InfoHub Logo

Qazaq halqy burynnan sózsheńdigimen, kósemdigimen tanymal halyq. Sýyryp salma aqyndar men jyraýlardyń óleń-jyrlary áli kúnge deıin halyq aýyzynda. Aqıyq aqyn Muqaǵalı Maqataev – birtýar aqyn. Aqynnyń óleńderi ártúrli taqyryptardy qamtıdy. Ananyń balasyna degen mahabbaty, ákeniń balasyna degen ósıeti, jalpy ómirge degen mahabbat... Qaı óleńin alyp qarasaq ta, aqynnyń júregimen, mahabbatymen jazǵan oıyn túsinýge bolady. Az ǵana ǵumyrynda qazaq tarıhynda, qazaq mádenıetinde óshpes iz qaldyrǵan aqynnyń 1973 jyly jazǵan "Aqqýlar uıyqtaǵanda poemasyndaǵy" fılosofıalyq uǵym jaıly ne bilemiz?

«Ózen de joq sımaǵan arnasyna

Jylǵa da joq dalamen jalǵasýǵa

Tasta tunǵan jańbyrdyń tamshysyndaı

Qalaı bitken myna kól taý basyna?

Móldireıdi, karaıdy qarǵa shyńǵa

Jalǵyzdyqtan jamandyq bar ma sirá?»

Joǵarydaǵy poema úzindisinen poemadaǵy oqıǵa belgili bir kól jaıynda ekendigi baıqalady. Eskere ketetin másele, Muqaǵalı Maqataev Almaty oblysy, Raıymbek aýdanynda dúnıege kelgen. Iaǵnı, Alataýdyń eteginde «Taý ulymyn, taý – meniń dáý besigim» dep ósken. Aqynnyń óleńderinen taýdyń tabıǵaty, taýǵa degen erekshe sezimderin baıqaýǵa bolady.

Jalpy Aqqýlar uıyqtaǵanda poemasy úsh bólimnen jáne epılogtan turady: birinshi bólimde oqıǵa ótetin «Jetim kól» jáne ondaǵy náziktiktiń sımvoly – aqqýlar jaıynda aıtylady, ekinshi bólimde balasynyń qınalǵanyna shydamaǵan sharasyz ananyń is – áreketteri jaıynda aıtylady, úshinshi bólimde – ekinshi bólimde bolǵan oqıǵanyń saldary týraly aıtylady.

Ortaımaǵan «Jetim kól» tolmaǵan da,

Bolǵan ómir uqsaıdy bolmaǵanǵa.

Syzat ta joq betinde, syzyq ta joq,

Aıdynyna aqqýy qonbaǵan ba?!

Bul joldardan kóldiń ne úshin «Jetim kól» atanǵanyn baıqaýǵa bolady. Al aqqýlardyń aıdynyn tastap ketýge ne sebep bolǵandy jaıynda ekinshi bólimnen baıqaýǵa bolady.

Jetti aqqýlar.

Túgendep «Jetim kólin»,

Jaǵalaýda ushyp júr shyr aınalyp,

(Birden kólge qonbaıdy qulaı baryp.)

Sondaıtuǵyn, aqqýlar sondaıtuǵyn,

Asyǵystyq olarda bolmaıtuǵyn.

Qomaǵaı kókqutandar sekildenip,

Jalp berip, jaǵaǵa kep qonbaıtuǵyn.

Sondaıtuǵyn, aqqýlar sondaıtuǵyn,

Aq músin aıdynǵa kep ornaıtuǵyn.

Bul joldardan qasıetti qus aqqýdyń kerbezdigi jaıynda, olardyń basqa qustardan nelikten erekshelenetinderi jaıynda aıtylǵan. Qazaq halqy aqqýdy qasıetti sanaǵan, olardy atpaǵan, olarǵa qastandyq jasamaǵan. Aqqýlary oralǵansha kólge aıaq basyp barmaǵan. Biraq nege aqqýlar aq aıdynyn tastap ketti?

«Bala jatyr tósekte, albyraǵan,

Áke jatyr edende, qaljyraǵan.

Tún kúzetip ana otyr, qos janary

Sharasyzdan sharshaǵan, jaýdyraǵan.»

Poemanyń ekinshi bólimi osylaı bastalady. Aýyr dertke shaldyqqan bala men onyń ata-anasynyń sharasyz kúıge túsýi sıpattalǵan. Bala degende ata-ananyń júregi basqasha soǵady árqashanda. Al balasy aýyr dertke shaldyqqan ananyń jaǵdaıy qalaı bolmaq? Anasy balasynyń dertten aıyǵýy úshin bárine daıyn.

 Ún shyǵarmaı ish qusa, zarlaýda ana.

«Mana, kúndiz, táýip shal ne dep ketti?!

Álde ótirik, álde shyn demep ketti...

-Aqqýmenen balany alastańdar,

Dedi-daǵy jáıimen jónep ketti...»

Bul joldardan táýip shaldyń balany dertten aıyǵýy úshin aqqýmen alastaý kerektigin aıtqandyǵy sóz etiledi. Anasy balasynyń dertten jazylýy úshin qasıetti qusqa qıanat jasamaqshy ma?

Qasqa tań.

Bulbúl úni.

Kól betinde,

Aqqýlar uıyqtap jatyr terbetile.

Bas baǵyp jaǵada otyr jalǵyz ana,

Tańdanyp tákappar qus kelbetine.

Ana júregi shydamaı tákappar qustar mekendegen «Jetim kólge» jetip baryp, qasıetti qusqa qarap tapsanýda, biraq balasynyń derti mıyn qaryp barady.

...Aqqýlar aq aıdyndy qaldyrdy da,

Tartty kep, ana otyrǵan jaǵalaýǵa.

Shoshymaı sholjań ósken batyrlaryń,

Ana otyrǵan shyrshaǵa jaqyndady.

Kózi tunǵan beıbaǵyń, top aqqýǵa,

Bilmeı qaldy myltyqtyń atylǵanyn.

Kózdiń aldy kók tútin, aqyl jarym

Bilmeı otyr jańaǵy tynyshtyqtyń,

Sút uıyǵan tegeshin sapyrǵanyn!..

Qasıetti qusqa qıanat jasaǵan ana taǵdyry ne bolmaq? Sol is áreketke aparǵan bala taǵdyry she?

Joǵaryda aıtylǵandaı aqqý qus óte kıeli qus jáne árqashan qos-qostan júredi. Tıpti qazirgi tańda qorǵaýǵa alynǵan qus. Qasıetke, kıelige qasiret alyp kelý-úlken kúná. Bul poemadaǵy fılosofıalyq túsinik tabıǵattyń adamzatqa bergen kıelisine, amanatyna qıanat jasamaý. Jalpy adamzat ataýlysy bul ómirde tirshilik etýshi jandarǵa qıanat jasamaýy tıis. Bul poemanyń fılosofıalyq shyńyn úshinshi bóliminen baıqasaq bolady. Kıelige qıanat jasaǵan ana elde "qarabet" atanyp elden qýylady, al aýyr dertke shaldyqqan balasy qaıtys bolady. Iaǵnı, qıanattyń sońy-ókinish.

Bul poema týraly ártúrli fılosofıalyq túsinikter jeterlik. Keıbir adamdar bul poemada qazaq halqy aqqý retinde beılengen dep tujyrymdaıdy. Iaǵnı qazaq halqynyń qasıettiligi aqqý beınesindeı kıeli ári kerbez.Al ananyń aqqýdy atýy qazaq halqyna jasalǵan ártúrli qıanattar. Meniń túsinigimde qazirgi zamanda adamdardyń tabıǵatty aıalamaýy, ony qorǵamaýy, ony lastaýy sońynda dál "jetim kóldiń" kúıin keshýge ákelip soǵýy ábden múmkin. 

Jetim kóldiń «jetim» atanýy kerbez qustyń qosaǵynan aıyrylap jalǵyz ózi aıdynda qalýy. Al qalǵan aqqýlar ózderine qıanat jasalǵan jerge qaıtip oralmaıdy.

Danat Janataev Ál-Farabı atyndaǵy QazUÝ profesory, dosent

Ulpan Turmaǵanbet  Ál-Farabı atyndaǵy QazUÝ magıstranty

---