InfoHub Logo

1

Bireý tý syrtynan kep alaqanymen kózin basty. Kóshe jaq tereze aldynda kitapqa shuqshıa otyrǵan Hanzada janaryn japqan alaqandy syrtynan sıpalap:

— Dáýde bolsań Nurkúlsiń ǵoı, — dedi.

— Qaıdan bildiń, áı? — dep anaý sańqyldap kúldi. — Úıińdi bireý úptep ketse de ańǵarar emessiń ǵoı, janyńa kelgenimdi de sezbediń.

— Kitaptyń qyzyǵyna túsip ketippin.

— Ne oqyp otyrsyń? Shpıon kitap pa?

— Joq, «Alǵashqy mahabbat». Týrgenevtiki.

— Kúshti me eken?

— Kúshti.

— Maǵan da beresiń be, oqıyn.

— Bereıin. Otyr!

— Apaı joq pa úıde, nemene? — dedi Nurkúl qur oryndyqqa jaıǵasyp.

Mana jınalysqa ketip edi, áli kelmeı jatyr.

— Jempir kıip alypsyń ǵoı, ne, bir jaqqa shyqtyń ba?

— Kesh salqyn sekildi... Kınoǵa bılet ákeldim.

— Qandaı fılm? «Qyz Jibek» emes pe?

— Dál ózi.

— Qap, jeńeshemniń keshikkeni - aı.

— Kúte turaıyq. Sabaq daıyndadyń ba?

— Joq, myna bir kitaptyń qyzyǵyna batyp kesh túskenin de bilmeı qappyn.

— Qoǵam tanýdy da oqymadyń ba, Ońǵar aǵaıdyń qaharyna ilikseń, sonda bolar qyzyq.

— Jaqynda suralǵanmyn, suraı qoımas, — dep Hanzada jymıyp kúldi de qurbysy bergen sarǵysh japyraqty qolyndaǵy kitap arasyna salyp qoıdy. — Kúzden bizge eskertkish bolsyn.

— Bıletti Rysbek pen Tájen aldy.

— Solar ma bizdi shaqyrǵan?

— Iá. Meni saǵan jiberdi.

— Tájen neǵyp júr? Solarmen bir rádta otyramyz ba? Onda barmaımyn men.

— Joq...

— Ne joǵy bar, erteń balalar mazaq qylsyn degeniń be?

— Joq, olar bıletti basqa rádqa aldy, bólek otyrady.

Poselka shyǵysyndaǵy elektr dvıjoginiń úni estildi: áýeli «shaq - shaq» jótelip aldy da sonan soń bir yrǵaqty beımaza qatqyl gúriline aýysty. Keshe boıyndaǵy baǵanalarǵa ilingen elektr shamy jandy. Hanzada ornynan turyp sham jaqty, tóbedegi tóńkerilgen tostaǵandaı shaǵyn lústradan sútteı aq sáýle quıyldy. Osy kez kósheden mýzyka estildi. Jazǵy klýb Hanzadanyń úıine jaqyn. Radıoda oınap jatyr, Olar eleńdedi...

Keshikpeı kelem dep eń,

Men turmyn eleńdeýmen, — degen ánshiniń maqpal daýysy estiledi.

— Osy kúshti ánshi, — dedi Nurkúl.

— Núsipjanov qoı. Daýysy ádemi. Sen ózin kórgen joqsyń ba?

— Televızordan kórgenmin.

— Shirkin, ózin kórer me edi?

— Almatyǵa oqýǵa barsaq kóretin shyǵarmyz.

— Áýeli onynshyny bitirip alsaı.

— Bitiretin shyǵarmyz, ne kórinipti.

Olar shaı iship, biraz áńgimelesti. Bir kezde Nurkúl sol qolyndaǵy túımedeı kishkene saǵatyna úńilip:

— Oı, segizge jıyrma - aq mınýt qalypty. Keshigemiz endi, adam qyrǵyn, ornymyzǵa bireý otyryp alsa, sonda bolar qyzyq.

— Men qaıttim endi?!

— Kınoǵa kettim dep qaǵaz jazyp ket. Uryspaıtyn shyǵar.

— Ázirge urysqan joq, qaıdam?!

— Áli úırene almaı jatsyńdar ma?

— Muǵalimim bolǵan soń ba, jeńge dep erkeleı almaımyn — Hanzada qıpaqtasa da qyzyq kınodan qalǵysy kelmedi... — Men de jempir kısem be eken?

— Kı, tońasyń.

Xanzada jeńgesine jazǵan qaǵazyn esik tutqasyna ildi.

Olar kóshege shyqty.

2

Jylda ınternatta jatyp oqıtyn Hanzadany Syr boıynan úsh júz shaqyrym Qyzyldyń qıasynda mal basynda otyrǵan áke sheshesi bıyl qoıarda qoımaı kúzge salym sovhoz ortalyǵyna kórshi aýyldan kóship kelgen nemere aǵasynyń úıine shyǵarǵan-dy. «Balamyz boı jetti, endi kópshilik jerde jatý kelispeıdi. Bas - kóz kerek» dedi olar. Jeńgesi Hanzada oqıtyn onynshyǵa ádebıet páninen sabaq beretin muǵalim edi. Úıleri de ońasha, tuńǵysh uly qaladaǵy sheshesiniń qolynda, záńgirlegen tórt bólmeli úıde eki - úsh jan turatyn. Áke men sheshe úıdiń ońasha, tynyshtyǵynan góri qyzynyń erteli - kesh muǵalim kelinderiniń kóz aldynda bolatynyna qýanǵan. «Kelin shyraǵym, qyz balaǵa qyryq úıden tıym degen, qatal qara. Myna kózi otyr ǵoı, qatty boldy dep biz renjimeımiz. Boı jetken qyz janyp turǵan ot, qalaı qaraı úrleseń, solaı qaraı shalqıdy. O jaǵyn óziń bilesiń...» — dep, qyzyn áńgimege qatystyra otyryp qaıta - qaıta tapsyrǵan. Balalyqtyń bazarynda qatar qurby - qurdasymen qulyn - taıdaı tebisip beıkúná, alańsyz ómir keshken Hanzada ata - ana sózinen bir túrli tiksinip qalǵan. Sodan beri óziniń ár aıaq basqanyna syrttan qaraýyl bardaı sezinip, saq, jınaqy júrýge tyrysatyn.

Kınodan oralǵan Hanzada tabaldyryqty qaımyǵa attady. Esikti jaılap jaýyp qonalqy bólmege ótti. Ádemi jarqyraı janǵan lústra astyndaǵy stolǵa asylyp, áldene jazyp otyrǵan.

— Keldiń be? Kınolaryń uzaq boldy ǵoı, — dedi basyn kóterip.

— Eki serıaly eken.

— Qyzyq pa, qalaı?

— «Qyz Jibek»... Qaıǵyly eken.

— Báse, túsiń ońbaı tur.

— Talaılar kózin sýlady.

— Plıtanyń ústinde tamaǵyń tur, jylytyp ish. Sosyn meniń qasyma jat, búgin aǵań Qyzylqumnan orala qoımas — dep qaǵazdaryn jınastyrdy da, tósek salǵaly tórgi bólmege ketti.

— Bir suraǵan balańyzdan bir aı, bir jarym aı suramaıdy ekensiz. Búgin suraǵan oqýshydan erteń de surap tosynnan daıyndyǵyn baıqasańyz, onda olar kún saıyn saq júrer edi, — degen zilsiz ǵana.

Igi kóńilmen aıtylǵan osy tilektiń ózin Ońǵar Medetov kóńiline alyp qalǵan. Shymbaıyna batqanyn jasyrmaı, ózine sóz kezegi kelgende aıqysh - uıqysh ájimdi mańdaıy qyrtystana túsip:

— Jas áriptesterimizdiń aqylyn jerge tastamaspyz, — dedi. — Al úlgerim máselesine kelsek, ol bárimiz ıleıtin teriniń pushpaǵy, jalǵyz men emes, Sondyqtan da Ádemi Aınabekova joldasqa aıtarym bar. Bıyl ınternattan sizdiń úıge shyqqan Hanzada Qaldyqaraevanyń úlgerimi byltyrǵysynan nege tómen? Bul suraqqa menimen birge siz de jaýap izdeýge tıissiz, árıne, maǵan, mektepke, oqýshyǵa janyńyz ashysa. Solaı emes pe, joldastar? — Ol tórdegi semiz denesin aýyrlaǵandaı dırektordan bastap otyrǵandardy jaǵalaı bir sholyp shyqty. — Álde boı jetip kóńiliniń alańy bop júr me? Bul da suraq.

Esesin qolma-qol qaıtarar dep kútpegen Ádemi ań - tań otyryp qaldy.... Kóńiliniń alańy nesi? Qaıdaǵy alań? Jo - joq, ondaıyn baıqaǵan emes. Ol bylaı tursyn, ot basynda da onyń qolyn baılaıtyn eshteńe joq. Úıdiń ol - pul sharýasy Ádeminiń ózinen aýyspaıdy. Mundaı qyńyr áńgimeniń keregi ne eken?.. Osylaı dese de Ońǵardyń eskertpesi esinen kesh boıy ketpeı qoıǵan. Qazir tósek salyp júrgende de oıyna oraldy «Qasyma alyp jatyp, jaımen syr tartyp kóreıinshi. Jaqyn tartyp nege syrlaspaımyn osy? Bótenim emes. Ustazdyq paryzym jáne bar».

Hanzada gaz plıtasynyń ústinde turǵan kastrúldegi kúrish kójeni jylytpastan apyl -ǵupyl ishti de qaıtyp keldi.

— Shamdy sóndireıin be?

— Sóndir.

Shamdy óshirip, sheshindi de Hanzada jeńgesiniń tósegine taqaý aǵash kerýetke, aǵasynyń ornyna kep jaıǵasty.

Sham sóngenmen bólmede bozań seldir sáýle qaldy, óıtkeni kóshe bettegi terezeden úı tusyndaǵy elektr shamnyń jaryǵy túsip turǵan.

— Beri taqala jat. — Ádemi qolyn sozyp onyń shashynan sıpady. — Kınoǵa kimmen bardyń?

— Nurkúlmen.

— Qalaı eken kıno? Jaqsy túsirip pe?

— Jaqsy túsirgen. Biraq óte aıanyshty, — dep Hanzada óksigendeı bir dem shyǵardy.

Ádemi onyń dúnıeden qyrshyn ótken eki ǵashyqtyń taǵdyryna shyn jany ashyp jatqanyn sezdi de álgindegi oıynan qaıtyp qaldy. «Qazir mazalamaı - aq qoıaıyn. Erteń de kún bar ǵoı».

— Qoı, uıyqtaıyq.

Olar tym-tyrys jatty.

Hanzada fılm oqıǵasyn kóz aldynan qaıta ótkizip, keýdesin qapa men ókinish sekildi bir sezim qyjyldatyp, álsin - álsin kúrsine berdi. Kınodan keıin qurbylar arasynda bolǵan talasty esine aldy.

Osy zamanda da Bekejan bar ma eken? — degen Nurkúl qasyndaǵylarǵa suraq qoıǵandaı.

— Joq, — dedi Rysbek.

Tájen men Hanzada úndemegen.

— Sen ne deısiń? — dedi Rysbek Tájenge burylyp.

— Joq shyǵar, — dedi ol eki ushtylaý.

— Sen óziń bireýmen baqtalas bolsań óltirer me ediń?

— Óltirmegenmen murnyn bet qylýǵa bolady ǵoı.

— Qyz súımese de sóıter me eń? — dep shap ete qaldy Nurkúl.

— Ony áli oılanǵan joqpyn. — Tájen qaltasynan temeki alyp tutatty.

— Menińshe, Bekejan bar sıaqty, — dedi Nurkúl.

— Nemen dáleldeısiń, kózińmen kórdiń be? — dedi Rysbek.

— Kórgenim joq, biraq qyzǵa talasyp pyshaq salypty degendi talaı estigenim bar.

Báribir ol Bekejan emes, bizdiń zamanymyz basqa.

Hanzada eshteńege kózi jetip turmaǵan soń áńgimege aralaspady. Sol talasty jeńgesine aıtpaq bolyp oqtaldy da aqyryn qoıa qoıdy. Abaısyz syryn ashyp ala jazdaǵanyn bildi.

Ádemi azdan soń uıqy qushaǵyna endi. Jabyrqaý kóńili basylǵan Hanzada da kóz ildi. Biraq ol kópke deıin túsinde óksip jatty.

3

Oqýshylar ádebıet sabaǵyna qulyqty edi. Denesiniń azdaǵan tolyqtyǵy bolmasa óńine qarap onynshynyń oqýshysy shyǵar dep qalatyndaı bala pishindes dóńgelek júzdi qara tory Ádemige bala bitken úıir, ári ózderin onyń sabaǵynda erkin ustaıtyn. Ol ekinshi sabaqqa keldi. Klasqa enip sálemdesken soń ádettegisinshe kúlimsirep: «Túgelsińder me?» — dedi.

— Túgelmiz! Túgelmiz! — desti oqýshylar.

— Búgin taǵy shyǵarma jazamyz ba? — dedi muǵalımanyń qushaqtap kep stolǵa qoıǵan bir býma dápterine kózi túsken bir oqýshy.

— Joq, jańa sabaq aldynda senderdiń ótken joly jazǵan shyǵarmalaryńdy talqylaımyz, — dedi Ádemi. — Birińdi maqtap, birińdi dattamaı - aq qoıaıyn. Bárińe ortaq bir kemshilikti baıqaǵan sıaqtymyn. — Ótken joly «Ata meken» degen taqyrypta shyǵarma jazdyrǵan bolatyn. — Keń qamtıym, aýqymdy aıtamyn dep báriń de jalpylama sarynǵa urynǵansyńdar. Odan góri naqty sóılep, ata mekenge degen ózderińniń sezimderińdi jazǵandaryń áldeqaıda áserli bolar edi. Nurkúl ǵana Syrdarıaǵa erekshe toqtap, ony qasıetti anaǵa teńepti. Eki jaǵadaǵy el Syr anany emip jatqan bala sekildi depti.

— Nurkúl degen daıyn jýrnalıs qoı.

— Jýrnalısiń ne, jazýshy deseı, — desken bir - eki bala maqtaýdan qysylyp sarǵysh óńi qyzara partasyn shuqylaǵan Nurkúldi ilip - qaǵytty.

— Qalaı deseńder de sıady, óıtkeni jazǵany tartymdy, obrazdy oılaýǵa tyrysqan, — dep muǵalıma jymıa sózin ári qaraı jalǵady. — Sosyn sender ata meken degenge onyń ótkeni, tarıhy jaıly nege bir aýyz sóz jazbaǵansyńdar? Osy ólkede ertede qandaı iri qala bolǵan?

— Otyrar qalasy.

— Durys aıttyń, Aryn. Osy qala jaıly, odan dúnıe júzine aty málim, shyǵysta ekinshi Arıstotel atanǵan Ábý Násir ál - Farabı týraly nege jazbaısyńdar. Bul bizge maqtanysh emes pe? Óz topyraǵymyzda ósken shynar, óz aspanymyzda jarqyraǵan juldyz emes pe? Qala ornyn kórdińder me ózderiń?

Balalardyń eshqaısysy da kórmegen eken. Muǵalıma sener - senbesin bilmeı:

— Ekskýrsıaǵa da barǵan joqsyńdar ma? — dep tańdana surady.

— Joq, apaı, — dedi alǵy partadan, álgindegi Aryn degen bala. — Sol Otyrarǵa ekskýrsıaǵa aparsańyzshy bizdi.

— Bul tilekti Ońǵar Medetov aǵaılaryńa aıtyńdar. Sol kisiniń jumysy. Otyrardyń ornyn kórgenderiń jaqsy. Erteń syrtqa shyqqanda bireý bolmasa bireý suraı qalsa, ne deısińder? — dedi de ol jańa sabaq bastady.

Jańa sabaq bitip, qońyraý soǵylýǵa bes mınýt qalǵan kezde Arynnyń janyndaǵy uzyn boıly bala Rysbek qol kóterip ornynan turdy.

— Apaı, osy bizdiń zamanda Bekejandar bar ma? — dedi suraq qoıyp. — Keshe bir joldasymmen talasyp qaldym. Ol bar deıdi, men joq deımin.

— «Qyz Jibektegi» Bekejandy aıtasyń ba? Ol týraly basqa joldastaryń ne aıtady eken?

— Apaı, Bekejannan buryn mende bir suraý bar, — dedi klasta «suraq belgisi» atanyp ketken, sabaq saıyn bir suraq suramasa boıyna as taramaıtyn Nesipbaı degen bala, — osy jigit bolsyn, qyz bolsyn nege tek sulýdy jaqsy kóredi?

— Ol jalpy sulýlyq ataýlyny súıýden shyǵar, Adamnyń jany sulýlyqqa qumar. Bul jóninde Chehovtyń aıtqanyn oqymap pa ediń?

— Oqyǵanmyn. Qyz Jibek sulý bolmasa Tólegen de ólmes edi, Bekejan da jaıyna júrer edi. Bári sol sulýlyqtyń kesiri.

— «Qyz Jibek» romantıkalyq saryndaǵy shyǵarma, — dedi Aryn. — Menim oıymsha, ǵashyǵy úshin Jibektiń ólýi, máselen bizdiń zamanǵa sıyspaıdy, Otan úshin soǵysta ólse bir sári.

— Mánshúk pen Álıa sekildi deısiń ǵoı.

— Jibektiń ólimi tek Tólegenniń dúnıe salýyna qatysty emes, — dedi Nurkúl.

— Endi nege qatysty?

— Ol sol zamannyń óz tragedıasy.

— Nurkúl taýyp aıttyń, — dedi muǵalıma qoshtap. — Jibektiń ózin - ózi mert qylýy áıelder basyndaǵy so zamanǵy teńsizdikke aıtylǵan laǵynet sıaqty kórinbeı me? Demek, Bekejan sol kezdegi zorlyq - zombylyq beınesi bop shyǵady. Al qazir Bekejanǵa saıatyn qylyq bolsa, ol jeke bastyń mini, jeke adamnyń topastyǵynan týyndaıtyn qubylys...

Qońyraý soǵyldy.

— Qoı, demalaıyq, keıin taǵy da sóılesermiz, — dedi Ádemi.

Balalar dúrkirep tysqa bettedi.

3

Olar mektepten shyǵyp, darıa jaqtaǵy úılerge aparatyn kóshege kep tústi.

— Ońǵar aǵaıdy unatpaımyn osy, — dedi Nurkúl.

— Nege?

— Bir qytymyr ózi.

— Ekskýrsıaǵa Ádemi apaıdyń ózi - aq aparmaı ma? — dedi Nurkúl Hanzadaǵa maquldata sóılep.

Olar aǵash sharbaqty, tóbesine shıfr japqan eńseli aq úıdiń qaqpasy aldyna kep toqtady.

— Úıde mamań bar ma?

— Mamam da, papam da jumysta. İnim mektepte. Kishkentaılar bala baqshada. — Nurkúl esik ashty. — Sen otyra tur, men gazǵa shaı qoıa salaıyn, — dedi.

Hanzada da portfelin jazý stolyna qoıǵan. Stolda jatqan qońyr tysty qalyń eki álbomnyń ústińgisin ashyp úńildi. Fotolar. Nurkúldiń sábı shaǵyndaǵy sýretteri. Mekteptegi kezi... Papasy men mamasy... Myna bir sýrette Hanzadanyń ózi de júr. Shóp maıalap júrgende Rysbek túsirgen. Myna bireýler beıtanys beıneler. Al mynaý... Nurkúldiń stýdent jıeni ǵoı. Sýretke qalaı ádemi túsken?! Shashynyń qoıýyn - aı! Teńizdiń tolqynyna uqsaıtyndaı. Qasy qap - qara. Qyr muryndy. Bet álpeti álgi óziniń án dápteriniń arasynda júrgen ánshi Ermek Serkebaevtyń sýretine keletin sekildi.

...Dúkennen oqýlyqtar satyp alǵan Hanzada men Nurkúl darıa jaǵasyndaǵy jalǵyz aıaq jolmen úılerine qaıtyp kele jatqan. Sáske kezi. Darıa jaǵasy jarlaýyt. Jar asty tynyshsyz, búlk - búlk qaınaıdy. Anadaıdan qolq - qolq etken dybys estiledi. Úlken tas dıirmenniń oqpanyndaı úńireıgen ıirim. Jardan qarasań ımanyń ushady. Bul tus — «qandy ıirim» atanǵan qurdym. Olar ıirimnen seskengendeı jar tusynan qashyńqyrap ótip bara jatqan. Osy kez jar astynda sholpyldaǵan dybysty qulaqtary shalǵan. Kózderi atyzdaı bop, bir - birine úreılene qarasty. Sóıtse de qorqynyshyn qumarlyqqa jeńdirgen olar jarqabaqqa shyǵyp, tómenge úńildi. Áldekim ıirimniń kómeıinde qankóbelek atyp shyr aınalyp júr. Óńeshi úńireıgen ıirim anany jutyp jibermek bolyp ajdahadaı ıretiledi. Quty qashqan qyzdar ne isterin bilmeı sileıip - sileıip qatty da qaldy. Endi bir sátte álgi adam aý - f! dep atyla qulash uryp ajdahanyń aranynan op -ońaı sytylyp ketti. Sodan yqqa biraz júzip bardy da aýyl sý alatyn túıe taıly tustan jaǵaǵa shyqty. Uzyn boıly, taldyrmash bireý. Sekeńdep, eki qolyn eki jaqqa jaza ushatyn qustaı silkinip, aq súlgimen súrtinip jatty.

— Oı, jyndy - aı! Bizdiń jıen ǵoı, — dedi ony tanyǵan Nurkúl. — Tarǵyn.

— Túý, zárem ushqany sonsha, júregim toqtap qala ma dep edim, — dedi Hanzada.

— Anyq sol, Tarǵyn.

— Baıqamaı ma, ketip qalsa qaıtedi?

— Oı, ol ketpeıdi. Sportsmen, sýǵa júzýdiń masteri.

Myna ıirim adam túgel nardy jutady deıdi ǵoı.

Ony jutpaıdy.

Hanzada Tarǵynnyń fotosyna erteli qadalyp otyrǵanyn endi sezip, bir túrli yńǵaısyzdanyp qaldy. Álbomnyń betin jaba salyp, kelesi betine shuqshıdy.

— Unatasyń - aý deımin. Unatsań bir kelgenińde tanystyraıyn.

— Qoıshy.

— Qoıshyń ne? Eger tanyssańdar bar ǵoı, ol da seni unatar edi.

— Qoıshy, men kimge unaýshy em?!

— Ólá, sózin qara. Klastaǵy balalardyń jartysy ǵashyq qoı saǵan.

— Soq.

— Bilmeıtin shyǵarsyń, á? Tájen júr júgirip, sen bir nárse deseń «Qandy ıirimge» túsip ólýge bar. Aryn anaý qasyńa jýı almaı, kózimen iship - jep yntyqqan.

— Taǵy bar ma? — dep kúldi Hanzada. — Qaı sıqyma ǵashyq bolady meniń?

— Seniń be? Seniń kózińe ǵashyq, — dedi Nurkúl qurbysynyń qarsysyna shyǵyp. — Beri qarash. Kózińde bir bále bar seniń.

— Báleń ne?

— Bir keremet nur bar. Adamdy bir túrli ishke tartyp turasyń.

— Kózimdi baqyraıtyp qoıyp soqtyń - aý.

— Joǵá, óziń ǵoı tipti. Shynyńdy aıtshy, sen bizdiń klastan eshkimdi unatpaısyń ba?

— Joq, eshkimdi unatpaımyn. — Hanzada ornynan kúlimdeı túregelip ony qushaqtady. — Seni ǵana unatam. Aınalaıyn, aq kóńilim - aı!

Nurkúl de qurbysyn baýyryna tartyp belinen qysyp, betinen súıdi. Hanzada ekinshi álbomdy ashyp:

— Mynaý da foto ma? — dep surady.

— Bul ma, bul Muhtar Áýezov jaıly foto - álbom.

Muhtar Áýezovke arnap fotoalbom jasaýdy jeńgesiniń birde Rysbekke tapsyryp jatqanyn kórgen Hanzada:

— Rysbek seni jumysqa jegip alypty ǵoı ózi, — dep ázildedi.

— Munda ne tur eken? — dedi ol ernin burtıtyp. — Sýret qadaýǵa biz epti emespiz be?

— Oınap aıtam, kóńilińe alyp qaldyń ba?

— Joǵá.

— Kel, onda ekeýlep bitirip tastaıyq.

— Joq, áýeli shaı iship alaıyq.

Shaı iship bolǵan soń olar fotoalbom jasaýǵa kiristi. Rysbek ár bettiń etek jaǵyna ár fotoǵa túsindirme jazyp, túrli jýrnaldardan qıyp alǵan sýretterin jyl retimen qattap qoıǵan eken. Shetinen alyp, qadap otyr.

— Fýtbolshy bolǵan sýretin qaıdan tapty eken? — dep tańdandy Hanzada.

— Ol óte uqypty, tappaıtyny joq.

Qysyńqylaý nurly qara kózi kúlimdep, Hanzada qýaqylana jymıdy.

— Nurkúl, bir nárse surasam aıtasyń ba?

— Aıtaıyn.

— Joq, áýeli shynymdy aıtam desh.

— Al shynymdy aıtam. Qashan saǵan ótirik aıttym.

— Rysbek ekeýiń súıistińder me?

Nurgúldiń aq sary júzi boıaý jaqqandaı qyzaryp shyǵa keldi.

— Joq, áli súıisken joqpyz.

— Al súıem degen sózin aıtty ma?

— Joq.

Sonda da bir - birińdi jaqsy kóresińder me?

— Jaqsy kóremiz. Rysbek ońashada meniń saýsaqtarymnan ustap júredi.

— Ońashada ne aıtasyńdar?

— Ne aıtaıyq. Kóbine únsiz júremiz.

— Túk te aıtpaısyńdar ma?

— Joq, aıtamyz ǵoı. Rysbek óziniń armanyn aıtady keıde. Ushqysh bolam deıdi. Bilmeıtin samoleti joq. Qaısysy qalaı ushady, jyldamdyǵy qandaı — bárin jatqa biledi. Reaktıvnyı samoletke ushqysh bolmaq armany.

— Sen de armanyńdy aıtatyn shyǵarsyń?

— Árıne. Ol aıtqansyn men de aıtam. Jýrnalıs bolam deıim.

— Jazýshy bolam demeısiń be?

— Maǵan qaıdaǵy jazýshylyq. Aıtpaqshy, Rysbekke de aıtpaı júrgen bir qupıam bar, — dedi Nurkúl áldekim tyńdap turǵan joq pa degendeı esik jaqqa jaltaqtaı qarap. — Men bir áńgime jazyp júrmin, bitirgen soń saǵan oqyp berem.

— Jaqsy kórgen qandaı bolady, sony aıtshy maǵan.

— Jaqsy kórgen be? — dep Nurkúl qıǵash qasyn kerip jymıdy. — Oıyńnan shyqpaıdy... Túsińe kiredi. Rysbek kileń samoletpen ushyp júredi...

— Sosyn?

— Sosyn ba?.. Janymda júrgende júregim bir túrli shymyrlap ketedi... tynysym bitip qalǵandaı bola ma, obshem sondaı...

Áńgimege elitken Hanzadanyń qara kózi ushqyndap jaınań qaqty.

— Sońǵy kezde men de qyzyq bop júrmin.

Nurkúl qurbysy bir jasyryn syr ashqaly otyr ma dep yntyǵa qulaq túrdi.

— Qaraptan qarap júrip álgi sen aıtqandaı júregim shymyrlaı ma? Myna jerimnen — Hanzada tompaıǵan anarynyń sol jaq astyn túrtip qoıdy, — bir nárse úzilip túsetindeı bolady da turady. Qýanatyn sıaqtymyn ba, sol sıaqty bir nárse áıteýir.

— Bireýdi unatqan shyǵarsyń.

— Ondaı emes. Ózim de túsinbeımin, bir qyzyq sezim.

— Onda bireýge ǵashyq bolaıyn dep júrgensiń, — dedi Nurkúl tájirıbeli boıjetken qusap. — Rysbekpen sol birinshiden birge oqyp kelemin ǵoı. Buryn bylaıynsha táýir kórgenim bolmasa, basqa sezimim joq edi. Osy bıyl ǵoı jaqsy kórgenim...

Fotoalbomdy bitirgen soń olar birlesip algebra esepterin shyǵardy. Radıoda oınatyp «tvıske» biraz jattyqty.

Kesh túse Hanzada úıine qaıtty. Tóte jolmen júrmedi. Kósheden shyǵyp, darıany órge qaraı jaǵalaıtyn jalǵyz aıaq soqpaqqa tústi. Soqpaq jazdaǵydaı emes, jıegindegi qýraǵan shóp aıaqqa basylyp tyqyrlanyp, shapannyń qyrylǵan óńirindeı ári ketken. Jaıymen júrip kelip, jarqabaqqa buryldy. Seskenip anadaıdan qashyp júretin ol bul joly jarǵa shyǵyp tómenge shoshymaı úńildi. Kún batarda uzarǵan jar kóleńkesi astyndaǵy ıirim qaraýytyp úreı sala úńireıedi. Jyndy adamdaı kúldi de soqpaqtan jolǵa burylyp, úıine qapaı shyǵatyn kóshege tústi.

5

Erteńgi ótetin sabaǵynyń josparyn jasap bitken Ádemi ornynan kóterildi. Ortańǵy bólmeden dálizge shyǵyp, oń qol jaqtaǵy esikti ashty. Hanzada kerýetinde odealǵa oranyp kitap oqyp jatqan.

Ádemi onyń janyna kereýet jıeginen kep otyrdy. Kitaptan basqa dúnıeni umytqan ol jeńgesi basynan sıpaǵanda baryp úrkip jalt qarady.

— Ne oqyp jatsyń?

— «Jas dáýrendi».

— Poves pe?

— Iá.

— Tartymdy ma eken?

— Óte tartymdy. Birjola taýyspaı jatpaımyn dep otyrmyn. Naǵyz qyzyq jerine jańa keldim, — Hanzada tóseginen turyp, jeńgesimen aıaǵyn salbyratyp qatar otyrdy.

— Bul kitapty qashan bastap eń?

— Búgin tústen keıin.

— Sonda kúnine bir kitap taýysasyń ba?

— Mynandaı shaǵyn bolsa taýysýǵa bolady.

— Al sabaqty qaı kezde daıyndaısyń?

Hanzada úndemeı qaldy.

Ádebı kitapqa tym salynyp ketkeniń qalaı bolar eken?—dedi Ádemi — Bıyl sender úshin óte aýyr, ádebı kitapty qoıa turyp, sabaqqa kóbirek nazar salsaı. Áneýgúni Ońǵar aǵaıyńnyń sabaǵynan eki alypsyń.

Hanzada ishinen tynyp únsiz tyńdady. Esil-derti ádebı kitap bop, sabaqqa nemquraıly qarap júrgenin ózi de sezedi. Biraq kóńil kúıi ózine yryq bermese ne istemek? Keýdesine shaqyrylmaǵan qonaq sekildi bir mazasyz sezim uıalap alǵan. Kileń júregi alyp - ushyp órekpıdi de turady. Ne bolǵanyn qaıdam? Áneýgúni Nurkúldiń úıinen qaıtqandaǵy kóńil kúıi?! Ondaı sezimdi esh basynan keshken emes-ti. Kókiregin bir qýanysh kernegendeı boldy ma?.. Áldebireýdi saǵynǵandaı boldy ma? Japadan - jalǵyz otyryp án saldy. Áldeneni ańsaǵandaı, izdegendeı baıyz tappaı eleńdedi. Bir sátte óz - ózinen kúbirlep otyrǵanyn ańǵardy.

Qala dese aspandaǵy juldyzdan eń jaryǵyn, eń nurlysyn qalar em. Qol bulǵasa bıikten sol juldyzym qanat baılap qus bop ushyp barar em.

Apyr - aý, mynaý jyr joldary ǵoı. Bul kimniń óleńi edi? Qaıdan oqydym? Kimnen estidim? Ári - beri oılanyp esine túsire almady... Álde ózim shyǵardym ba? Iá, ıá, ózim shyǵaryp otyrmyn... Aldyndaǵy algebra esebine arnalǵan dápterine óleń joldary qonyp qalypty... Tuńǵysh ret... Shynymen men óleń jazǵanym ba? Sońǵy kezde mazamdy maı ishkendeı qylǵan jyr arýaǵy emes pe eken?..

Sol óleń myna «Jas dáýrenniń» ishinde jatyr. Alyp oqyp bersem be eken osy? Qoı, kúletin shyǵar...

Úndemegen Hanzadany óz kinásin túsinip otyrǵa joryǵan Ádemi:

— Sender kóp aqyl aıtqandy súımeısińder, bilem, — dedi. — Sonda da ózińe bola aıtam, qalqam. Birinshi toqsan bitýge taıap qaldy: Oılan.

— Men sizdi uıatqa qaldyrmaspyn, — dedi Hanzada jeńgesine anasyndaı meıirine rıza bolyp.

— Men saǵan senemin. — Ádemi erkelete arqasynan qaqty da túregeldi. — Jaı jatyp, jaqsy uıyqta.

Hanzada jeńgesi ketken soń qaıtadan «Jas dáýrenge» bas qoıdy.

6

Sabaq júrip jatqan. Ádemi ótkendi pysyqtap bolǵan soń jańa taqyrypqa kóshken-di. Bireý esik qaqty. Sóılep júrip esik ashyp, syrttaǵymen tildesken muǵalıma keıin buryldy da:

— Nurkúl, seni shaqyrady, — dep sabaǵyn úzbesten jalǵaı berdi.

Nurkúl dálizge shyqty. Eki ıininen dem alyp, entikken Rysbek. Yrjıa kúledi. Jalańbas. Jylqynyń qylyndaı qalyń qara shashy qansha keıin qaıyrsa da jatpaı tikireıip tur.

— Áli ketken joqsyńdar ma? — dedi Nurkúl.

— Qazir ketemiz.

Onynshy klastan bes balany aýdandyq áskerı komısarıaty esepke turýǵa shaqyrǵan-dy.

— Nege keldiń?

— Meniń qolym nashar ǵoı.

— Bireýge jazdyrarsyń. Qoı, men kettim, asyǵyp turmyn. Shashtan aırylatyn shyǵarmyz, — dep ol shashyn artyna qaraı bir sıpady da aıaǵynyń ushynan basyp tysqa bettedi.

«Shashyn alyp tastasa, basy tońatyn shyǵar - aý», — dep oılap, esikten shyqqansha izinen qarap turdy. Klasqa kirgende bútkil bala «kimge jolyqtyń - eı? » degendeı eleńdese qarasty. Ol qolyndaǵy qaǵazyn partasyna súıep qoıdy da ornyna otyrdy. Qasyndaǵy Hanzada da syrttaǵynyń kim ekenin bilgenshe asyǵyp otyrǵan, muǵalımanyń kózin ala berip;

— Ol kim? — dedi sybyrlap.

— Rysbek qoı.

— Jaı ma?

— Myna bir...

— Qyzdar, keıin sóılesesińder, — dep sybyrdy tıyp tastady muǵalıma.

Nurkúl terezege kóz qıyǵyn saldy. Kósheniń arǵy betinen dolylardyń shashy qusap dýdyraǵan Rysbektiń basy qyltyńdady. «Basy tońady - aý ...Dala jel», — dep oılady taǵy da... Klasta qoly ádemi kim bar? Hanzada da maıda jazady. Tájenniń qoly anyq, badyraıtyp iri jazady. Úziliste ol Tájenge jolyǵyp, ótinip edi, anaý:

— Qoı, óziń jaz. Rysbektiń seneri sen ǵoı, — dep keketip, basyn ala qashty.

Nurkúldiń úki kózinde jas dóńgelendi. Qolym nege nashar boldy eken? Búıtkenshe bul qol kesilip qalsashy...» — dep yzalandy.

— Áı, nege sonsha qamyqtyń? — dedi Hanzada.

— Tájen jazbaıym deıdi. Hanzada qaıtem, a, endi? — dedi qapaly únmen Nurkúl, — Tájenge sen aıtsaı...

— Meniń aıtqanymdy isteı me ol?

— Men bilsem isteıdi.

«Bilim» atty qabyrǵa gazeti. Oktábr merekesine keıingi nomeri. Hanzada daýystap aıtyp otyrdy da Tájen birinshi baǵanaǵa bir oqýshynyń merekege arnap óleńin kóshirdi.

— ...Uly Oktábr merekesi dańqty kún... jazdyń ba?

— Iá.

— ...Aspan ashyq, araıly jaryq búgin,

Sap túzep qoldaryna qyzyl tý ap,

Kóshege shyqty qýanyp halyq búgin.

— Paı - paı, jazympaz eken! — dep kúldi Tájen.

— Óleń - aq eken! — dedi Hanzada da jymıyp.

Nurkúl «qalaı jazyldy, ádemi jazyldy ma?» degendeı qıpaqtap qaǵaz betine tóne túsedi.

— Endi ne jazamyz?

— Mynany... «Bestik baǵa» degen maqala, — dep Nurkúl qyzyl sıamen jazylǵan bir qaǵazdy kórsetti.

Nurkúl syrtqa shyǵyp ketken bir sátte Tájen aldyndaǵy qaǵazdan basyn kótermegen qalpy:

— Hanzada, men temekini tastadym, — dedi.

— Nege?

— Sol, tastadym... Jaman nárse eken.

Sodan beri ol temekige jolamaı ketken-di. «Sen úshin qoıdym», — degen sóz bozbala kómeıinde aıtylmaı qalyp qoıdy. Ony Hanzada sezdi. Sezse de syr bermeı:

— Jaman ekenin jańa bildiń be? — dedi.

Syrttan qaıtyp oralǵan Nurkúl jazylǵan maqalany oqyp turyp kózi atyzdaı boldy...

— Myna jeri qalaı? «Jaman ekenin...» degen kelmeı tur ǵoı.

Tolqyp otyryp abaısyzda Hanzadanyń sózin qosyp qoıǵanyn kórip Tájen ábirjidi. Kelte murnynyń ushy tership:

— Óshirgishińdi ber, baıqamaıtyndaı ǵyp óshiremiz, — dedi.

— Qap?! — Nurkúl ókine alaqtady.

Hanzada ishek-silesi qatyp kúle bergen. Eshteńege túsinbegen Nurkúl «bunyń nesi kúlki?» degendeı Tájenge suraqty júzben qarap edi, ol buqshıyp, basyn kótermedi.

Tús aýa qabyrǵa gazetin jazyp bitken olar úıdi - úıine tarady.

7

— Hanzada, sen mektep jaqqa bara ber, men sovhoz garajynan avtobýs alyp baram, — dedi, basyna júnnen toqyǵan aqshyl oramal tartyp, jyly kofta, teri plash, qyzyl rezınka etik kıip tap - tuınaqtaı bop alǵan Ádemi esikten shyǵa berip. — Sen de plashyńdy kı, jańbyr jaýýy múmkin.

Kıinip jatqan Hanzada terezeden tysqa qarady. Shyǵys jaqta tutasqan qońyr bult kún kózin búrkep alǵan. Kúni áli shyqpaǵan sekildi, ýaqyt keshki alakeýgim shaqqa uqsaıdy.

Hanzada ekskýrsıaǵa jeńgesiniń bastap baratynyna qýanǵan. Qazirde kóshede asyǵa basyp ketip bara jatqan jeńgesine ishinen súıinip qoıdy. Sonan soń plashyn kıip, basyna qalyń kók oramal tartyp, ony - muny jazatyn qoıyn dápteri men avtoqalamyn janqaltasyna saldy da esikti qulyptap tysqa shyqty.

Poselkanyń batysyndaǵy mektepke alyp baratyn qıyrshyq tas tóselgen keń kóshege túsip, júrip ketti. Azyq - túlik dúkeni tusynan óte bergende, artynan shıyrshaqty shyqyrlatyp, túbi jer súzgen tyrsıǵan tor qalta kótergen Aryn qýyp jetti.

— Salamat pa?

— Salamatsyń ba? Mynaýyń ne? — dedi onyń qolyndaǵy tordy nusqap.

— Senderdiń qamyń. Jolazyq.

— Á... Aýyr ma, qoldasaıyn.

— Joq, ózim - aq... Balalar jınaldy ma eken?

— Jınalǵan shyǵar.

— Bul ekskýrsıa jaqsy boldy - aý.

— Ásirese arheolog bolam dep júrgen saǵan.

— Men arheolog bolýǵa birjola bekindim.

— Onyń da oqýy bar ma?

— Árıne bar.

— Tóbeni qazyp jatqan arheologtar ketip qalǵan deı me?

— Árıne ketedi, jer qatqan soń qaza ala ma?

— Qazyp jatqan ústine barǵanda tamasha bolatyn edi - aý.

— Surama, — dedi Aryn. — Kóktemde men ózim baram... Apaı jiberse osy joly «Temir» mektebine soǵa qaıtsam deımin.

— Onda ne bar? — dedi Hanzada tańyrqap.

— «Lenınshil jastan» oqyǵan joqsyń ba? Temir mektebinde keremet mýzeı bar. Otyrar tóbeden tapqan kóne nárseler kóp deıdi sonda.

— Bizden nege sondaı mýzeı ashpaıdy eken.

— Nege ashpaıdy, ashady.

Olar mektepke jetti. Mektep aldynda shoǵyrlanǵan balalar. Keıi plash, keıi kúzgi palto kıgen.

— Bizdiń zavhoz keldi, ýra! — dep Tájen Arynǵa tıise mysqyldady.

Basqalar da qarap qalǵan joq.

— Áskerde bulardy starshına deıdi.

— Zavhoz emes, zavsklad deseı.

— Áı, tıise bermeńder, shómishten qysyp júrer, — dep qaljyńdasty.

Aryn qaljyńdy estimegen adamdaı qolyndaǵy tordy kóshe shetindegi sıdıǵan tal butaǵyna ilip:

— Túgel jınaldyq pa? — dedi.

— Sanaıyq, — dep Tájen Hanzadadan bastap attaryn atap sanaı bastady. — Hanzada bir... Sadýaqas eki... Mámıra úsh...

— Áı, odan da kim joq sony sanasańshy.

— O da durys eken. Kim joq?

— Taqyr bas joq.

— Rysbek deseı, nemene.

— Jazýshy qyz joq.

— Áı, qoısańdarshy, Nurkúl de kelmegen be?

Balalar osylaı kim bar, kim joq dep dabyrlasyp turǵanda mashına gúrili estildi. Artynsha mekteptiń sol qaptalyndaǵy kósheden shaǵyn kók beldeýli avtobýs burylyp, mektep aldyna kep toqtady.

— Rysbek keldi me?

— Keldi.

Bir adamdy nesine kútemiz. «Semero odnogo ne jdýt», — degen bar ǵoı.

— Apaı, kúteıik, — dep shyr ete qaldy Hanzada. Osy kezde avtobýstyń mańdaıy qarap turǵan aldaǵy kósheden aıaqtaryn asyǵa basqan Nurkúl men taǵy bir uzyn boıly jigit kórindi.

— Kele jatyr.

— Áı, ana qasyndaǵysy kim?

— Jigiti shyǵar.

Ádemi retsiz qaljyńdy jaqtyrmaı qabaǵyn shytty.

Ústine qyzǵylt palto, basyna aq túbit bórikshe kıgen Nurkúl men sur plashty, jalańbas, tebindegen balapan murtty, symbatty jas jigit avtobýs janyna keldi. İshke áýeli kirgen Nurkúl avtobýstaǵylarmen amandasty da Ádemige:

— Apaı, myna meniń jıen aǵamdy aýdan ortalyǵyna deıin ala ketsek qaıtedi?—dep ótine til qatty.

— Minsin, oryn bar.

Sypaıy sálemdesip ishke engen jas jigit Hanzadanyń aldyndaǵy bos orynǵa otyrdy. Avtobýs qozǵaldy.

— Tarǵyn, — dedi Nurkúl jas jigittiń arqasynan túrtip. Ol moınyn buryp artyna qarady.

— Meniń podrýgam — Hanzada, — dep kóziniń qıyǵymen ymdady Nurkúl.

— Sálamatsyz ba? — dedi qońyr kózi kúlimdep jigit.

Hanzada bas ızedi. Júregi órekpı soqty. Bútkil bala ózine qarap otyrǵandaı qysylyp, eki beti dýyldaı jandy. Qurbysynyń shapshańdyǵyna ishinen renjidi.

— Túnde kelgen, — dep sybyrlady Nurkúl.

Avtobýs aýyl syrtyndaǵy aıdaý jolǵa buryldy.

8

Jazyqtaǵy keń jolǵa túsken soń avtobýs qoltyǵynan ter shyqqan júırikteı baýyryn jazdy. Tóńirek shyr kóbelek aınalyp qalyp barady. Dala tunjyrańqy. Sol jaq qolda Qyzylqumnyń bel-belesteri qylańytady. Oń jaqta daýys jeter tusta ózek jaǵasyndaǵy toǵaı qaraýytyp jaldanady.

Dala jaýyn aldynda demin ishine tartyp tyna qalǵandaı. Hanzada tula boıy ysyp, tamaǵy qurǵap shóldedi. Sý suraýǵa uıaldy. «Tań atpaı súr jep shyqtyń ba? — dep mazaq qylar dedi. Alǵy orynda qazdıyp tik otyrǵan Tarǵynnyń jelkesine kózi tústi. «Beri qaramasa eken». Nurkúl áldene dep sybyrlamaq bolyp sol qulaǵyna ernin taqaı berip edi, «Qoıa tur», — degendeı onyń qaryn mytyp qoıdy. Nurkúl qurbysynyń bir túrli abyrjyǵan keıpine tańdana qarady da tyna qaldy.

Art jaqtaǵylar dabyrlasa bastady. İshinde Aryn Tájen, Rysbekter bar.

— Shamasy qansha júrer ekenbiz?

— Úsh saǵattaı.

— Túske iligedi ekenbiz ǵoı.

— Múmkin... altyn kórse perishte joldan taıady degen.

— Altyn emes maǵan kitap tapsam jeter edi! — dedi Aryn.

— Báribir oqı almaısyń ony. Sen túgil ǵalymdardyń ózi Almatynyń janynan tapqan altyn ojaýdaǵy jazýdy oqı almaı biraz álek bolǵan.

— Mýzeıge ótkizip aqshasyn alady da.

— Nesipbaıdyń kókeıin aqsha tesken, — dep kúldi Nurkúl.

— Shirkin - aı, aqshany jek kóretin shyǵarsyń, — dedi anaý. — Qazir aqshasyz kún joq. Erteń ınstıtýtqa da aqshasyz túse almaısyń.

— Mynaý naǵyz saýdagerdiń sózi ǵoı, — dedi Rysbek Nurkúlge jaqtasqandaı.

Sirkirep jańbyr jaýdy. Qaptaldaǵy, mańdaıdaǵy terezelerdi tyrs - tyrs tamshy urdy. Hanzada tamshy aqqan áınekten tysqa úńildi. Manadan quıǵan jańbyrǵa miz baqpaǵan Tarǵyn da áınekke moıyn burdy. Kózi iliner - ilinbes tamshy jylt - jylt etedi. Jol jıegindegi qıyrshaq tas lezde shylanyp, maıǵa qýyrǵan bıdaıdaı jyltyrap shyǵa kelgen.

Shákirtteriniń áńgimesine kúlkisi kep otyrǵan Ádemi de dalaǵa kóz salyp: «Jańbyr quıyp ketip, joldy búldirmese jarar edi», — dep qaýiptendi. Mańdaı aldy batys jaq ashyq edi. Soǵan qarap kóńilin jubatty.

— Káne, balalar, jol qysqarsyn, án aıtaıyq,— dedi.

— Qaı ándi aıtamyz?

— «Aq bantıkti».

— Aıta - aıta jaýyr qyldyq qoı.

— «Ata mekendi» aıtaıyq.

— Aıtsaq aıtaıyq. Álı ánshi bastasyn.

Áni bastaldy. Ár jerden árkim ár túrli bastap, bir arnaǵa túse almaı, ánniń berekesin qashyrdy. Uldan góri qyzǵa uqsaıtyn bir taldyrmash bala art jaqtan turyp alǵa shyqty da:

— Men dırıjerlik etemin, káne, qaıta bastańdar! — dep oń qolyn joǵary kóterdi... — Bir qalypty qońyr sazben... raz, dva, trı...

Bul joly daýystar úılesińkiredi. Árkim óz álinshe qosylyp jatyr. Hanzada da, Nurkúl de qosyldy. Taqaý otyrǵan Ádemi: «Siz de qosylyńyz», — degen soń Tarǵyn da ún shyǵardy.

Ándetip, dýmandatyp otyryp olar aýdan ortalyǵyna qalaı tez jetkenderin sezbeı de qaldy. Otyrar tóbege baratyn jol kireberisten solǵa burylyp, aýdandyq poselkeniń batys shetin jaǵalap ketetin. Burylysqa kelgende Tarǵyn ornynan kóterildi:

— Bizben birge Otyrarǵa baryp qaıtpaısyz ba? — dedi Ádemi sypaıygershilik jasap.

— Raqmet, men kórgen edim, — dedi ol oń qolyn tósine qoıyp rızalyǵyn bildirip. — Joldaryńyz bolsyn! Jaqsy, Nurkúl... jaqsy... — dep artyna buryla kózi kúlimdep Hanzadaǵa bas ızedi.

Hanzada odan qysylyp janaryn taıdyryp áketti.

Avtobýs jyljydy da Tarǵyn qol bulǵap jol aıyryǵynda qalyp qoıdy.

9

Jańbyr basyldy. Shoǵyr jabaǵy bulttan ashyq sytylyp shyqqan kún kózi kúlimdedi. Mıy shyǵyp byljyraǵan kebir jolmen qınala yńyranyp kele jatqan avtobýs bir shaǵyn aýyl ústinen ótti de Otyrartóbeniń etegine kep toqtady. Qashan kórgenshe áınekten tysqa antalasqan balalar esikke lap qoıdy.

— Balalar, — dep kidirtti olardy Ádemi. — Kórgenderińdi jadylaryńda myqtap ustańdar. Umytamyn degenderiń bloknottaryńa jazyp alsańdar da bolady. Aýylǵa barǵan soń osy sapar týraly shyǵarma jazasyńdar. Rysbek, fotoaparatyńyzdy ákep pe eń?

— Ákelgenmin.

— Endeshe qazirden bastap túsir. Barǵan soń fotoalbom jasaımyz. Sosyn balalar, — dedi eskertip muǵalıma, — tapqan oljalaryńnyń unaǵanyn alyńdar.

— Mýzeıge qoıamyz! — dep qýandy Aryn.

— Qaıdaǵy mýzeı?!

— Úıindegi mýzeıi shyǵar, — dep keketti bireý.

— Apaı, áýeli tamaqtanyp alsaq qaıtedi? — dedi manaǵy jolǵa shyqsa ashyǵatyn qý.

— Joq, áýeli kóremiz.

— Kóremiz!

Kóremiz! — dep shýlady balalar. Birin - biri ıtere, talasa jerge sekirdi.

Úlken jalpaq tóbe. Butasyz, jalańash. Bar qupıany baýyryna basyp tymyraıyp jatqandaı. Qazaq dalada myń san ushyrasatyn buıyǵy qońyr tóbelerden aýmaıdy. Osy arada buryn qala boldy degenge adam senbeıtindeı.

— Qalasy qaısy? — dedi bir qyz. — Tóbe ǵoı.

— Kóshelerin aralaımyn dep kelgen ekensiń ǵoı, — Tájen ony ázilmen shymshyp aldy.

— Qala topyraq astynda qalǵan.

— Shyńǵyshannyń qoly qalany jermen jeksen etken.

— Odan keıin de bul jerde qala bolǵan. Solaı emes pe, apaı? — dep árkim óz bilgenin aıtyp jamyrasty.

Olar shúpirlesip avtobýs janynda turyp fotoǵa tústi. Ortada — Ádemi. Tájen Hanzada men Nurkúldiń arasyna synadaı qystyrylyp turyp alyp «Áı, meni krýpnyı planmen al» dep qarq - qarq kúledi. Eki kózi tóbe jaqta bop júrgen Aryn shettep qalypty, olarǵa ishi kúıe qarap qoıady. Fotoǵa túsip bolǵan soń olar kók qýǵan tóldeı jamyrasa tóbege órmeleı júgirdi.

— Myna qara, qumyranyń synyǵy!

— Ýra, men de taptym!

— Áı, mynda qoıdyń qumalaǵyndaı byjynap jatyr. — Balalar jer tósek qumyra, kóze synyǵyn qoldaryna ustap máz - maıram. Tóbege qatar órlegen Hanzada men Nurkúl de jýa tergendeı eńkeńdep shashylyp jatqan qumyra synyqtaryna kózi toqtamaı, árqaısysyn bir ustap tastaıdy.

— Men qumyranyń shúmegin taptym! — dep aıqaılady toptan alǵa shyǵyp ketken Tájen.

Áldeneni shuqylap keıindep qalǵan Aryn qyzdardy qýyp jetti. Qara kózi ushqyndap janyp tur.

— Hanzada, mynany saǵan syılaımyn, — dedi ol bir kókshil órnekti ydys synyǵyn usynyp.

— Raqmet!

— Apaı, mynda kelińiz, arheologtar qazǵan jer, — dep aıqaılady Aryn.

Ádemi bul ordy buryn kórmegen-di. Zer sala sholdy. Bergi qabatyndaǵy pesh sulbasyn, kúl izin kórip «keıingi qala úıleriniń orny bolar» dep shamalady.

— Ári qaraı áli de qaza ma, apaı? — dep surady bir bala.

— Qazady, — dedi Ádemi, — bul beridegi qala úıleriniń orny. Áneýgúni aıtyp em ǵoı, dushpannyń neshe ret shapqanyn...

— Apaı, qala ornyn buryn nege qazbaǵan? — dep surady Aryn.

— Jańa zamannyń qym-qýyt qareketinen qol tımegen shyǵar, sosyn soǵys boldy, ol da bas burǵyzbady degendeı. Ótkenimizdi endi tanyp jatyrmyz. Qum qoınynda qalǵan ata -baba tarıhyn endi taýyp jatyrmyz. — Ádemi óz shákirtteriniń ata mekenniń baǵzy zamanǵy syryn bilýge qumar ekenine qýana tolqydy. — Qıraǵan qalalardyń bári osyndaı. Bular talaı qupıany qoınyna búgip jatyr, — dedi de boıyn tiktep, áldeqaıda kókjıekke kóz tikti. — Osy tóbe bylaıynsha qaraǵanda alasa sekildi. Al jan - jaqtaryńa qarańdarshy.

Balalar tóńirekke kóz jibergen. Kóz jeter jerdiń bári alaqandaǵydaı kórinedi. Teristikte qaraýyta munartqan aýyl. Kóz ushynda temir jolmen tómen qaraı júıtkigen poezd.Shyǵysta taǵy bir shoshaq tóbe, onan ári kógildir saǵymǵa oranǵan aýdandyq poselka úıleri. Batysta da qudys jondy bir tóbe...

— Ana tóbe Kókmardan, — dedi Ádemi batystaǵy tóbeni nusqap, — ótken joly aıtyp em ǵoı.

— Kitaphana sonda ma?

— Sonda dep júr ǵoı ǵalymdar.

...Kún uıasyna taıanǵanda olar Otyrartóbe eteginde otyryp tamaqtanyp aldy da keıin qaraı jolǵa shyqty.

10

Aryn aýylǵa basqa oqýshylardan eki kún kesh oraldy. Kóńildi. Aýdannan beri qaraı júk mashınasyna ilesip jetken ol Ádemi úıiniń janynan túsip qaldy. Muǵalımasyna joldanǵan hatty jolshybaı tapsyra ketpekshi.

Tús aýǵan mezgil edi. Ádemi men Hanzada túski tamaqty iship bolyp, úı tirligine kirisken-di. Aryn aýlaǵa kep kirgende shatyrdaı ǵyp ashqan aq jaımalardy esik aldyndaǵy kerme jipke jaıyp jatqan muǵalımasyna ushyrasty.

— Qashan keldiń, Aryn? — dep surady Ádemi amandyqtan soń.

— Kele jatqan betim.

— Meniń hatymdy tapsyrdyń ba?

— Berdim, apaı... Ol kisi de sizge hat berip... — dep qoınyna qolyn sala berip edi, muǵalımasy sý – sý qolyn silikti de:

— Úıge júr, - dep alǵa tústi.

— Óziń de oljasyz kórinbeısiń ǵoı, — dedi hatty oqyp shyqqan Ádemi.

— Iá, Asantaı aǵaı biraz basy artyq dúnıelerin berdi. Mýzeı ashsańdar kerek bolady dep. Kóresiz be?

— Keıin kórermiz.

— Aǵaı ony devon kezeńiniki deıdi. Bir zamanda bul jerde sýbtropıkada ósetin aǵashtar ósken deıdi. Ras pa eken?

— Biletin shyǵar, botanık qoı. — Ádemi ornynan turdy. — Shaı qoıaıyn, shaı iship ket.

— Joq, raqmet, apaı!

— Onda Hanzadadan sabaqtaryńdy bile ket, — degen muǵalıma daýystap Hanzadany shaqyryp aldy. — Ne tapsyrma bolǵanyn Arynǵa aıta ǵoı.

— Qazir, — dep qolynyń sýyn aljapqyshyna súrtip, óz bólmesine bettegen qyzǵa Aryn únsiz erdi.

Ádemi Arynnyń aq quba júzi qyzaryp, áldenege qysylyp bara jatqanyn ańǵardy. «Bylaıynsha batyl - aq bala, al Hanzada aldynda kúmiljip táńirge jazady da qalady. Shamasy unatady - aý. Hanzada ony seze me eken?» — dep oılady.

...Árdaıym kók shuǵa japqan úlken stolyna eki qolyn aıqastyra asylyp, buqshıyńqyrap otyratyn dırektor Aryndy salqyn qabaqpen qarsy aldy.

— Taǵy da keldiń be? — dedi ala kóziniń astymen qarap:

— Taǵy keldim.

— Taǵy komsomoldar atynan ba?

— Iá, komsomoldar atynan.

— Al, ne deısiń?

Aryn aspaı - saspaı oıyn aıtty. Dırektor ádepki qalpynan aýmaı sál únsiz otyrdy da:

— Klass jetekshilerińmen sóılestiń be? — dedi.

— Joq.

— Zavýchpen she?

— Sóılestim, o kisi qarsy emes.

Dırektor Arynǵa ala kózin tóńkere qadap! «Pysyq neme ózi», — dedi ishinen.

— Komsomoldardyń bul usynysyna qalaı qaraısyńdar? — dedi ana ekeýine ala kózin kezek tóńkerip.

— Bulardy taǵy da jeliktirgen Ádemi ǵoı. «Aıda sániń keldi de basqa sániń qaldy ma» degen eken baıaǵyda bir atalarymyz. Sol aıtqandaı Aıdarymyzdan jel esip turǵan joq. Men muny mindetime ala almaımyn, — dep basyn ala qashty Ońǵar Medetov. Sonan soń Arynǵa túnere buryldy. — Sen mýzeı - mýzeı degenshe áýeli onynshydaǵy nashar oqıtyndardy talqylamaısyń ba?

— Talqylaımyz, — dedi Aryn.

— Ázirge klasqa qoıar edik.

— Klasqa qoıýǵa bolmaıdy, — dedi Aryndy jaqtyrmaı oqshyraıǵan klass jetekshi.

— Mende bir oı bar, — dedi Erkin Bóribaev, — meniń kabınetimdi bosatsaq ázirge jaraıdy - aý deımin.

— Sen qaıda barasyń? — dedi dırektor.

— Burynǵy ornyma. — Ol buryn muǵalimder bólmesinde otyratyn. — Sonda otyryp -aq biraz jyl istedik qoı.

— Muny oılanaıyq... muny oılanaıyq, — dep eńsesin kótere tiktelińkirep otyrdy dırektor.

Ońǵar Medetov: «Keńpeıildenýin shirkinniń. Óz basyn ózi baǵalamaıtyn sorly», — dep shytynyp qoıdy. Aryn unatqan kóńilmen kúlimsiredi.

— Maqul, oılanyp kóreıik. Bara berińder, — dedi Mekenbaı Quraqbaev.

Olar oryndarynan turdy.

Dırektor kelisken soń Aryn qurbylarynyń Otyrartóbeden alyp qaıtqan nárseleriniń eksponatqa jaraıtyndaryn jınap aldy. Hanzada Arynnyń ózi bergen órnekti kóze synyǵyn ákep berip edi, ol:

— Bul meniń syılyǵym ǵoı. Otyrar saparynan eskertkish bolsyn, — dep almady.

11

Úzilis kezinde mektep aýlasynda qar atysyp oınap, júzderi alaburta qyzaryp, kózderi shoqsha jaınaǵan balalar klasqa oraldy... Jaýraǵan Nurkúl buryshtaǵy úlken qańyltyr pesh janyna baryp sýyqtan qyzarǵan qolyn jylytyp tur edi. Qasyna Tájen keldi. Onyń qolynan ustady.

Balalar dýyldap kúlip jatyr. Nurkúl olardyń kúlgenine túsingen joq. Ornyna kep otyrǵanda Hanzada qulaǵyna sybyrlap Tájenniń áziliniń mánisin uqtyrdy.

Nurkúl kúlgenderge yzalanyp ashý shaqyrdy. Tipti Rysbek te kúldi - aý. Ol nege kúledi? Kóziniń qıyǵymen Rysbekti izdedi. Ol alǵa taman otyratyn. Áne aldynan kóz almaı tik otyr. Shashy áli óspegen. Shashyn aldyrǵaly moıny qylqıyp uzaryp ketkendeı kórinetin. Sonysyn Nurkúl alǵash ret baıqap: «Iapyr - aý, moıny qyzdardyń moıny sekildi jińishke eken ǵoı», — dep oılady. Sabaq bitkenshe Rysbek jaqqa «solaı eken - aý» dep qaraǵyshtaı berdi. Qońyraý soǵylysymen tós qaltasyndaǵy aınanyń arasyna tyǵyp júrgen Rysbektiń sýretin alyp, qolymen qalqalap úńile qarady. Joq, munda ondaı emes sıaqty.

— Ne qarap otyrsyń? — dedi Hanzada da syǵalap.

— Rysbektiń sýreti ǵoı.

— Bir bólmede otyryp - aq saǵynyp qalǵansyń ba?

— Joǵa, ana Rysbekke qarash, moıny uzyn ba? — dedi kitabyn jınastyryp jatqan ony kózimen ymdap.

— Nemene, unamaı qaldy ma? — dedi Hanzada.

Kenet Hanzadanyń kóńiline Tarǵynnyń sýretin bir kórsem degen qumarlyq kirdi. Sol úshin qurbysynyń úıine barýǵa ańsary aýdy.

— Aıtpaqshy, sen anadaǵy áńgimeńdi bitirdiń be? — dedi ádeıi syltaýratyp.

— Umytyp ketippin - aý, bitirdim. Qashan oqımyz?

— Búgin oqıyq.

Qurbysynyń ishine búkken qýlyǵyn ańǵarmaǵan Nurkúl ózinshe máz bop qalǵan. Úıine kelgen soń da arsalańdap portfelin tastaı saldy da stol tartpasyn qobyrata aqtaryp, san - sapalaq qaǵaz ishinen bir dápterdi sýyryp aldy.

— Atyn «Aldanǵan mahabbat» dep qoıǵan edim. Oqıyn ba?

— Oqy. — Hanzadanyń eki kózi stol ústindegi álbomda. Qashan ashyp kórgenshe shydamy taýsylyp, yntyǵyp barady.

Unatyp otyr ma, álde unatpaı otyr ma degendeı Nurkúl qurbysyna álsin - álsin kóz salyp qoıyp sambyrlap oqyp shyqty. Áskerdegi bir jigitke bergen sózin jutyp, aýyldaǵy basqa bireýge kúıeýge shyqqan qyz týraly.

— Qalaı?

— Jaqsy, — dedi áńgimeniń uzyn-yrǵasyn ǵana uqqan Hanzada.

— Shynyńdy aıtshy, unady ma?

— Unady.

— «Lenınshil jasqa» jibersem qaıtedi?

— Jiber.

— Baıqadyń ba? — dedi Nurkúl. — Áskerge ketetin jigitti men kórkem etip almadym. Portretin aıtam.

— Nege?

— Syrty qorash bolǵanmen, jany jaqsy. Ádeıi sóıttim.

— Qoı, seni áńgimemen toıdyryp qoıyppyn ǵoı, — dep Nurgúl ornynan turdy. — Kartoshka qýyraıyn. Qaryn ash bolsa basqa da sóz qonbas.

Ońasha qalatyn bolǵanyna qýandy Hanzada. Qurbysy esikten shyǵysymen dereý ushyp turyp álbomdy aqtardy. Tapty. Anada avtobýstan túserde qoshtasqan sátindegideı kúlimsireı qaraıdy. Júregi lúpildep qatty soqty... Bir aýyq ózin - ózi umytqandaı qadala qarady da álbomdy jaýyp, ashanada shyjyldatyp maı eritip jatqan qurbysynyń ıyǵyna kep erkeleı asyldy. Tabadaǵy maı sekildi ýyljyp erip bara jatqandaı sezindi. Áneýgúngi Otyrarǵa sapardan beri Tarǵynnyń kúndiz oıynan, túnde túsinen shyqpaı qoıǵanyn oǵan syr ǵyp shertkisi kep ketti.

— Jıenińnen hat alyp turasyń ba, osy? — degen suraqtyń aýzynan qalaı shyqqanyn ózi de ańǵarmady.

— Tarǵynnan ba? Joq ol hatqa salaq, — dedi de Nurkúl shyjyldaǵan maı ústine o jaq, bu jaǵynan kún kórinetindeı juqa ǵyp týraǵan kartobyn salyp, betine taıpaq tarelka jaýyp buqtyryp qoıdy. Bar yqylasy tamaq pisirýge aýǵandyqtan ba, jıenniń hatyn nege suradyń demedi. Qurbysy ar jaǵyn qazbalamaǵan soń Hanzada álgi oıynan qaıtty.

— Qoı, men keteıin, — dedi mazasy bolmaı.

— Qaıda?

— Úıge.

— Tamaq iship ketpeısiń be?

— Bir túrli mazam bolmaı tur... Kettim.

— Jyn urǵan shyǵar myna qyzdy. Nurkúl onyń qylyǵyna tań - tamasha. — Bir jeriń aýyryp tur ma?

— Iá. Aýyryp turmyn.

— Onda shamaly jat, sýyq tıgen shyǵar, tetrasıklın bereıin be?

— Joq, raqmet, men úıge baryp jataıyn. Renjime, Nurkúl, ıá, ma... — Osy sátte Hanzadanyń qalaı da ońasha qalǵysy kep edi.

Kóshege shyqty. Kún ashyq eken. Kún kózimen ushqyndaǵan aqsha qar úlken elektr shamnyń kóz qaratpas shaqpa sáýlesindeı jyltyldap ushqyn shashady. Onyń kóz túbi sýyryp, uzyn kirpigi jypylyqtap tóńirekke jasqana qarady. Jolyn qyzyl munar saǵym basqandaı. Saýsaǵymen janaryn súrtip edi, kirpigi shylanyp qalypty. Áldebir sezimmen ózegi órtenip, aıaǵyn sendele basady.

Úıine kelgen soń da ońalmady. Úıde jeńgesi joq eken, ońashaǵa qýandy ol. Áli quryp ábden sharshaǵandaı tósegine kep sulaı ketti. Álgi ózegin órtegen ot sezim janarynan móldir monshaq bop tamshylap jatty... Maǵan ne bolǵan? Maǵan ne bolǵan? Shybyn yzyńy biliner tynyshtyqta óz júreginiń tars - tars soqqany estildi. Turǵysy kelmedi. Qus jastyqty qushaqtap egilip jata berdi. Tamaq ta ishpedi. Sabaq betine de qaraǵan joq.

Keshqurym jeńgesi kelgen. Mańdaıyna alaqanyn basyp kórip:

— Mańdaıyń ysyp tur ǵoı. Qazir eldiń bári tymaý, jat, turma, — dep báıek bolyp dári ákep ishkizdi de kórpege orap jatqyzyp tastady.

Hanzada óziniń sap - saý ekenin, ishki jan saraıyn saǵynysh tárizdi bir sezimniń eritip dińkelep jatqanyn ashyp aıta almady. Ashshy dárini amalsyz ishti. İshtegi dert qyzýyn tap qazir zahar bolsa da basa almastaı.edi. Túni boıy kúıip - janyp eseńgirep shyqty.

12

Qyzdardan bólinip ońashalanǵan kezde Hanzadanyń sońynan Tájen qýyp jetti.

Ol búgin óziniń kópten tynyshyn ketirgen yntyq kóńilin qyzǵa bildirip tynbaq edi. Buǵan bel baılaýyna mynadaı bir oraıy kelgen-di. Búgin klass keshi ótti. Keshte komsorg Aryn dostyq týraly baıandama jasaǵan. Klastaǵy balalar arasyndaǵy dostyq, joldastyq jaıly sóz qozǵaǵan tusta ol Hanzadaǵa: «Dos jylatyp aıtady, dushpan kúldirip aıtady» degen. Biz seniń dosyńbyz, kóńilińe kelmesin», — dep jýyp - shaıyp turyp, — «buryn jaqsy oqyp kelip, bıyl naǵyz mektepti taýysatyn jyly aıaq astynan tómendep ketkeniń ózińe qaıdam, bizge, dostaryńa batyp júr», — dedi... Tájen Hanzadaǵa jaqyndaý otyrǵan, Aryn álgindeı degende qyzdyń qara tory óńi kúreńitip, uıala tómen qaraǵanyn baıqady. «Synaǵanyn jaqtyrmaı otyr. Aryndy jaqsy kórmeıdi». Tájen ony Arynnan qyzǵanyp júretin... «Endi Aryn ózin - ózi aqymaq qyldy. Qyzdy synap nesi bar? Ózin jamandaǵan adamdy kim jaqsy kórýshi edi?» Osy oıdan soń ol qalaıda kóńildegisin aıtýǵa bekingen-di.

Qarańǵyda qyz seskenip qaldy.

— Qoryqpa, menmin ǵoı, — dedi Tájen qatarlasyp.

— Tún ishinde qaıda barasyń? — dedi qyz álginde titirkengen boıyn jıyp.

— Eshqaıda... ánsheıin jaı...

Bireý kórse uıat qoı, keıin qal.

Keıin qalmady da. Ne dep sóz bastaryn bilmeı abyrjydy. Tamaǵy shólden qurǵap qalǵandaı erni jýyspady.

— Hanzada, men shylymdy sen úshin tastadym, — dedi úni dirildep — men... men... sen ne aıtsań sonyń bárin... ólip ketsem de oryndaımyn... men bileıin, dep em?

Júregi tolqyp, kóńilin jetkize almaı múdirdi.

— Neni bileıin dep eń? — dedi qyz.

— Seniń... júregińde maǵan degen oryn bar ma... dep... — Daýsy úzdigip alystan estilgendeı boldy.

Qyz ony qurby retinde ǵana syılaıtyn. Sondyqtan da onyń tilegin esh tebirenbeı salqyn tyńdady. Degenmen ishteı aıap, kóńilin qaldyrǵysy kelmeı:

— Qazir júrekti oılaıtyn kez be, Tájen? — dedi. — Álginde esittiń ǵoı... Mundaıdy oılaǵansha áýeli durystap mektepti bitirip alaıyq ta.

— Men... mektepti bitirgenshe.. . tipti ınstıtýtty bitirgenshe kúter em.

— Kútpe, Tájen, meni qaıtesiń?

— Kútem men... kútem.

Olar Hanzada úıiniń tusyna kelgen. Osy sátti paıdalanyp ol:

— Qoı kettik. Jeńeshem kórip qalsa, masqara, — dedi de lyp etip aýlaǵa kirdi.

Tájen basy salbyrap keıin qaıtty.

13

Fevraldiń on besinde Nurkúl on jetige shyǵatyn. Máre - sáre bop júr. Qurby qyzdary da elpeńdep ortaǵa alyp, árneni bir suraıdy.

— Vecherge qandaı kóılek kıesiń?

— Aq kóılek kıemin. Prıcheska jasaımyn.

— Muǵalimder ruqsat ete me oǵan?

— Plasınkalaryń kóp pe?

— Tabylady ǵoı.

— Tvıst bar ma?

— Bar.

— Bıleımiz be?

— Árıne, bıleımiz.

Nurkúl Hanzadamen ońasha aqyldasady:

— Prıcheska jasaǵanym durys pa?

— Jasap qara, jarassa.

— Sen óziń qaısysyn unatasyń?

— Men ázirge burymdy unatam, qaıdam, keıin kózqarasym ózgerip ketpese, — deıdi Hanzada kúlip.

— Menimshe boı jetken soń burym men bantıktiń keregi joq - aý deımin.

— Prıcheska bir túrli adamdy úlkeıtip jiberetin sıaqty.

— Táýekel jasap kóreıin. Unamasa burym ǵyp qaıta óremin.

— Nurkúldiń týǵan kúnine Tarǵyn keler me eken? Hanzada sony bilgisi kep janamalap suraq qoıdy.

— Týǵan kúnińe syrttan da adam shaqyrdyń ba?

— Shaqyrdym, — deıdi Nurkúl. — Tarǵynǵa da jiberdim. Anada týǵan kúnińe qalaıda kelem dep ketken.

Hanzadanyń qara kózi kúlimdeıdi.

Nurkúldiń ózi «eń qýanyshty kún» dep ataǵan keshi de kelip jetken. Úıleri bes bólmeli, bólmeleri daladaı - daladaı keń bolatyn. Sonyń eki bólmesin bosatyp, bireýine stol qoıyp, dastarqan jasady da, ekinshisin tósenishterin shyǵaryp, bıge, oıyn - saýyqqa dep dańǵyrlatyp qoıǵan. Saǵat jetide keshke shaqyrylǵandar kele bastady. Nurkúl eki ezýi eki qulaǵynda, mamasynyń «sýyń tıedi, paltońdy jamyl» degenin tyńdamaı, esik aldynda kóıleksheń tur. Úlkender: «Jasyń uzaq bolsyn», — dep tilek aıtsa, qurbylary: «Týǵan kúnińmen! Kóp jasa, kómir asa!» — dep qaljyńdaıdy. Ár túrli syılyqtar ákelip jatyr. Kópshiligi kitap pen otkrytka. Qur qol kelgen tek Rysbek. Ol el aldynda jarqyratyp berýge uıalyp, aldyn - ala ońashada kóbelek túıreýish syılaǵan. Qyzyl ala kóbelek qyz omyraýyna «qonyp» jaltyrap tur. Qurbysyn qushaqtap betinen súıip quttyqtaǵan Hanzada Nurkúlge qyzyǵa qarady. Jyltyr aq kóılegi de, tóbesine oraı túıgen qara shashy da ózine jarasymdy. Jylansha shıratylyp tóbege shyqqan bilekteı burymmen aıaǵyna kıgen bıik ókshe qara týflı ony burynǵydan da boıshań kórsetedi. Nurkúl kıinýim qalaı degendeı qurbysyna kóz qysyp edi, ol jurttan eleýsiz ǵana bas barmaǵyn shoshaıtyp «bes» dep qoıdy.

Tegis jarqyrap ádemi kıingen. Bozbalalar aq kóılek, qara kostúm, birazy alabajaq galstýk baılaǵan. Qyzdar jaǵy qyzyldy-jasyldy sán túzegen. Hanzada dastarqan basyna otyrysymen Tarǵyndy izdedi. Kórinbeıdi. Kelmegen ǵoı. Kelmeıtin bolǵan ǵoı... Basqa eshkim kózine kóriner emes.

El dám alyp jatyr. Hanzadanyń eki kózi esikte. Tamaqqa da zaýqy bolmady. Tátti lımonad iship otyrdy.

— Nege kóńilsizsiń? — dedi.

— Men be? Joq, kóńilsiz emespin, — dep jymıǵan boldy.

— Qabaǵyń aıtyp tur ǵoı.

— Búgin kún bultty ǵoı.

— Joq, sen búgin bir túrlisiń.

— Solaı ma?

— Áneýgúngi áńgimemiz aıaqsyz qaldy - aý.

Qyz qabaǵyn shytty. Tájen ony baıqamady.

— Nege úndemeısiń?

— Ne deıim?

— Ashyq jaýap bermediń ǵoı.

— Ne degenińdi umytyp qalyppyn, — dep kúldi qyz.

Tájen qyp - qyzyl bop tyǵylyp qaldy. Bı aıaqtalǵansha túnerip túk úndegen joq.

Oıyn bastaýshy saılansyn... Oıyn bastaýshy! — dep aıqaılady bozbalalardyń biri mýzyka aıaqtalǵan soń.

Aryn bolsyn, Aryn! Jınalys basqarýǵa azdap tájirıbesi bar.

— Tájen bolsyn!

— Davaı, daýysqa salaıyq.

— Bul jınalys emes.

— Men bolmaımyn, — dedi túsi qashyp turǵan Tájen. Aryn bolsyn.

— Aryn, basta endi.

Aryndy eki bala ıtermelep ortaǵa shyǵardy.

— Men bastasam, — dedi ol. — Áýeli ana úlkender aldyna baryp... bárimiz hormen Nurkúlge arnap «Týǵan kún keshinde» ánin aıtamyz.

Topyrlasyp esik kózine jınalǵan olar bári qosylyp án shyrqady. Súısinisken úlkender alǵys ornyna qol shapalaqtady. Nurkúl kóńili ósip: «Raqmet! Raqmet!» — dep bas shulǵıdy. Erteli merekeniń osyndaı bir ádemi sátin baǵyp júrgen Rysbek apparatyn lyp etkizip sýretke basyp aldy.

Mýzyka qutyryndy. Bıshiler sekeńdep, jeldi kúngi qoǵadaı, birese alǵa ıilip, birese artqa shalqaıa yrǵalyp, teńselip shyǵa keldi. Hanzada bıge shyqpady, esik aldynda tunjyrap tur. Eki kózi bıde, biraq oıy basqa jaqta. «Endi kelmeıdi ǵoı. Keshikti».

Áldekim onyń ıyǵynan tartty. Álginde inisi shaqyryp dáliz jaqqa shyǵyp ketken Nurkúl.

— Beri shyq, — dedi kózin qysyp. Hanzadany óz bólmesine ertip bardy da kúle moınynan qushaqtady. — Tarǵyn maǵan neılon oramal ákeldi, mine!

— Keldi me? Qaıda? — Hanzada daýsynyń qalaı qatty shyǵyp ketkenin ańǵarǵan joq.

— Kórmediń be, dastarhan basynda otyr.

Hanzada lezde ózgerip jarqyldap shyǵa keldi.

...Qonaqtar tarap jatty. Áýeli úlkender tarady.

Úlkender ketken soń biraz erkindep oıyn saýyq qurǵan jastar da birtindep úılerine qaıta bastaǵan. Hanzada da qaıtpaq bolǵan.

— Men shyǵaryp salaıyn, — dedi erteli onymen bıge túsken Tarǵyn izet jasap.

— Shyǵaryp sal, — dedi Nurkúl.

Tarǵyn men Hanzada kıinip shyǵyp ketti.

Tájen sup - sur bop qanyn ishine tartyp alǵan. Qolyn kostúminiń qaltasyna bir suǵyp, bir shyǵaryp sýyq tıgendeı titirkenip ortańǵy bólmege bardy. Stol ústinde turǵan kúl salǵyshtan temeki tuqylyn aldy da áldekimniń erni tıgen ushyn qyrqyp tastap tutatyp shekti. Ashshy tútindi qunyǵa sordy.

 

— Temekini qoıǵanyń qaıda? — dedi osy kez qasyna kelgen Nurkúl.

— Jumysyń bolmasyn... jeńgetaı! — dep Tájen endi bolmasa salyp jibererdeı oǵan óshtene qarady.

— Ne dediń?

— Ne estiseń, sol.

Nurkúl ashýǵa býlyǵyp: «Mynaý ne dep tur? Bir nárse deseı», — degen pishinde qasyndaǵy Rysbekke jaltaqtap edi. Ol túk estimegen keıipte súlesoq tura berdi. Tájenge eshteńe deı almady.

— Men kettim. Sen qalasyń ba? — dedi Tájen Rysbekke alara qarap.

— Men... men qalam.

— Joq, qalma, sen de qaıt. — Janary ysyp bara jatqan Nurkúl betin basyp, óz bólmesine júgire jóneldi.

Tájen men Rysbek tez kıinip, tez jónep qaldy.

14

Aýyl uıqyda, selt etken tirlik belgisi bilinbeıdi. Kóshe appaq qar. Qardyń jaryǵy ma, aınala aq úldir qylań. Olar qatar júrip keledi. Qol ustasqan da, qoltyqtasqan da joq. Hanzada beıne bir týǵan aǵasyna erip kele jatqan tárizdi. Bir aýyq únsiz júrdi. Tarǵyn birnárse demese Hanzada aýzyn ashpaıdy.

— Nurkúl ekeýiń qurdassyńdar ma? — dedi Tarǵyn.

— Meniń bes-alty aı úlkendigim bar, — dedi ol óziniń týǵan kúniniń atalmaǵanyn ókine esine alyp. Jazda ol Qyzylqumdaǵy úıinde bolǵan edi.

— Sabaqty qalaı oqısyń?

— Ortasha.

— Qoı, aldama, Nurkúl jaqsy oqıdy dep maqtaǵan. Qaı ınstıtýtqa túseıin dep júrsiń?

— Ony áli oılanǵan joqpyn.

— Nege?

— Bilmeımin...

— Ózińniń nege beıimiń bar so jaǵyna barýyń kerek. Álde Nurkúl sıaqty jýrnalıs bolam dep júrsiń be?

— Joq.

— Men de osy ınstıtýtke túskenshe san ret tolqyǵanmyn. Ushqysh ta bolam dedim, morák ta bolam dedim... aqyry ne kerek qurylys jaǵynan bir - aq shyqtyq.

Onyń hımıa - tehnologıalyq ınstıtýttyń qurylys fakúltetinde oqıtynyn Hanzada burynnan biletin-di. Olar taǵy da bir aýyq úndespeı júrdi.

— Hanzada, sen de birnárse deseı. Jalǵyz men sóıleı berem be? — dedi Tarǵyn bir kezde.

Hanzada tym-tyrys. Ózi sóılemese de, ol sóıleı berse eken dep tileıdi. Onyń qońyr úninen ádemi án sazyndaı bir áser alyp kele jatyr.

— Anadaǵy Otyrarǵa saparlaryń jaqsy boldy ma?

— Jaqsy.

Taǵy da únsizdik. Aınala qulaqqa urǵan tanadaı. Elektr dvıjogi toqtaǵan. Jiliktiń maıyndaı taza aýa, qaımaǵy buzylmaǵan sút sekildi aqsur tún. Tarǵyn tolqı sóıledi.

— Netken keremet tynyshtyq. Keremet emes pe, á? Al qalaǵa barsań shýdan qulaǵyń tunady... Men ózim osy dalada, aýylda ósken soń ba, tynyshtyqty súıemin, keń dalany, Syrdy súıemin.

Onyń sózin Hanzada oıǵa sap kele jatty. Tynyshtyqty nege megzeıdi eken? Tuspaldap, oraǵytyp aıtqan sózi me? Qalaı bolsa da toqtamaı sóıleı berse eken... Úı jaqyn qaldy ǵoı.

Tarǵyn tún tynyshtyǵynan janyna raqat tapqandaı kóńildi keledi.

— Bitirgen soń týra elge kelem, qazir aýylda da qurylys kóp. Hanzada, sen aýyldy jaqsy kóresiń be. álde armanyń qala ma?

— Joq, aýyldy jaqsy kórem.

— Onda aýylǵa baılanysty mamandyq tańda.

Bu ne degeni? Meniń aýyldan ketpeýimdi ıshara etkeni me? Kim bolsam eken? Kim bolsam eken? Qurylysshy... joq. Dáriger... Osy durys. Kókemderdiń aýylynda álige deıin dáriger joq...» Ol óz oıyna ózi únsiz qýandy.

— Shymkentke baryp turasyń ba? — dep surady Tarǵyn.

— Úsh jyldan beri barǵan emespin, — dedi Hanzada jetinshini bitirgen jyly jazda ınternat balalarymen ekskýrsıaǵa barǵanyn esine alyp.

— Kóktemgi kanıkýlde Nurkúl ekeýiń kelińder.

— «Baramyz», — dedi ol ishteı qýanyp.

—Nurkúlmen erteden podrýgasyńdar ma?

— Besinshiden.

— Onda buryn qalaı kórmegem?... Al Nurkúl bolmasa ǵoı tipti men seni tanymas ta edim, á?

«Tanysqanyna qýanyshty eken - aý», — dep oılady ol.

— Ómir qyzyq qoı ózi... adamdar bir kósheniń boıynda turyp ta birin-biri tanymaı júre beredi... Nurkúldiń úıine san márte kep júrip ushyraspaǵanymyz...

Hanzada toqtady.

— Keldik pe?

— Keldik.

— Onda jaqsy. — Tarǵyn qolyn usyndy.

Hanzada batylsyzdaý qol sozdy.

— Qolyń janyp tur ǵoı. Al, jaıly jatyp, jaqsy tur.

— Jaqsy.

Tarǵyn qaıtyp ketti. Hanzada esik aýzynda kidirip, ol aq sur tún qushaǵyna enip, qara úzgenshe izinen qarap turdy.

Bul túni Hanzada tań appaq atqansha kóz ilmeı shyqty.

19

Ádemi mektepke qaraı jedel adymdap kele jatyp Hanzada qaladan oralǵan kúngi keshti esine túsirdi.

...Júzi synyq. Áldenege qapaly tárizdi. Ádemi kórgen boıda ańǵarsa da joldan sharshaǵan shyǵar degen bóten oıǵa barmaǵan. Ol qaladan bazarlyqqa «Krasnaıa Moskva» jupary men jańa shyqqan roman ákelgen-di.

— Juparyń jaqsy eken. Al kitabyń odan da aptyq baǵa jetpes syılyq boldy, — dep Ádemi mańdaıynan súıdi. Qalada qaıda bolǵanyn, ne kórip, ne qoıǵanyn surastyrdy. Ol sarań jaýap berip, «ıá», men «joqtan» aspady.

Túnniń bir ýaǵyna deıin televızor kórgen olar jatýǵa yńǵaılandy. Osy sát Hanzada:

— Jeńeshe, aǵam kelmeı me búgin? — dedi.

— Iá. Aýdanǵa ketken.

— Onda men sizdiń qasyńyzǵa jatsam qaıtedi?

— Jata ǵoı.

Hanzada jeńgesine qoıyndasa jatyp, moınynan qushaqtady. Tereń kúrsinip qoıdy.

— Qas - qabaǵyńnan bir jaısyzdyq sezem, Zadash, — dedi Ádemi. — Jaı kúrsindiń be?

Budan ári ol shydaı almaǵan. Jeńgesiniń moınynan tas qyp qushaqtap alyp, solqyldap jylaǵan.

— Oı, ne boldy?!

Birdeńege ushyrap qaldy ma dep záresi ketti jeńgesiniń.

Alǵashqy mahabbattyń, rıasyz pák sezimniń móldir tamshysyn alaqanymen súrtip:

— Qoı, Zadash, qoı Zadash, — deı berdi. Ne dep jubataryn bilmeı qınaldy. Mundaı jaǵdaıǵa pedagogıkada esh nusqaý jazylmaǵan. Aqyry aqyl aıtýdan ári asa almady.

Ádemi kabınetke kelip kirgende dırektor men klass jetekshi áldenege kelise almaǵandaı dabyrlasa sóılesip jatqan - dy. Ol kirisimen áńgimelerin doǵara qoıdy. Dırektor qabaǵyn túıip túnere tústi de, Ońǵar: «Á, keldiń be?» — degendeı jymysqy kózqaraspen jymıa qarady. Túsi qashyp kelgen Ádemi dırektordyń qarsy aldyna kelip otyra ketti.

— Bir oqıǵany anyqtap alsaq dep izdep edik. Kanıkýlde Qaldyqaraeva qalaǵa bardy ma? — dedi dırektor ala kózin súze qarap.

— Bardy.

— Ózińiz jiberip pe edińiz?

— Iá, ózim jibergenmin.

— Nege jiberdińiz?

— Qalany kórsin dep.

— Qalada qaıda bolǵanyn aıtty ma?

— Aıtty.

— Tarǵyn degen jigitti bilesiz be?

— Bilem.

— Tarǵyn men Hanzadanyń arasyn da biletin shyǵarsyz?

— Iá, ony da bilem?!

«Men ne esitip otyrmyn», — degendeı dırektor klass jetekshige qarady. Ol da: «Qaıdam», — degendeı ıyǵyn qıqańdatty.

— Teatrǵa birge barǵanyn da aıtqan shyǵar?!

— Aıtty. Teatrǵa birge barǵanda ne tur?

— Jigitpen birge qonǵanyn she? — dep tótesine kóshti dırektor.

— Jala!—Jany kúıgen Ádeminiń daýysy qatty shyqty. «Osyǵan sender de senip otyrsyńdar ma? degen ashýly júzben qarady da ashyna sóıledi. Hanzadanyń esh janǵa aıtpaýyn ótingen qupıasyn amalsyz aqtaryp saldy.

Analar oılanyp qalǵan. Ádemi: Sonshalyq daýyldatyp keregi ne ózi?.. Oıpyr - aý sizder ózderińiz jas bolmadyńyzdar ma? — dedi kúıine. — On jeti jastyń ne ekenin umytqasyzdar ma shynymen? Boı jetýdiń ońaı emes ekenin bilmeısizder ǵoı sizder biraq...

— Jabýly qazan jabýymen qalsyn demeksiń be? Búkil mektep kózinshe tóbeleskenderge de shara kórmeımiz be? — dedi Ońǵar Medetov.

— Tóbelesti sharshy topqa salýǵa bolmaıdy. Onda Hanzadanyń sezimin jarıa etip alamyz. Men muny onyń jeńgesi retinde emes, pedagog retinde aıtyp otyrmyn, — dedi Ádemi sabasyna túse sóılep. — Hanzadany sizder bilmeısizder, ol namysqoı. Namysshyl adam mundaıda abaısyz ózin - ózi opat qylýy múmkin.

«Opat» degen sóz dırektordyń júregin sýyldatty. «Abaısyz ushyndyryp alsań, basymyz bálege sonda qalar», — dep bir aýyq únsiz otyrdy da:

— Baıqaý kerek eken bu jaǵyn, — dep klass jetekshige ıek kóterdi. — Sen qalaı qaraısyń?

— Ózińiz bilesiz de, — dedi jaltaqtap.

— Olaı bolsa, — dedi dırektor Ádemige alara qaraı, — meniń atyma túsinik jazyp bere ǵoı, erteń shı shyqsa óziń jaýap beresiń.

— Maqul.

Qos qurby mektepten shyǵyp, Nurkúldikine bettegen. Ózi jaıly qulaǵyn shýlatyp jatqan áńgimeden beıhabar Hanzada kóńildi edi.

— Darıa jaqpen keteıik, — dedi.

— Meıli... Álgiler nege tóbelesti eken, á?

— Kim bilsin... Olar ne bolsa soǵan shatasa beredi ǵoı.

— Áı, qaıdam?! Solar biri - birinen seni qyzǵanyp tóbelesti - aý deımin.

— Soq, — dep jymıdy Hanzada, — aıdalada júrip qyzǵana bere me?

— Jaqsy kórse qyzǵanbaı...

Hanzadanyń júregi syzdap aýyrdy.

— Qyzǵanǵannan ne paıda?!

Olar búrshik jaryp kógergen syr taly men endi gúldegeli turǵan jıde arasymen júrip ótti. Hanzada jıdeniń bir butaǵyn julyp alyp ıiskep kórdi.

— Áli ıisi onsha emes.

— Gúl shyǵara ańqıdy.

Darıanyń ashyq shymdaýyt jaǵasyna shyqty. Kókpeńbek. Tústi kilem tósep tastaǵandaı.

— Qarashy, Hanzada, qarashy, — deıdi Nurkúl sıraqtan keletin kókti keshe túsip, — bassań iziń túsedi, al artyńa qarasań joq, jany bar sekildi shóptiń.

— Shynymen tamasha? — deıdi Hanzada maıyspaı zamatynda tiktelip jatqan ajyryń pen bıdaıyqqa qyzyǵa.

Iirim tusynda ol ózenge buryldy.

Kóktemde ózen kemerleı aǵady. Kúreńitip maıda tolqyn atady. Tentek ıirim burq - sarq qaınaıdy. Ezýinen kóbik shashyp ashýlanyp jatqandaı.

— Osy ıirimde ne syr bar? Nege úıiriledi?

Meniń armanym — jazýdyń syryn bilsem eken.

Ol úshin sen aldymen adamdardyń ishki syryn bilip alýyń kerek shyǵar.

— Adamnyń ishi ana ıirimnen de tereń ǵoı deımin.

— Taýyp aıttyń, jaqsy teńeý. Osydan - aq seniń jazýshy bolatynyń kórinip tur. Anadaǵy áńgimeń ne boldy osy?

— Men ony jibergen joqpyn. Oıdan qurastyrǵansyń ba, nanymsyz sekildi.

— Basqa eshteńe jazǵan joqsyń ba?

— Joq. Emtıhan bitken soń men sen týraly áńgime jazamyn.

— Ne dep?

— Ózim bilem ǵoı, — dep Nurkúl qurbysyn qushyrlana qushaqtady.

---