túsip qalǵan naýsha jigittiń ádepki súıgen jarynan týǵan óz uly Arman ekenin bilgen joq.

---