InfoHub Logo

Jeńiske 76 jyl tolýyna jáne ózimizdiń bıyl orta mektep bitirýimizdiń 35 jyl tolǵanyna arnalady.

Ákem Qojahmetov Qolǵanat pen anam Qońyrbaıqyzy Kúljámılanyń rýhyna arnaımyn.

Meniń 2018 jyly 7 mamyrda jarıalanǵan «Jeńis kúni nemese týǵan jer uǵymy» degen áńgimemniń jalǵasy ispetti Jeńistiń 75 jyldyǵyna arnap 2020 jyly 15 mamyrda jarıalanǵan «Týǵan jer týraly áńgime» atty shyǵarmam budan úsh jyl buryn, 2018 jyldyń 14 shildesinen bastap jazyla bastaǵan dúnıe bolatyn. Onyń arasynda onymen birge qatarlasa otyryp «Muǵalimder kúni búgin», «Qazaqtyń Baýyrjany jáne qazaq rýhy», «Ustaz Aqanjan Kelimbetov aǵaıdyń óleńderi» atty shyǵarmalarym da jazyla otyryp, jarıalandy. Al atalmysh áńgime áý bastan 2018 jyldyń 14 shildesinen bastap 2019 jylǵa deıin «Týǵan jer týraly áńgime nemese ózimizdiń úı jaq» degen atpen jazylyp kele jatqan edi. Sondyqtan da onyń alǵashqy sóılemi de áý basta «Týǵan jer degenimiz, múmkin, ár adam úshin de, eń aldymen, ózin dúnıege keltirgen Ákesi men Anasy jáne Saqan aıtqandaı, «ózimizdiń úı jaq» shyǵar» dep bastalatyn. Sonymen birge bul shyǵarma 2019 jylǵy 5 qazan kúni jarıalanǵan «Ustaz Aqanjan Kelimbetov aǵaıdyń óleńderi» shyǵarmasynan keıin-aq ile-shala jarıalanýǵa daıyndalǵan shyǵarma bolatyn. Biraq Jeńistiń 75 jyldyǵyna qarsy jarıalanǵan durys degen oımen keıinge qaldyrylǵan edi. Al 2020 jylǵy Jańa jyl bastalyp ketkennen keıin sol áý bastan 2018 jyldyń 14 shildesinen beri qaraı jazylyp kele jatqan osy shyǵarmanyń «ózimizdiń úı jaq» degen bóligi alynyp tastaldy. Oǵan osy «ózimizdiń úı jaq» degen bólikte aty atalatyn Saqan degen keıipkerdiń 2020 jyl bastala bere dúnıeden ótkeni sebepshi boldy. Sondyqtan áý bastan, 2018 jyldyń 14 shildesinen beri qaraı jazylyp kele jatqan shyǵarmanyń osy bóligi endi tek onyń keıipkeriniń dúnıeden ótkenine baılanysty ǵana shyǵarmaǵa qosylyp otyrǵan sıaqty bolyp qaldy. Sondyqtan shyǵarmanyń osy bóligi áńgimeden alynyp tastalyp, tek «Týǵan jer týraly áńgime» degen bóligi ǵana 2020 jylǵy 15 mamyrda jarıalanǵan bolatyn.

Ol ózi jaıly jazylyp jatqanyn bilgen joq. Biraq osydan bes jyl buryn, mektep bitirýdiń 30 jyldyq toıy ótken kezde, ıaǵnı 2016 jyly aıtqan áńgimesinde: «Ana seniń «Kókesiniń kóligi» deıtin áńgimeńdi men oqyp shyqtym. Osy áńgimeni men burynda da estigen edim, seniń papań týraly aýylda «birinshi bop úı salǵan kisi, birinshi bop jeńil máshıne mingen adam» dep burynnan aıtylatyn» dep alyp: «Ózimizdiń úı jaq jaıly jazǵan eshteńeń joq pa? Ózimizdiń úı jaq jaıly jazsaıshy. «Qaırat» jaıynda da jazsaıshy», – dedi. Iaǵnı «ózimizdiń úı jaq» degen sóz de sol kezde osy Saqannyń óz aýzynan shyqqan sóz bolatyn. Saqan dep otyrǵanymyz – 2016 jylǵy 5 shildede saıtta jarıalanǵan «Ananyń kóńili» áńgimesindegi Saqan. Biraq Saqan degen esim áńgimeniń tek keıipkeri retinde ǵana qoıylǵan esimi bolsa, al onyń ómirdegi óz esimi basqa. Sondyqtan «Ananyń kóńili» áńgimesiniń de bir kezde ózi aıtqan áńgimeden alynyp jazylyp otyrǵan dúnıe ekenin ol bilgen joq.

Endi búgingi áńgimege keler bolsaq, buryn jazylǵan shyǵarmanyń kezinde alynyp tastalǵan «ózimizdiń úı jaq» degen bóligi endi bıyl mektep bitirýdiń 35 jyl bolǵandyǵyna baılanysty Muǵalimder kúnine oraı berilip otyr. Keıipkerimizdiń azan shaqyrylyp qoıylǵan shynaıy esimi de osy áńgimeniń ishinde aıtylady. Bul shyǵarmanyń Saqan jaıly bóligi sol 2019 jylǵa deıin jazylǵan qalpynda berilgen.

***
Týǵan jer degenimiz, múmkin, ár adam úshin de, eń aldymen, ózin dúnıege keltirgen Ákesi men Anasy jáne Saqan aıtqandaı, «ózimizdiń úı jaq» shyǵar. Saqan dep otyrǵanymyz – 2016 jyly 5 shildede jarıalanǵan «Ananyń kóńili» áńgimesiniń keıipkeri Saqan. Biraq Saqannyń ómirde óziniń shyn nyspysy bar. Sol áńgimege qoıylǵan Saqan degen atymen ataı bereıik. Saqan birde «biz jaıly jazǵan joqsyń ba?» dep surady. Dálirek aıtqanda, biz jaıly degen joq, úı jaq dep sóıledi. «Ózimizdiń úı jaq jaıly jazǵan eshteńeń joq pa? Ózimizdiń úı jaq jaıly jazsaıshy. «Qaırat» jaıynda da jazsaıshy», – dedi. Bul áńgime 2016 jyly bolǵan. Saqannyń úı jaq dep sóıleıtin sebebi bar. Óıtkeni Saqan Qyzylorda oblysynyń Qazaly aýdanyna qarasty Engels atyndaǵy sovhozdyń ortalyq Lenın kóshesiniń boıynda kórshi turǵan, úı jaqta oıyndy birge oınaǵan, mektepke de bir jyly baryp, bir jyly bitirgen qurdas (ol «B» synybynda oqydy, onyń alǵashqy ustazy Júsipov Januzaq aǵaı). Iaǵnı Saqan 2016 jyly aıtqan áńgimesinde «ózimizdiń úı jaq» dep sol aýyldy aıtyp otyr edi. Bolmasa Saqannyń ózi degen áldeqashannan-aq 90-jyldardan bastap-aq áıel, bala-shaǵasymen Qyzylorda qalasynda turyp, Qyzylorda qalasynda qyzmet isteıdi ǵoı.

***
...«Sovhoz úı sala bastady» dep ilgeride aıtylǵandaı, sol kezde ákemniń jumys istegen orny da, keńsesi de – sovhoz salǵan baılanys bólimshesiniń ǵımaraty da bizdiń úıge qarama-qarsy, kósheniń qarsy betine ornalasqan bolatyn. Bul – ortalyq kóshe. Kóshege kezinde Lenın esimi berilgen. Keıin Temirbaı Emeshov esimi berildi. Budan buryn jazylǵan «Baılanys bólimshesi» áńgimesindegi ǵımarat sol bolatyn. Saqannyń «úı jaq» dep otyrǵan jeri de – osy jer. «Qaırat» dep otyrǵan jeri de – osy jer.

«Qaırat» degenimiz – sol 80-jyldardaǵy Engels sovhozynyń ortalyq bóligindegi fýtbol komandasynyń aty bolatyn. Odan basqa sol 80-jyldarda Engels sovhozynyń basqa bóliginde «Shahter», «Chaıka» degen de fýtbol komandalary boldy.

Bul – aýyl ortalyǵy. Eger úıden aýlaǵa shyǵyp-aq, kóshe jaq betkeıge kóz tastasańyz, sovhozdyń ortalyq mekemesiniń barlyǵy da kózge kórinip turar edi. Anadaı jerde, kósheniń qarsy betinde mádenıet Úıi ǵımaraty, oǵan qarama-qarsy bette mekteptiń ınternaty, onyń janynda aýyldyq Keńes keńsesiniń úıi, kitaphana da sonda ornalasqan. Oǵan qarsy bette jaǵalaı japsarlas salynǵan dúkender – sharýashylyq zattar, mádenı zattar, azyq-túlik dúkeni jáne osy jerge baılanys bólimshesiniń keıingi ǵımaraty salynǵan. Al kıimder dúkeni baılanys bólimshesiniń burynǵy úıiniń janynda boldy. Jáne de sol jerde ornalasqan turmystyq qyzmet kórsetý úıi, jınaq kasasy jáne avtobýs aıaldamasy, al myna jaqta jazǵy klýb úıi, balabaqsha jáne mektep jáne Engels keńsharynyń keńsesi kózge kórinip turady. Qyzylorda oblysynyń Qazaly aýdanyna qaraǵan Engels atyndaǵy sovhozdyń ortalyǵy – osy.

Osy jerde, ıaǵnı Saqan aıtqandaı, «ózimizdiń úı jaqta» úıleri jaqyn, bir kósheniń boıynda kórshi turatyn kóp bala bala kezderinde birge oınady. Sol balalar ishinen keıin óskesin týǵan jer, týǵan aýdanymyz Qazaly aýdanynyń salyq salasynyń bastyǵy bolatyn (Qazaly aýdany boıynsha Memlekettik kirister basqarmasynyń basshysy) joǵary bilim alǵan qarjy mamany jáne joǵary zań bilimin alǵan zańger, mektepte bizden keıin oqyǵan jasy kishi, sol kezde úıi bizben kórshi turǵan bala Ferdoýsı Ábilqasymuly Qojabergenov te bir kezde bala kúnderinde osy jerde turyp, osy jerde oınady. Sonymen birge keıinnen basqa da mamandyq ıesi bolǵan ár túrli jastaǵy kóp balalar bala kezde bir kezde osy jerde turyp, osy jerde oınap ósti. Al Saqan sol jerdegi oıyn balalarynyń ishindegi oıyndy uıymdastyrýshy, kóshbasshy bala boldy. Jalpy, ómirdegi kez kelgen qarapaıym jandar arasynda kóshbasshy bolǵysy kelgen adam degen ár túrli bolýy da múmkin. Sonyń biri «Ózińe sen, ózińdi alyp shyǵar, eńbegiń men aqylyń eki jaqtap» dep qazaqtyń dana aqyny Abaı aqyn aıtqandaı, aqylǵa súıenip kóshbasshy bolatyn adamdar. Saqan osy óz aqylyna senip kóshbasshy bolǵan uldardyń qataryna jatady. Sondyqtan Saqan sol jerdegi oıyn balalaryn durys nársege qaraı, ómirde máni bar, maǵynasy bar, adamǵa bererlikteı tálim-tárbıesi bar nárselerge qaraı bastady.

Balalar úshin basqa da túrli oıyndardy ózi bas bop uıymdastyrýmen qatar, sol kezgi oıyn balalary úshin aldymen óziniń aýlasyna týrnık ornatqan osy Saqan bolatyn. Ol basqa balalarǵa da ortaq týrnık boldy. Ziltemirdi de Saqan jasap kórdi. Onyń janynda sporttyq 16 kelilik kir tasy da turatyn. Boks qolǵabyn da Saqan taýyp alyp keldi, ony alystaǵy týys balalary arqyly aldy. Saqannyń pishen qorasy sol kezgi oıyn balalary úshin kúres alańyna aınaldy. Biraq Saqan sol kezde ákesinen osy úshin eskertý alǵany bar. Saqannyń ákesi ózimizge orys tilinen sabaq beretin edi. Al aǵasy kúrespen aınalysqan er adam boldy. Aǵasy mektepti biz mektepke barar 76-da bitirip ketken. 27-túlek. Kitapty óte kóp oqyǵan jan. Sol ýaqytta, bizdiń oıyn balasy kúnimizde kóbine syrtta – eki jyl merzim armıada, sonan soń oqýda júrdi. Jalpy, Saqannyń úıinde de kitap qory qalyptasqan semá bolatyn. Ony óz balalaryna oqysyn dep qalyptastyryp bergen – muǵalim bolyp qyzmet isteıtin áke.

Ol ýaqyttyń, 80-jyldar balalarynyń kóbinese ózderine úlgi-ónege tutqan tulǵalary Moskva-80 Olımpıadasynyń áıgili sportshylary boldy. Mysaly, Moskva-80 Olımpıadasynyń áıgili sportshysy, grek-rım kúresiniń balýany Jaqsylyq Úshkempirov (Ol kezde 80-jyldarda SSSR-de grek-rım kúresi 1948 jyldan bastap klasıkalyq kúres dep atalatyn, al 1991-den keıin grek-rım ataýyn qabyldady. Al ótken tarıhynda bul kúres ásirese kásipqoı balýandardyń arasynda fransýz kúresi dep atalǵan. Sebebi áý bastaǵy negizi Ejelgi Grekıa, Rımdikterden bastaý alatyn bul kúrestiń XVIII ǵasyrdyń aıaǵy, XIX ǵasyrdyń basynan bastap damý orny endi Fransıa boldy. Kúrestiń qazirgi zamanǵy erejesi salyndy. Kúrestiń erejesi boıynsha grek-rım kúresiniń erkin kúresten aıyrmashylyǵy balýannyń kilem ústinde qarsylasty alýy ony tek belden joǵary qolmen ustaý arqyly, aıaqtyń qatysýynsyz júzege asady. Sol kezeńde kúres halyqaralyq deńgeıde álemge tanylyp, chempıonattar uıymdastyryla bastady. Qazaq halqynyń sport tarıhynda álemdik sport arenasyna shyqqan tuńǵysh qazaq, kásipqoı sportshy, ataqty balýan, halyqaralyq chempıonattardyń birneshe dúrkin jeńimpazy Muqan (Qajymuqan) Muńaıtpasov osy fransýz kúresi jáne erkin kúrestiń balýany. Erkin kúrestiń otany Lankashır (Anglıa) bolyp sanalady, keıin bul kúres Amerıkaǵa keldi), sondaı-aq boksshy Serik Qonaqbaev, grek-rım kúresiniń balýany Shámil Serikov, boksshy Vıktor Demánenko sıaqty t.b. da Qazaq elindegi belgili sportshy tulǵalardyń esimderi ol kezde tek bir qazaq aýylynyń balalaryna ǵana emes, sol kezdegi ózge de qazaq aýyldarynyń balalaryna úlgi-ónege, esimderiniń ózi oqýshy balalardyń durys baǵytta ósýlerine tárbıe bop turǵan jandar edi dese bolady.

Jalpy, qazaq halqynyń sporttyq tarıhynda Olımpıadaǵa barǵan tuńǵysh qazaǵymyz – Izatýlla degen aýyldan shyqqan áıgili jelaıaq, ataqty qazaq sportshysy Ǵusman Qosanov. Ǵusman Qosanov 1960 jyly Rımdegi jazǵy Olımpıadaǵa qatysyp, jeńil atletıkadan Rım Olımpıadasynyń kúmis medalin taqqan. Sol kezde Italıa jýrnalıseri ony ulty qytaı dep kórsetedi. SSRO qurama komandasy Qytaı jelaıaqtarymen kúsheıtilgen, sonyń biri Ko-San dep jazǵan qazaq sportshysy Qosanov týraly sol kezgi óz gazetterine. Áıgili sportshy óziniń ǵumyrbaıandyq deregi týraly «Tuǵyrǵa shyǵar jol» degen atpen derekti poves jazdy. Bul kitap 1990 jyly Almaty qalasynan «Jalyn» baspasynan basylyp shyǵyp, ol sol kezde Qyzylorda qalasynyń kitap dúkenderine de túsken bolatyn. Ádebı jazbasy Ómirzaq Jolymbetovtiki.

Jalpy, qazaq halqynyń áıgili sportshysy, SSSR-diń sportyna eńbegi sińgen sheber Ǵusman Qosanov esimi týraly aıtyla qalǵanda, ár qazaq balasynyń tiliniń ushyna salǵan jerden eriksiz áıgili qazaq sportshysy, SSSR-diń sportyna eńbegi sińgen sheber, qazaq sportyndaǵy dańqty jeńil atlet Ámın Tuıaqovtyń esimi de orala keteri shúbásiz. «Tuǵyrǵa shyǵar jol» atalǵan kitabynda sportshynyń ózi de «Ámın Tuıaqov jaıly aıtpasam meniń sporttyq ómirbaıanym tolyq ta bolmas edi» dep jazdy. Sonymen birge kitap mazmunynan qazaq oqyrmany Ábdisalan Nurmahanov, Ábilseıit Aıhanov sıaqty t.b. da qazaqtyń áıgili sportshylarynyń esimderimen de júzdesedi.

Al qazaq halqynyń sporttyq tarıhynda Olımpıada chempıony bolǵan tuńǵysh qazaǵymyz – basketbolshy Áljan Jarmuhamedov. 2001 jylǵy 22 naýryzda respýblıkalyq «Egemen Qazaqstan» gazetinde jaryq kórgen jýrnalıs Ómirzaq Jolymbetovtiń eńbeginde keltirilgen derekter boıynsha onyń tolysqan der shaǵyndaǵy boıy 2 metr 07 santımetr bolǵan. 1972 jyly Germanıanyń Múnhen qalasynda ótken jazǵy Olımpıadada SSRO-nyń basketbol qurama komandasy fınaldyq oıynda AQSH basketbol qurama komandasymen kezdesip, 51:50 esebimen jeńiske jetedi. Osy Olımpıadada sol SSSR-diń basketbol quramasynda oınaǵan qazaq jigiti Áljan Jarmuhamedov chempıon atanady. 2001 jyly 22 naýryz kúni respýblıkalyq «Egemen Qazaqstan» gazetinde jýrnalıs Ómirzaq Jolymbetovtiń qazaq jastarynyń arasynan shyqqan tuńgysh Olımpıada chempıony, basketbolshy Áljan Jarmuhamedov jaıynda jazylǵan «Juldyzdar alystan jarqyraıdy» atty eńbegi jaryq kórdi.

Al, jalpy, qazaq halqynyń sport tarıhynda keńestik ýaqyttaǵy Qazaq eliniń Olımpıadaǵa jibergen tuńǵysh ókili – ol Evgenıı Semenovıch Kadáıkın. Bul qazaqstandyq, almatylyq sportshy 1956 jyly Avstralıanyń Melbýrn qalasynda ótken jazǵy olımpıalyq oıyndarǵa jeńil atletıka sportynan qatysyp, álemniń nebir myqtylarymen birge baq synasqan. Bul sportshy týraly joǵarydaǵy «Tuǵyrǵa shyǵar jol» atty derekti povesinde qazaqtyń áıgili sportshysy Ǵusman Qosanov ta úlken yqylaspen baıandaıdy.

Táýelsizdikten keıin de Qazaq eli birneshe Olımpıadalarǵa qatynasqany belgili. Sonyń biri 2012 jyly ótken London Olımpıadasynda áıelder boksynan tuńǵysh ret júldeger atanyp, qola medal alǵan sportshy qyz Marına Volnova bizdiń týǵan jerimizdegi tarıhy tereń qart Qazaly qalasynyń perzenti ekendigi barshaǵa aıan. Osy qýanyshtan soń-aq ile-shala Qazaly aýdanyndaǵy esimi belgili qalamger-redaktor Shamsha Aıtýǵanov basqaratyn Qazaly aýdandyq «Qazaly» gazeti men Qazaly aýdanyndaǵy esimi belgili satırık-aqyn, redaktor Marat Kóptileýov basqaratyn Qazaly aýdanynan shyǵatyn «Táýekel týy» basylymdarynyń birinshi betterine bir mezette qatarlasa jarıalanǵan osy joldar avtorynyń sol qýanyshqa arnalǵan «Marınasy bar eldiń» atty óleńinde mynadaı joldar bolǵan edi:

Jankúıerdiń bolǵan sátte alańy,
London jaqtan jaqsy habar tarady.
Tuńǵysh ret boksynan qyzdardyń
Marına qyz jeńip apty qolany.

Biledi úmit artaryn da kimge el,
Namysty qyz baǵasyn da bilgen er.
Qart Qazaly tolqyp taǵy turdy ma, –
Óz perzentin degen sátte júldeger.

Kútken shaqta London jaqtan tań nuryn,
Tilekshi eldiń kózden jasy tamdy myń.
Rozasy, Mádınasy bar eldiń
Qandaı jaqsy Marınasy bar búgin!

Saqan sol ýaqytta aýylda alǵash bolyp óziniń aýlasynan voleıbol alańyn jasady. Saqan onyń bárin de ózi qolymen istep shyqty, sonan soń voleıbol oıynyn qalaı oınaýy kerektigin de erejesin balalarǵa da ózi úıretti. Ony sol kezgi uǵymmen sovhozǵa kirip jumys istegesin «Sovhozdyń jigitteri» dep ataıtyn Engels atyndaǵy sovhozdyń jasy úlken jigitteri men sol kezgi №25 mekteptiń joǵary klasynyń voleıbolshy uldarynyń aýyldaǵy mekteptiń voleıbol alańynda oınap jatqan oıyndaryna qarap otyryp zerdesine toqyp alǵan bolatyn. Aýladaǵy jasalǵan osy voleıbol alańynda kún saıyn keshke osy kósheniń balalary voleıbol oıynyn oınaıtyn. Sol kezgi № 25 mekteptiń joǵary klasynyń voleıbolshy uldarynyń qataryna, mysaly, 64-jylǵy Rahaddındy alýǵa bolady. Ol mektepti 1981 jyly bitirdi, 32-túlegi. Ol sol kezde №25 mektepte oqyp júrgen kezinde sportqa da jáne ónerge de jaqyn bolǵan oqýshy boldy. Al ómirdiń ózinde ónerdiń jolyn tańdady. Mádenı-aǵartý ýchılıshesinde, Qurmanǵazy konservatorıasynda oqydy. Armıada boldy. Teńizshi boldy.

Sonymen birge №25 mektepti 1982 jyly bitirip shyqqan 1965 jylǵy Sháke, Aralbekterdi alýǵa bolady. Olar da mekteptiń 80-jyldardyń basyndaǵy tarıhynda №25 orta mekteptiń sol kezgi voleıbolshy uldary boldy. Jalpy, mekteptiń baıyrǵy tarıhynda voleıbolshy oqýshylardy daıyndaýda fızrýk aǵaı Murat Qýatbaevtyń róli óte zor bolǵan. Ol erkin kúrespen shuǵyldanǵan ustaz. Almatydan fızkýltýra ınstıtýtyn bitirgen. Mekteptiń odan keıingi tarıhyndaǵy fızkýltýra páni ustazy, 80-jyldarda fızkýltýra tehnıkýmyn tamamdaǵan voleıbolshy (mekteptiń 81-jylǵy túlegi) Ómirzaq Sársenov bastaǵan ustazdar da osy Murat aǵaıdyń bir kez sabaq bergen shákirtteri.

Fızrýk Murat Qýatbaev aǵaıdyń 90-jyldardaǵy aıtqan áńgimesi boıynsha Engels atyndaǵy sovhozdyń ótken tarıhynda voleıbolshylary voleıboldan aýdandyq jarysta birinshi oryn ustaı alǵan. «Adamnyń naǵyz jumys isteıtin kezderi jas kezi eken» deıtin Murat aǵaı 90-jyldardaǵy aıtqan áńgimesinde. Ol sol 90-jyldarda ustazdyq qyzmetpen birge №25 orta mekteptiń kásipodaǵynyń tóraǵasy boldy.

Fızrýk Murat aǵaı 70-jyldardaǵy tarıhta mektepti 75-jyly bitirgen ul-qyzdarǵa da ustazdyq etti, ıaǵnı aýyldyń 1958 jylǵy ul-qyzdaryna da tárbıe bergen klass jetekshisi boldy. Olar meniń mektepten keıin hat tasýshy bop istegen Gúlzada degen apaıymnyń klastastary. Sonymen birge 70-jyldardaǵy tarıhta fızrýk Murat aǵaı mektepti 78-jyly bitirgen ul-qyzdarǵa da ustazdyq etti, olardy da tárbıelegen klass jetekshisi boldy. Olar meniń 61-jyly týǵan aǵam Ǵabdoldyń klastastary.

Jalpy, Murat Qýatbaev aǵaıdyń ómirdegi ózine tán bir ereksheligi kitapty janyna kóp serik etken ustaz boldy. Iaǵnı Murat Qýatbaev aǵaı ómirde tek dene qımyly, kúrespen aınalysqan jan ǵana emes, sonymen birge kórkem ádebıetti de óte kóp oqyǵan er adam.

Jalpy, qazaq sportynyń tarıhyn bilýde qazaq kitaptarynyń jáne qazaq baspasóziniń alatyn mańyzy óte joǵary turady. Sonyń ishinde ásirese qazaq jýrnalısıkasyndaǵy sport taqyrybyn jazýǵa mamandanǵan jýrnalıserdiń alatyn orny zor. Qazaq sport jýrnalısıkasyndaǵy Seıdahmet Berdiqulov jáne Nesip Júnisbaevtyń esimderi kezindegi qazaq aýyldaryndaǵy qazaqtyń ár balasyna tanys bolǵan esimder. Kezinde «Lenınshil jastyń» sport beti, shaǵyn kólemdi «Sport» gazetteri sovhozdarda, qazaq aýyldarynda turatyn qazaq balalary úshin de úlken rýhanı azyq bolǵan dúnıeler edi. Al olardyń aǵalary úshin «Sovetskıı sport» gazetiniń orny bólek boldy. Mundaı rýhanı dúnıelerdiń bári de, gazetterdi bylaı qoıǵanda, sonymen birge qazaq ádebıetindegi belgili qalamgerlerdiń jańa shyǵarmalary jarıalanatyn, sol kezgi tırajy óte mol bolǵan, sol kezde bir ǵana Engels sovhozynda eki úıdiń biri jazdyrtyp alǵan «Juldyz» ádebı jýrnaly, eki aıda bir shyǵatyn ádebı-kórkem basylym, ádebıettiń esigin aǵa býyn qalamgerler aldynda áýelde jasqa tán ádeppen ımene ashyp, sosyn bazbiriniń ózi de ádebıetke kezdeısoq kelmegendigin baıqatyp, sol aǵa býyn qalamgerlerdiń sapyna baryp qosylyp, baba jyraýlar zamanynan beri jalǵasyp kele jatqan tól ádebıetimizdiń sarbazynan sardaryna aınalǵan – sol kezgi jas býyn qalamgerlerdiń shyǵarmalary jarıalanǵan «Jalyn» álmanahy (keıinnen jýrnal), kópshilik halyq súıip oqyǵan «Mádenıet jáne turmys» jáne «Qazaqstan áıelderi», sonymen birge sovhozdaǵy qyzmetker qyz-kelinshekter jazdyrtyp alǵan «Sovetskaıa jenshına» jýrnaldary, №25 mekteptiń oqýshy balalary jazdyrtyp alǵan «Pıoner» jýrnaly, teatr, kıno sheberleri akter, aktrısalardyń beınesi jarıalanǵan kórkem sýretterimen-aq oqyrmanyna estetıkalyq tárbıe berip turatyn «Jańa fılm» jýrnaly jáne qoǵamdaǵy keıbir keleńsiz kemshilikterdi ótkir synaǵan feletondar jarıalanǵan «Ara» satıralyq jýrnaly, ustazdar jazdyrtyp alatyn «Qazaqstan mektebi», «Bilim jáne eńbek» jýrnaldary, aýyl dárigerleri jazylatyn «Zdorove» jýrnaly, aýyldyń barlyq kishkentaı balalarynyń súıikti basylymyna aınalyp ketken, jýrnal tarıhynda qazaqtyń ataqty aqyndary basshylyq jasaǵan «Baldyrǵan» jýrnaly t.b. basylymdar – bári de sol kezde Engels atyndaǵy sovhozdyń baılanys bólimshesi arqyly ótti. Halyqqa konvertterge salynǵan hattarmen, ashyqhattarmen, jedelhattarmen, sálemdemelermen birge hat tasýshylar arqyly jetti. Sondyqtan da ásirese alys aımaq aýyldyq jerdegi eldi mekenderdegi poshta baılanysy qyzmeti men onyń hat tasýshy kásibiniń mańyzy óte joǵary turady. Al áý basta qandaı bolǵan edi? Sol gazetti ózderi oqı alatyndaı saýaty bar oqý úıi meńgerýshileri men kitaphana qyzmetkerleriniń sol gazetterdi jańalyqqa jany qumar bop turǵan eńbekshi qaýymǵa ózderi oqyp berip, gazet jańalyqtary jaıly jetkizip bergen de kezderi bolǵan. Sebebi burynǵy tarıhta eńbekshi qaýym áli de tolyqtaı saýattana almaı jatyr edi. Oǵan arasynda Uly Otan soǵysy da kedergi jasady. Sondyqtan da bir kezgi oqý úıiniń meńgerýshileri men kitaphana qyzmetkerleriniń bir kezde eńbekshil buqara halyqtyń arasynda mádenı-aǵartý jumystaryn júrgizýdegi eńbegi óte zor boldy. Endi sol halyq sol gazetterdi sovhozdaǵy baılanys bólimshesi arqyly úılerine toptap-toptap ózderi jazdyryp alyp oqıtyn edi. XX ǵasyrda qazaq halqy ózge de Sovet halyqtarymen birge osy joldy júrip ótti.

Ǵylym men bilimniń ǵasyry, atom ǵasyry, kosmos ǵasyry dep eseptelgen XX ǵasyrdy qorytyndylaý maqsatynda XX ǵasyrdan XXI ǵasyrǵa ótetin kezeńde XX ǵasyrdyń «ǵalam keıipkerlerin» anyqtaý úshin aldyn ala tórt-bes jyl boıy álemniń jer-jerinde suraý salý jumystary júrgizilgen. Ol saýalnamany shetelderdegi qoǵamdyq uıymdar men mekemeler, gazetter jáne jýrnaldar, alýan tilde sóıleıtin efırler men ekrandardyń ókilderi, bedeldi fırmalar men kompanıalar uıymdastyrǵan. Sonyń nátıjesinde qanshama saýalnamaǵa qatysýshylardyń pikirleri daýys berý arqyly ekshelip, saraptalady. Sonymen saýalnamanyń qorytyndysynda dúnıejúzi halqy XX ǵasyrdyń «Ǵasyr memleketi» dep XX ǵasyr basyna deıin adamzattyń tarıhynda múlde bolmaǵan, jumysshylar men sharýalardy ultyna qaramastan bir eldiń týynyń astyna áleýmettik máseleler biriktirgen SSSR-di atady. Al XX ǵasyrdyń «Ǵasyr qylmyskeri» dep dúnıejúzi halqy Adolf Gıtlerdiń esimin atady. Al XX ǵasyrdyń «Ǵasyr shpıony» dep SSSR-diń agenti Rıhard Zorgeniń esimin atady. Al XX ǵasyrdaǵy «Ǵasyrdyń júrek jutqan azamaty» dep SSSR-diń ǵaryshkeri Iý.A.Gagarındi atady.

Al XX ǵasyrdyń «Ǵasyr fırmasy» dep 1946 jyly Akıo Morıta irgesin qalaǵan vıdeotehnıkalar, aýdıoapparatýralar, televızorlar shyǵaratyn elektron kompanıasy, jer betindegi iri-iri memleketterdegi zavodtary mıllıardtaǵan taza tabys túsirip jatqan Japonıanyń «Sonı» fırmasyn atady.

Al XX ǵasyrdaǵy «Ǵasyrdyń eń baı adamy» dep álemdegi eń iri «Maıkrosoft» kompúter korporasıasynyń negizin qalaǵan, ol kezde jasy 44 jastaǵy shyn mánindegi «kompúter danyshpany», ol jasaǵan baǵdarlamalar júıesin kompúter áleminiń 85% paıdalanatyn, ol kezdegi jeke tabysy 85 mıllıard dollar qurap, planetanyń eń baı bıznesmeni dep sanalǵan Bıll Geıtstiń esimin atady.

Bul saýalnamanyń tolyq qorytyndysyn Táýelsizdik alyp, keıbir máselelerge jańasha kózqaraspen qaraıtyn sát kelgende, ıaǵnı 91-jyldan keıingi kezeńde, ásirese aýyldyq eldi mekendegi mektepte qyzmet isteıtin muǵalimderge Táýelsiz elimizdiń azat sanadaǵy jas urpaǵyn tárbıelep shyǵarý isinde óziniń ár túrli taqyryptaǵy baı materıaldarymen, onyń ishinde tarıhı taqyryptaǵy materıaldarymen sol kezde kóp kómekshilik jasaǵan, quramynda kásibı biliktiligi joǵary jýrnalıser qyzmet atqaratyn Táýelsiz elimizdiń bas gazeti – «Egemen Qazaqstan» óziniń 2000 jylǵy 31 mamyr kúngi nómirine jarıalaǵan bolatyn.

XX ǵasyr qorytyndylana bere endi aldaǵy ǵasyr kompúter ǵasyry dep eseptelgen – XXI ǵasyrdy qarsy alý úshin uıymdastyrylǵan, jyldaǵy ótip jatqan jańa jyldyq is-sharalardan ózgeshe dep sanalǵan jańa jyldyq keshter sol kezde ár jerde de uıymdastyrylǵany belgili. Sondaı keshtiń birin sol kezde Qazaly aýdanynyń bilim bólimi de uıymdastyrǵan bolatyn. Osy bilim bólimi uıymdastyrǵan, kele jatqan ǵasyrǵa arnalǵan jańa jyldyq keshke qatysý úshin Qojabaqydaǵy ornalasqan № 25 orta mektep ákimshiliginiń uıǵarymymen jańa jyldyq kesh ótetin oryn – Qazaly qalasyndaǵy ornalasqan № 95 orta mektepke Qojabaqy mektebinen sol kezde eki muǵalim qyzmetker jiberilgen bolatynbyz. Onyń biri Qojabaqy mektebiniń sol kezgi bastaýysh muǵalimi, Janat atty pedagog ári ánshi-ónerpaz muǵalıma. Sonda osy kesh ústinde oqylǵan «Ǵasyr toǵysyndaǵy oı» óleńinde mynadaı joldar bolǵan edi:

Rızamyz tabıǵat osy bergen baryna –
Tek ózgege ketpesek quldyq uryp tabyna.
Kompúterdi meńgergen uly men qyzy qazaqtyń
Qara shaldyń da tálimin sińirse eken qanyna.

Ǵasyr kelip qalypty, keldi, mine, ǵajap kún!
Jańa ǵasyr keshirmes jalqaýlyǵyn qazaqtyń.
Jańa ǵasyr kelgende tarıhqa ener ǵasyrdyń
Qalyp qoısa ózimen ultymdaǵy azap-muń.

Eldigimizdi saqtadyq qandaı qıyn kezde de,
Kedeı halyq emespiz iske daǵy sózge de.
Jańa ǵasyr kelgende uly maqsat bireý-aq –
Qazaq degen halyqty moıyndatý ózgege!

Al jańa XXI ǵasyr bastala bere, ıaǵnı 2001 jyly Qojabaqynyń tarıhynda bolǵan eleýli jańalyqtyń biri – Qojabaqy Qojabaqy bolǵaly onyń topyraǵynan tuńǵysh ret respýblıkalyq dárejedegi bilimniń báıgesine mekteptiń shákirti shyqty. Ol – Qojabaqynyń mektebiniń sol kezgi 10-synyp oqýshysy Gúlaıym Dosbolqyzy Baınazarova. Muǵalimi – Ǵabıden Qojahmet. Osymen birge Qojabaqyda bolǵan taǵy bir eleýli jańalyq – Qojabaqy mektebi kompúterlendi. Iaǵnı Qojabaqyǵa qazdaı tizilip sý jańa kompúterler keldi. Soǵan deıingi tarıhynda konfıskasıany, ashtyqty, kolhozdastyrýdy basynan ótkizgen, elektrlengen, radıolanǵan, telefon baılanysy tartylǵan, televızıa habarlary jetkizilgen Qojabaqy aýyly endi Táýelsizdik kezgi tarıhynda kompúterlendi. Qojabaqynyń sol kezgi tarıhynda memleket jibergen kompúterlerdi mamandardan qabyldap, qojabaqylyq jas óskinge kompúterdi alǵash úıretken muǵalimder jetekshisi – ol fızıkanyń muǵalimi Qanat Qýandyqov boldy. Mine, osy oqıǵadan keıin baryp qana endi bylaı qaraı Qojabaqynyń tarıhynda da kompúterdiń tarıhy, ınternet tarıhy bastalady. Bul bir ǵana Qojabaqy aýylynyń tarıhy emes, azat Qazaqstannyń barsha qazaq aýyldaryna ortaq tarıh bolatyn. Álemdegi adamzat óz ómirinde baılanys salasynda poshta baılanysynan ınternetke deıingi joldy júrip ótti. Qazaq ta álemdik damýdan qalmaı ilesip sol joldy júrip ótti.

Jazýshy Qalmuqan Isabaevtyń 1975 jyly shyqqan «Joldas komendant» atty kitabyna engizilgen, bul kitap bizdiń úıge sol kezde satylyp alynǵan bolatyn, «Sonata» áńgimesinde 1945 jyly nemister damýdan artta qalǵan azıalyq «malǵundar» dep sanaǵan jaýyngerlerge bólme tóbesindegi lústrany kórsetip: «Muny lústra deıdi, ishinde birneshe lampochkasy bar. Mynany basyp qalsańyz elektr degen qýat sym boıymen baryp ana lústrany tutatady. Elektr Evropanyń barlyq elinde bar» dedi. Al telefondy kórsetip: «Al, mynaý, telefon. Bul arqyly osy jerden týra Berlın, Parıjben sóılesýge bolady. Evropa halqy úılerinde otyryp-aq, osy arqyly basqa qalalarmen sóılese beredi» dedi. Radıony kórsetip: «Bul – radıo! Munymen dúnıe júziniń qalalarynan konsert, mýzyka tyńdaýǵa bolady. Radıo degen Evropada, sonyń ishinde Germanıada óte kóp» dedi.

Rasynda da, salystyra otyryp qarasaq, sol kezgi ózimizdiń Qojabaqy aýylynda sol kezde ár páterdiń ishinde jarqyrap lústra janyp turmaǵan bolatyn jáne ár páter ishinde mazasyz daýyspen telefonnyń úni shyryldap jatqan joq edi. Al sonan soń Qojabaqyda XX ǵasyrda, Sovet keziniń ózinde-aq týǵan keıingi urpaq anasynan týyla salysymen-aq, besiginde jatyp-aq deýge bolady, tóbede jarqyrap janyp turǵan elektr lampasyn kórip ósti, sóılep turǵan televızor jáne radıonyń únin estip ósti, shyryldap jatqan telefonnyń daýsyn estip ósti. Al olardyń qaratory júzdi aǵalary ózderiniń otbasyn asyraý úshin aılyq jalaqy alatyn Engels sovhozyndaǵy kúndelikti jumysynda qýatty elektr kúshimen jumys istep turǵan aǵash jonatyn, temir jonatyn stanoktarda jumys istep jatty. Al beline monterdiń beldigin taǵynǵan endi biriniń aǵalary, mysaly, Engels sovhozynyń baılanys bólimshesiniń elektr monterleri baılanys qyzmetin paıdalanyp otyrǵan halyqtyń múddesi úshin telefon, radıo jelilerinde oryn alyp otyrǵan zaqymdanýlardy joıý úshin baılanys jelileri tartylǵan baǵananyń basyna kóterilip bara jatty. Al ol mamanmen birge qatarlasyp kelesi bir baǵanada saqtandyrǵysh beldikti taǵynǵan endi biriniń aǵalary, mysaly, Engels sovhozynyń elektrıkter brıgadasynyń mamany da elektr jelisinde oryn alyp otyrǵan aqaýdy jóndeý úshin elektr jelisi tartylǵan ekinshi bir baǵananyń basyna kóterilip bara jatty. Bul endi Uly Otan soǵysynyń kezindegi burynǵy aýyldardan ózgergen basqa aýyl edi, aýyl degenimiz qazaq degen sóz.

Tyńdarmanǵa belgili «Balymsha» áninde «Balymsha, elektrdiń shamynsha» degen sózder bar. Syr boıyndaǵy belgili ónerpaz, atasy Eshnıaz sal, odan týǵan Kete Júsiptiń balasy Muzarap Júsipuly Syrdaǵy mádenı-aǵartý qyzmetinde júrgen qyzdarǵa arnaǵan bul týyndysyn shyǵarǵanda qyrdaǵy qazaq aýyldaryna áli elektr shamy jetpegen edi deıdi ánge baǵa bergen dástúrli óner mamandarynyń «Aıqyn» gazetinde kórsetilgen dereginde. Mamandar týyndyny 1946 j. shyqty dep kórsetedi. Balymshanyń 20 jasynda 1930 j. shyǵýy múmkin degen odan arǵy derek te aıtylǵan, biraq 1946-dan beri emes.

Kezinde ákem satyp alǵan 1972 jyly shyqqan qazaq halqynyń tuńǵysh ensıklopedıasynyń deregi boıynsha 1958-1966 jyldarda eldegi sovhozdar túgel, kolhozdar 95% elektrlengen. Al 1970 jyly 8 myń usaq selolyq elektr stansıalary toqtatylyp, Qazaqstandaǵy kolhoz-sovhozdar 90% memlekettik energetıka júıesine qosylǵan.

Elektr XX ǵasyrda qazaq aýyldaryna jańalyq bolyp keldi. Osymen birge qazaq ómirine jańa zattar, olarmen baılanysty jańa ataýlar endi. Ondaı ataýlar ózge tilden enedi. Al elektr jaıly maǵlumat Sovet mektebiniń shákirtine alǵash ret orta mektepterdiń fızıka páni baǵdarlamasy arqyly oqytylady. Elektr baılanysynyń tehnıka quraldary jaıly da balaǵa alǵash jalpy bilim beretin mektepterdiń fızıka páni oqytady. Elektr jaıly maǵlumatty alǵash ret bizge aýyldaǵy №25 mekteptiń oqý isi meńgerýshisi, fızıkanyń muǵalimi Jalǵasbaev Sábıt aǵaı oqytqan bolatyn. Muny keıinnen Qyzylordadan ózine úı salyp alamyn degenshe Qyzylorda qalasynyń Shanhaı bóliginde de bir kezde ózine páter jaldap turǵan synyptasymyz («A» synyby) Jangeldi Taǵybaevtyń da bir kezde óziniń jumysyna baılanysty eske alǵany bar. Óıtkeni ol sol kezde elektrmen jumys isteıtin áldebir zattardy jóndeýmen aınalysyp júrdi. Ondaı isterge ózi aýylda júrgende bala kúninde qumar boldy. Jalǵyz Jangeldi emes, onyń otbasynda ósken ózge balalary da qumar boldy. Keıin Jangeldi Taǵybaev turaqty beınetaspaǵa túsirýshi mamanǵa aınaldy. Onyn esimin Qyzylordanyń asabalarynyń bazbiri bilse de kerek. Sebebi ol óz jumysyna baılanysty sol asabalarmen jumystas boldy. Mysaly, asaba bolǵan qyzylordalyq esimi belgili ázil-syqaq artısi Qurmanbek Boranbaevpen de biraz jumystas boldy. 2016 jyly eldiń ishinde otyrǵan klastastardyń, mysaly, Moldabek Qarajanov («A» klasy), Serik Qaıypov («B» klasy), Orynbaı Joldybaev («A» klasy), Asylbek Ótebálıev («B» klasy), Ǵalymjan Pushpaqbaev («A» klasy), Ázilhan Jarmahanov («B» klasy), Aıtýǵan Tutqyshbaev («A» klasy) sıaqty aýyldaǵy jigitterdiń bastamasymen, syrttaǵy synyptastardyń qoldaýymen 30 jyldyqqa baılanysty ótken úsh kúndik toıdyń aldyn ala shaqyrý bıletin de daıyndap, toıdy taspaǵa túsirip, kompúterde montajdaǵan maman da osy Jangeldi Taǵybaev boldy.

«Balymsha, elektrdiń shamynsha». Elektr XX ǵasyrda qazaqtyń turmysy túgil, dástúrli ándegi qazaq áni óleńine de tyńdaýshyny eleń etkizer jańalyq bolyp endi. Biraq qazaqtyń kúndelikti turmysynda óziniń baıyrǵy zattary da múlde qoldanýdan shyǵyp qalǵan joq.

Buǵan naqty mysaldy alystan izdemeı-aq, 70-jyldardyń ishi, 80-jyldardyń bas shaǵynda ótken Engels sovhozyndaǵy balalyq shaqtaǵy óz shańyraǵymyzdan da izdep kórýge bolady. Qoldanýdan shyǵyp qalyp, esik aldyndaǵy qorjyn bólme eski úıde turaqtaǵan mes pen kebejeni jáne ózimizdiń úıdiń ishinde ilýli turatyn qorjyndy qospaǵanda, sheshemniń qystaı qolynan túspeıtin urshyǵy; jazda qyzyldy-jasyldy túrli-túske boıalǵan jipteri kerilip aýlada qurýly turatyn alasha toqıtyn órmegi; bir dóńgelengen tastyń ústine bir dóńgelengen tasty qoıyp qoıyp, ony tartqyshpen aınaldyra otyryp talqan tartyp alatyn qol dıirmeni; úıdegi sıyrlardyń sútinen Gúlzada ekeýi kezektesip aıran pisetin kúbisi; bizge, balalarǵa, sók (tary), kúrish (saly) túıdiretin kelisi; kúz túse jyǵylyp, jaz shyǵa bere ishine otyrý úshin aýlaǵa tigilip qoıylatyn kıiz úıi; biri úlkendeý, biri kishileý kelgen úıdegi beti oıýlanǵan eki birdeı sandyǵy – bular qazaqtyń baıyrǵy turmys saltynan kele jatyrǵan zattary. Bul zattardyń ataýlary kitap betine kirgen qazaqtyń tól aýyz ádebıetinde de kezdesedi.

Taǵy da mysaldy alystan izdemeı-aq, sol 70-jyldardyń ishi, 80-jyldardyń bas shaǵyndaǵy ótken Engels sovhozyndaǵy balalyq kezdegi óz úıimizden izdep kórsek, bir kezde qoldanystan shyǵyp qap, semámyz buryn qonystanǵan esik aldynda turǵan qorjyn tam eski úıde kebejeniń janynda turaqtap qalǵan patefondy qospaǵanda, joǵarydaǵy atalǵan zattarmen birge sol kezde úıde qatar turǵan satyp alynǵan paıdalanýdaǵy kir jýǵysh mashına, sheshemniń ózi is tigetin satylyp alynǵan eki birdeı tigin mashınalary, sheshemniń sút t.b. da tez buzylatyn taǵamdaryn salyp saqtaıtyn kishkentaı «Saratov» tońaztqyshy, odan soń satylyp alynǵan «Bırúsa» tońaztqyshy, telefon, televızor, radıo, radıola sıaqty zattar, sol kezgi joǵarǵy klass oqýshysy Ǵabdolǵa satyp alyp berilgen fotoaparat pen onyń sýret shyǵarýǵa arnalǵan barlyq quraldary, Ǵabıttyń jeke óz menshigindegi ózi úzbeı jańalyqtar tyńdaıtyn batareıamen jumys istep turǵan tranzıstory jáne de elektr fonary, Ǵabıt pen ákemniń ózderine qyryný úshin satyp alǵan eki birdeı «Harkov» elektr ustaralary jáne de ákem úı turmysyna qajet bolǵany úshin satyp alǵan zattar – eki esikti shıfoner, odan soń satyp alynǵan úsh esikti shıfoner, aq tústi býfet, qońyr tústi servant, týmbochkalar men shkaftar, kitaptar qoıylatyn etajerka, temir kereýet jáne de dıvan jáne de jımaly tósek – raskladýshka sıaqty zattar – bular qazaq halqynyń ómir-turmysyna keıinnen kelgen dúnıeler. Bulardyń ataýlary qazaqtyń tól aýyz ádebıetinde kezdespeıdi jáne bazbiriniń jumysy da elektrge táýeldi.

Asa kórnekti orys jazýshysy, sovettik satırık M.Zoshenkonyń bir top áńgimesi «Meıliń jyla, meıliń kúl» degen atpen qazaq tiline aýdarylyp 1992 jyly Mınıstrler Kabınetiniń İs Basqarmasy Óndiristik birlestiginiń baspahanasynan basylyp, ol sol kezde Qyzylorda qalasynyń gazet, kitap satatyn kıoskisine de túsken bolatyn. Aýdarmashy Orynbasar Súleımenuly. Osyndaǵy jazýshynyń 1924 jyly jazǵan «Dıktofon» áńgimesinde jańalyqtardyń bir elde oılap tabylyp, ekinshi elge kelýi jaıynda baıandalatyn mynadaı joldar bar:

Qalaı deseń de amerıkandar – zerek halyq. Qanshama tań-tamasha jańalyqtar ashyp, qansha uly ónertabystaryn oılap tapty olar. Bý kúshin paıdalaný, «Jıllet» haýipsiz ustarasy, Jerdiń óz osinde aınalýy – osynyń bárin ashyp, oılap tapqan amerıkandyqtar men keıbir aǵylshyndar.

Minekı, jáne bir jańalyq: adamzat taǵy bir baqytqa keneldi – amerıkandyqtar dúnıe júzine aıryqsha mashına – dıktofondy tartý etti.

Árıne, múmkin bul mashına budan biraz jyl buryn dúnıege kelgen shyǵar, biraq ony bizge osy bıyl ǵana, atap aıtqanda, 1920 jyly jiberdi.

Elektr jáne elektr baılanysynyń tehnıka quraldary. Kezinde sol ıgilikterdi Qojabaqy jáne Qojabaqy sıaqty ózge de qazaq aýyldaryna alǵash ret tartyp jetkizip berý úshin sol kezde qansha adam men sol sala mamandarynyń mańdaı terleri tógilgen bolatyn. Al baılanys jaıly derekkózderine súıenip aıtsaq, Qazaq jerinde: «Elektr baılanysynyń tehnıka quraldary men televızıany paıdalaný 1950-1960 jyldarda bastaldy».

Al osy zamannyń ózinde de baılanys quraldary jaıly ınternet betindegi aqparat kózderin oqyp otyrsańyz: «Osy zamanǵy baılanys quraldarynyń kómegimen Jer sharynyń eń shalǵaı ornalasqan aýdandarymen, tipti ǵaryshpen de baılanys jasalady, – deı kele: – Biraq dúnıejúzinde baılanys júıesi birkelki taralmaǵan, tipti adamzattyń teń jartysyna jýyǵy «telefon» degenniń ne ekenin de bilmeıdi» dep kórsetedi.

Sol sıaqty, XX ǵasyrdaǵy qazaqtar úshin Qazaq jerindegi poshta qyzmetin paıdalanyp tapsyryspen posyltorgtan ózine zat aldyrý da 30-jyldardyń basynda-aq úrdiske aınala bastaǵan dúnıeniń biri bolǵan dep aıtýǵa bolady. Oǵan mysaldy jazýshy Mamytbek Qaldybaevtyń batyr B.Momyshuly jaıly jazylǵan «Umytylmas kezdesýler» kitabyndaǵy «Kitap oqýǵa qumarlyq» áńgimesinen baıqaýǵa bolady.

Onda batyr Baýyrjan armıaǵa 1932 jylǵy alynǵanǵa deıingi ýaqytta Jýaly aýdandyq Sovetinde jaýapty sekretar bop júrgende mekemesine kelgen Moskva kórkem ádebıet baspasynyń elden zakaz qabyldaıtyn agentiniń qolyna ustaǵan portfeline qalaı qyzyqqany jóninde aıtyp beretini bar. Batyr bul jaıly áńgimesinde:

Kitaptarǵa jazyldym ǵoı. Meniń qyzyqqysh, ańǵal ekenimdi ańǵardy ma (portfeline qaıta-qaıta kóz almaı qarap, jaqsy eken deı bersem kerek) shal Moskvadaǵy posyltorgtyń adresin berdi. – Eger maǵan portfel jiberińizder dep jazsań jiberedi, – dedi. Shydam bar ma, dereý pochtaǵa tarttym, – deıdi.

Sol sıaqty, keshegi sovhoz kezinde de Qojabaqynyń barlyq turǵyny osy qyzmetti ózderine paıdalandy. Sol turǵyndardyń bireýi ákemniń janynda kezinde operator bolǵan aǵam Ǵabıt. Ol sol kezde kóptegen zattardy poshta arqyly satyp aldy. 70-jyldarda 10-synypta oqıtyn, mektepti 1978 jyly bitirgen kishi aǵam Ǵabdol fotoǵa túsirý ónerine qyzyǵyp, fotografıamen aınalysqysy kelgen edi. Ol fotomen biz bastaýyshta júrgen kez – 70-jyldar aıaǵynda aınalysty. Onyń túsirgen fotolary fotoalbomdarda áli de saqtalǵan. Sol 70-jyldarda arnaıy fonardyń qyzyl jaryǵy janyp turǵan qarańǵylanǵan bólmede foto shyǵaryp otyrý onyń sol kez súıikti isine aınalǵan edi. Sol kezde oǵan kerekti fotoaparat, fotobachok, fotoývelıchıtelden bastap, foto shyǵarý prosesi kezinde qajetti qyzyl svet, pınsetterge deıin, ıaǵnı fotoǵa túsirip, ony shyǵarý prosesi aıaqtalǵanǵa deıingi qajetti barlyq zattaryn úlken aǵam Ǵabıt ózi Moskva qalasynan poshta arqyly aldyrtqan bolatyn. Jáne de sol kezgi mektep oqýshysy onyń qyzyǵýshylyǵymen dene shynyqtyrýǵa arnalǵan qural-jabdyqtar – gantel (gantel prýjınnaıa) jáne de espander (espander plechevoı) sıaqty jattyǵýǵa arnalǵan sporttyq zattardy da Ǵabıt ózi Moskva qalasynan poshta arqyly satyp aldy. Ǵabıt ózine «Harkov-22» elektr ustarasy men elektr fonaryn da poshta arqyly Moskvadan aldyrtty. 1984 jyly men 8-synyp bitirgende maǵan arnap satyp alyp berilgen voleıboldyń doby men qol saǵatty da Ǵabıt ózi Moskvadan poshta arqyly tapsyryspen aldyrtqan edi. Eger ol poshta qyzmetkeri, hat tasýshy Gúlzadaǵa «Katalogty jumystan qaıtaryńda úıge ala qaıtshy» dese, onda tapsyrys bergeli jatqany.

Sol kezeńderde Ǵabıttyń adresine

«468242 s/z Engelsa Kzyl-Ordınskaıa Kazalınskıı rn Kolganatový Gabıtý»

dep kelgen zattardyń birinde jiberýshi jaqtyń mekenjaıy

«109440 g. Moskva J-440, Taganskaıa ýl., 58 Moskovskaıa baza hoztovarov ROSPOSYLTORGA» dep kórsetiledi.

Fırmalar men kompanıalardyń taýarlardy katalog boıynsha satýy jáne poshta arqyly jiberýi álemde alǵash XIX ǵ. 2-jartysynda Amerıka Qurama Shtattary, Kanada, Germanıa sekildi memleketterde bastalǵan. SSSR-de 1924 jyldan bastalady.

RSFSR Saýda mınıstrligine qarasty posyltorgtyń bazalarynan zattardy poshta arqyly satyp alý – bizdiń úıde sol ózi kezinde aýyldyń baılanys bólimshesin basqarǵan ákemniń kezinen qalǵan úrdis. Men №25 orta mektepke 1-synypqa barǵan 1976 jyly ákem ózi maǵan Moskva qalasynan poshta qyzmeti arqyly tapsyryspen ranes oqýshy portfelin, al 1-synypty bitirgen jyly jazda Moskva qalasynan poshta qyzmeti arqyly tapsyryspen «Shkolnık» velosıpedin satyp alyp bergen bolatyn. Poshta qyzmetin ákemmen qatar jaqsy biletin Ǵabıt ta sosyn ony jalǵastyryp otyrdy. Ol bizdiń keı oqý quralymyz, sonyń ishinde oqýshy dápterlerin de, qalyń dápterlerdi de, bloknottardy da poshta arqyly Moskvadan tapsyryspen aldyrtty. Mundaı oqý quraldary men turmystyq keı jańa zattar shkafta ustalatyn. Ol kitap salýǵa arnalǵan shkaf edi. Onyń ishinde taǵy joǵarydaǵy zattarmen qatar, aýzy kilttelgen, kishkene kilti sheshemde bolatyn kishkentaı chemodan-baletka ishinde sheshemniń ámıanyndaǵy júretin, arasynda dúkennen satyp alynatyn azyq-túlik nemese zatqa jumsalatyn nemese bizge kúndelikti klýbqa kınoǵa beretin aqshasynan bólek artyq aqshasy, sondaı-aq ákemniń úkimetten Uly Otan soǵysy qatysýshysy retinde alǵan tósbelgisi men medaldary, sheshemniń «Ana dańqy» ordeni, «Ana dańqy» medaldary jáne osy tósbelgi, orden men medaldardyń kýálikteri saqtalady.

Munda kitaptar qoıylmaıdy, olar etajerkada turady. Munda ol kitaptardan bólek Moskva qalasynan 1954 jyly Shet tilder men ult tilder sózdikteriniń baspasynan shyqqan oryssha-qazaqsha sózdik (50000 sóz, jalpy redaksıasyn basqarǵan fılologıa ǵylymynyń doktory, profesor N.T. Saýranbaev) jáne medısına ǵylymynyń doktory, profesor, qazaqtyń ultjandy dáriger ǵalymy Arǵyn Súleımenov pen medısına ǵylymynyń kandıdaty Mamet Isambaevtyń qazaq álipbıi negizinde «Qazaqstan» baspasynan 1968 jyly shyqqan «Medısınalyq anyqtamasy» jáne taǵy bir ultjandy qazaq ǵalymy, Qazaq SSR-niń eńbek sińirgen dárigeri Estóre Orazaqovtyń «Qazaqstan» baspasynan 1967 jyly shyqqan «Dárigerlik keńes» eńbegi jáne A.M. Emelánovtyń Moskvadan 1974 jyly «Ekonomıka» baspasynan shyqqan («Qazaqstan» baspasy, qazaqsha aýdarmasy, 1975) «Ekonomıkanyń jáne aýyl sharýashylyq óndirisin basqarýdyń negizderi» kýrsy boıynsha metodıkalyq qural» jáne Almatydan 1972 jyly Qazaq Sovet Ensıklopedıasynyń Bas redaksıasy shyǵarǵan qazaq halqynyń tuńǵysh ensıklopedıasy turady.

Shkaf kilti sheshemde bolady. Kilt suraǵan bizden sheshem «Qandaı pánge jańadan dápter arnamamaqsyń?» dep surar edi. Sosyn sheshem shkaf kiltin berip jatyp: «Dápterdi búldirmeı paıdalan. Dápter de adam eńbegimen jasalatynyn bilesiń be?» der edi.

Joǵarydaǵy kezinde ákem satyp alǵan qazaqtyń ataqty dáriger ǵalymdarynyń kópshilikke arnaǵan medısınalyq taqyryptaǵy eńbekteri keıin bizge N.V. Gogol atyndaǵy Qyzylorda pedınstıtýtynyń Qazaq tili men ádebıeti mamandyǵynda oqyp júrgende 3-kýrsta 2-semestr kezinde oqytylǵan «Medısınalyq daıyndyq» páninde de kishkene járdemin tıgizgen edi. Pándi joǵary medısına bilimi bar kásibı maman – Qyzylorda qalalyq aýrýhanasynyń terapevt-dárigeri júrgizdi. Ol jaqsy pedagog boldy. Sondyqtan ba, bizdiń 19-oqý tobynda oqyǵan stýdentterdiń kóbi – bolashaq orta mektep muǵalimderi bul pándi qyzyǵýshylyqpen ynta qoıyp oqydy jáne pánniń qorytyndysynda bul pánnen komısıa qabyldaǵan emtıhandy kóbi jaqsy kórsetkish baǵaǵa da tapsyryp shyqty.

Bul 19-oqý tobymyzdyń 1-kýrstan bastap bolǵan starostasy jańaqorǵandyq qyz Quttyqyz boldy. Ol oqý ornyn úzdik bitirgen. Proforg Shynar, al komsorg Nurjamal boldy. Topta uldardan menen ózge Berik, Semeteı esimdi Kókshetaýdyń jigitteri oqydy. Bul meniń ınstıtýttyń aqyly daıyndyq kýrsy tobynan keıingi 1989 jyly stýdent atanǵasyn oqyǵan K-19 toby. Men odan keıin de K-10 oqý tobymen de oqyp, pedınstıtýtty 1994 jyly sol toppen bitirdim. K-10 oqý toby da, K-19 da ınstıtýtty 1994 jyly tamamdady. Al osynda 1995-1999 jyldar arasynda oqyǵanda áýeli 1995 jylǵy 28 shildedegi shyqqan buıryqpen (Instıtýtqa qujatym ótkizilgen kún 1995 jylǵy 14 shilde. Qolhattyń nómiri №160) kúndizgi bólim 1-kýrstaǵy IP-Z5 oqý tobynyń stýdenti bolyp, sonan soń ınstıtýt rektory B.S, Dosmanbetovtiń bergen ruqsatymen, 1995 jylǵy 19 jeltoqsanda shyqqan buıryqpen syrttaı bólim 2-kýrs P-14 oqý tobyna aýysyp oqyp, 1999 jyly Qorqyt Ata atyndaǵy Qyzylorda Memlekettik ýnıversıtetin Memlekettik biliktilik komısıasynyń 1999 jylǵy 4 naýryzdaǵy shyǵarǵan sheshimimen berilgen «Zańger-oqytýshy» biliktiligimen bitirip shyqtym. Bul topta quqyq qorǵaý salasy qyzmetkerleri oqydy. P-14 tobynda oqyǵan Qazalynyń stýdentterin ataı ketsek, mılısıa mektebiniń burynǵy túlegi zańger, Qazaly aýdany boıynsha MTK-nyń maıory, sonan soń Qazaly aýdandyq ishki ister bóliminiń podpolkovnıgi, tergeý bólimi bastyǵy Naǵashybaı Narymbetov, Qazaly aýdandyq ishki ister bóliminiń aǵa leıtenanty Bıgeldi Dármenov jáne Qazaly aýdandyq ishki ister bólimi qyzmetkeri Sáýle Qaınazarova jáne de bizben kýrstas stýdent, P-24 orys oqý tobynda oqyǵan qazalylyq mekteptiń quqyq páni muǵalimi, keıinnen Qyzylorda oblystyq balalardyń quqyǵyn qorǵaý basqarmasynyń basshysy bolǵan Arman Qarjaýbaevtar oqydy. Olar sol kezde bul jerde 4 jyl oqyǵanda «Quqyqtaný» kafedrasyndaǵy zańger oqytýshy-ǵalymdar ótip jatqan sabaqtardan birde-bir qalmaǵan tártipti shákirtter boldy.

Tek joǵarydaǵy medısına ǵalymdarynyń kitaptary ǵana emes, sonymen birge kezinde taǵy da ákem satyp alǵan qazaq til bilimi salasy ǵalymdary arasynda da jaqsy tanys oqýlyq dep aıtýǵa bolarlyq kitap Ǵ. Ábýhanovtyń «Qazaq tili» oqýlyǵy da (leksıka, fonetıka, morfologıa men sıntaksıs) men 1989 jyly jazda N.V. Gogol atyndaǵy Qyzylorda pedagogıkalyq ınstıtýtynyń «Tarıh-fılologıa» fakúltetiniń «Qazaq tili men ádebıeti» mamandyǵyna qujat tapsyrǵan kezde qazaq tili men ádebıeti mamandyǵyna oqýǵa túsýdiń talapkerge qoıylatyn sol ýaqyttaǵy zańdy talaby boıynsha ana tili men ádebıetinen alynatyn jazbasha (orta mektepte oqytylatyn oqý baǵdarlamasynan, bolmasa erkin taqyrypqa shyǵarma jazý jumysy) túsý emtıhanynan soń baryp qabyldanatyn qazaq tili men ádebıetinen orta mekteptik baǵdarlamadan alynatyn aýyzsha túsý emtıhanyna daıyndalý kezinde de eleýli túrde járdemin tıgizgen edi.

Sonymen birge kezinde ákem satyp alǵan taǵy eki kitap ta tek ınstıtýtqa sol mamandyqqa túskesin baryp qana nazar aýdararlyq dúnıelerge aınaldy. Bul kezinde ákem Engels sovhozynyń baılanys bólimshesiniń bastyǵy bolyp istep júrgende satyp alǵan kitaptyń biri Qazaq SSR Ǵylym akademıasy Til bilimi ınstıtýtynyń «Ǵylym» baspasynan 1967 jyly jaryqqa shyǵarǵan, ǵylymı qyzmetkerler men joǵary oqý orny stýdentterine arnalǵan «Qazaq tiliniń gramatıkasy» (II bólim. Sıntaksıs. Redaktorlar alqasy: M. Balaqaev, T. Qordabaev, A. Hasenova, A. Ysqaqov. Jaýapty shyǵarýshy: N. Ysqaqova) kitaby bolsa, al ákem satyp alǵan kitaptyń ekinshisi Qazaq SSR Ǵylym akademıasy Til bilimi ınstıtýtynyń «Ǵylym» baspasynan 1969 jyly jaryqqa shyǵarǵan, qazaq tili govorlarynyń leksıkalyq júıesi jaıynda nedáýir málimet beretindeı 6000-ǵa jýyq sóz qamtylǵan, ǵylymı qyzmetkerler men joǵary oqý orny stýdentterine, muǵalimder men baspasóz qyzmetkerlerine arnalǵan, osy salada tuńǵysh qurastyrylǵan kólemdi eńbek «Qazaq tiliniń dıalektologıalyq sózdigi» edi. Qurastyrýshylar: J. Dosqaraev, Q. Aıtazın, Sh. Bekturov, J. Bolatov, Ǵ. Qalıev, O. Naqysbekov, Á. Nurmaǵambetov, S. Omarbekov, Sh. Sarybaev. Redkollegıa: Ǵ. Musabaev (jaýapty redaktor), İ. Keńesbaev, Ǵ. Qalıev, O. Naqysbekov, J. Bolatov, Sh. Sarybaev.

1989 jylǵy jaz aıynda Qyzylorda pedınstıtýtynyń «Tarıh-fılologıa» fakúltetiniń «Qazaq tili men ádebıeti» mamandyǵyna túsý úshin (Instıtýtqa qujatym qabyldanǵan kún 27 maýsym, 1989 jyl. RASPISKA №1) tapsyrǵan túsý emtıhandarymdy Qyzylorda pedagogıka ınstıtýtynyń qazaq tili men ádebıetine 1989 jyly bizden, talapkerlerden, túsý emtıhandaryn alǵan emtıhan komısıasy 4 (jaqsy) degen baǵalarǵa baǵalap, Qyzylorda pedınstıtýtynyń qazaq tili men ádebıetine sol 1989 jyly bólingen 21 orynnyń birine 1989 jylǵy 2 tamyzdaǵy shyqqan buıryqpen 1-kýrsqa stýdent bolyp qabyldanǵannan keıin, 1994 jyly jaz aıynda osy pedınstıtýtty bitirý úshin tapsyrǵan emtıhandarymdy bizge Memlekettik emtıhandaryn ótkizgen emtıhan komısıasy 5 (óte jaqsy) degen baǵalarǵa baǵalap, Memlekettik emtıhan komısıasynyń 1994 jylǵy 17 maýsymdaǵy shyǵarǵan sheshimi boıynsha berilgen «Qazaq tili men ádebıeti pániniń muǵalimi» degen dıplommen birge Qyzylordadaǵy «Nasıhat» kitap dúkeninen, Qyzylordanyń «Shuǵyla» yqshamaýdanyndaǵy ornalasqan «Mıras» kitap dúkenderinen meniń de oqyp júrgen ýaqta ár kezeńde satyp alyp turǵan azyn-aýlaq kitabymdy kórip, sheshem kitabyńdy salyp qoı dep osy kezde joǵarydaǵy shkaf kiltin maǵan ustatty. Osydan bastap soǵan deıin ýaqyt sheshemde saqtalǵan, ákemniń osy shkafta turǵan qujattarynyń jartysy meniń ıeligime kóshti.

Al ákemniń dokýmentteriniń 40-jyldardyń ishinde toltyrylǵan jartysyn men oqýshy kúnimde oınap júrip, saraıdaǵy eski sandyq ishindegi qara papkada jatqan jerinen kórgen edim. Olar úıden eski sandyqpen qatar ańdamaı shyǵyp qalǵan. Aýlada kezinde ákem saldyrǵan birneshe saraı, qurylys boldy. Biraq únemi qulyptaýly turatyn bul saraıǵa eshkim kire bermeıtin. Onda qoldanystan shyǵyp eskirgen zattar shyǵarylǵan. Bul saraıǵa sonymen birge kıiz úıdiń súıegi jınalyp qoıylady. Jyǵylǵan kıiz úı jabdyqtary kúzde kirgizilip, jınalady. Órmek te sol saraıǵa qoıylady, baqan da sonda turady. Al jazda úı tigiletin kezde saraı ashylyp, kıiz úı alynady. «Shańyraqty baqanmen kóterip ustap tur», – deıdi sheshem sol kezgi oqýshy bala maǵan, janyna Gúlzadany alyp, ózi bas bop kıiz úıdi esiktiń aldyna ózi tigip jatyp. Sálden keıin dóńgelengen shańyraqty jan-jaǵynan qatarlasa shanshylǵan ýyqtar nyq kóterip ustap turady.

Jalpy, bizdiń týǵan jerimizdiń tarıhynda Engels sovhozy qurylǵan 1963-ke deıingi kezeńde ol jerde kolhoz boldy. Engels sovhozy qurylǵan 1963-ke deıingi kezeń jáne Engels atyndaǵy sovhoz qurylǵan 1963-ten keıingi kezeń. Bizdiń týǵan jerdiń sovettik kezdegi tarıhynyń ózi de ishteı ózi osylaı bólinip turady. Mine, ákem týǵan jerdiń tarıhynyń osy kolhozdyq kezeńi ýaqytynda, ıaǵnı 1963-ke deıingi kezeńde mektep shákirti, soǵystaǵy Qyzyl Armıa qatarynda qyzyl ásker, kolhoz basqarmasynyń sekretary, mekteptiń meńgerýshisi, muǵalim jáne №9 Arandy aýyldyq Sovetiniń sekretarlyǵyna saılandy. On eki jyl mádenı-aǵartý jumysynda istedi (Arandy aýyldyq Sovetine qarasty oqý úıi jáne kitaphana úıi: 1947-1951 jyldar jáne 1954-1963 jyldardyń arasy), on eki jyl qatarynan № 9 Arandy aýyldyq Sovetiniń depýtattyǵyna saılandy (1947-1959 jyldar arasy).

Al 1963 jylǵy aqpanda kolhozdar negizinde Engels sovhozy qurylǵannan keıin baryp, sol 1963 jyldyń mamyrynda jańa qurylǵan Engels atyndaǵy sovhozdyń baılanys bólimshesiniń bastyǵy qyzmetine taǵaıyndalady. 1965 jyldyń 14 naýryzynan bastap Arandy aýyldyq Sovetiniń depýtattyǵyna saılanady. Ákemniń ózine jeke úı salyp júrgen kezi de osy kez, oǵan 1967 jyly kirgen.

Joǵarydaǵy qujattar kolhozdyq kezeńde toltyrylǵan. Ol qujattar ishinde 1943 jyly ákeme Armıadaǵy bólimde ishine kitapsha ıesi ákemniń qolyn qoıdyrtyp berilgen qyzyl ásker kitapshasy jáne keńestik Otandy qorǵaý úshin shaıqasta jaraqat alǵany jónindegi 1944 jyly bergen, sanıtarlyq qyzmettiń bastyǵy qolyn qoıǵan anyqtama qujaty jáne Lenıngrad qalasynda medkomıssıa bastyǵy, medısına qyzmetiniń kapıtany Vaısmannyń 1944 jyly bergen qujaty jáne aýdannyń áskerı komısary Qazaly qalasynda 1944 jyly bergen, ákemdi densaýlyq jaǵdaıyna baılanysty áskerı mindetten bosatý jóninde ishine ákemniń maıdannan kelgen óńirine gvardıalyq belgisi taǵylǵan áskerı formasymen túsirgen fotosýretin jabystyrǵan kýálik qujaty jáne 1945 jyly Sartóbe aýlsoveti tóraǵasy İzbaqyshev pen sekretary Ótepovtiń jáne 1947 jyly Jdanov kolhozy tóraǵasy Durysbaev pen sekretary Elýbaevtyń jáne 1948 jyly Jdanov kolhozy tóraǵasy Durysbaev pen sekretary Kelmaǵanbetovtiń, Arandy aýlsoveti tóraǵasy Baımahanov pen sekretary Baıdýllaevtyń jáne 1949 jyly Arandy aýlsoveti tóraǵasy Baımahanov pen sekretary Ábdihalyqovtyń bergen qujattary jáne 1950 jyly Jdanov kolhozynyń tóraǵasy Álı Saǵymbaevtyń Arandy aýlsovetiniń oqý úıiniń meńgerýshisi ákemdi partıaǵa kandıdattyqqa usynyp qolyn qoıǵan jáne onyń astyna Jdanov kolhozy bastaýysh partıa uıymy sekretary Kelmaǵanbetov te qolyn qoıǵan kepildemesi jatty. Bul qujattar saraıdaǵy sandyq ishindegi eskirgen papkada men kórgen oqýshy kúnnen keıin de taǵy da on shaqty jyldaı ýaqyt jatyp qaldy. Ákem osy qara papkany burynǵy kolhozdyq kezeńdegi qyzmetteriniń birinde ustaǵan bolý kerek dep oılaımyn.

1994 jylǵy kúz aılarynyń birinde osy saraıdaǵy keıbir eskirgen zattardy aldyn ala jınastyryp qoıǵannan keıin, Beıbit, Orynbaı, Aıtýǵandar osy jigitterdiń biriniń traktor telejkasyna salyp shyǵaryp tastaǵan edi (Aıtýǵan, Beıbit sol ýaqta sovhozda traktor júrgizgen jigitter. 1994 jylǵy aýyl tarıhynda Engels s-y áli bar. Dırektory Ońdasyn Jarasov). Sonyń aldynda ǵana joǵarydaǵy ákemniń qujattaryn alyp, úıdegi ózge qujattaryna qostym. Al budan keıin de jańarǵan, jańǵyrǵan ýaqyt eski zattar, kıim, buıymnyń mańyzyn túsirse de, buryn toltyrylyp, mór basylyp, bastyqtar qol qoıǵan qujattardyń mańyzyn joımady, qaıta burynǵydan da arttyra tústi. Kitaptyń da mańyzyn joıǵan joq. Joǵarydaǵy Beıbit («A» synyby), Orynbaı, Aıtýǵandar mekteptiń 86-jylǵy túlekteri. Beıbit bizge bıologıadan sabaq bergen ustaz, joǵary kategorıaly muǵalim Esirkep Ábdirnıazov aǵaıdyń balasy.

***
Saqan mektepte óte úzdik oqydy. Bárimiz birge oqyǵan eki synyp oqýshylarynyń arasynan matematıka pánine kelgende asa júırik oqýshy osy Saqan boldy. Atap aıtqanda, Qojabaqy mektebiniń 80-jyldardaǵy tarıhynda oqý úlgerimi jaǵynan óte úzdik kózge túsken dara er bala boldy. Sondyqtan 1979 jyly bastaýyshty Nuǵyman aǵaıdyń aldynan endi bitirip kelgen bizge Qojabaqy mektebiniń tarıhynda óte úzdik matematık uldar bolǵan (mekteptiń osy eki shákirtine apaıdyń sol kezgi bergen baǵasy), Qojabaqy mektebin 1954 jyly «Kúmis medalǵa» bitirgen túlegi Ábı Dáýletkerimovti, 1974 jyly «Altyn medalǵa» bitirgen túlegi Aınur Qoshqarbaevty bizge ár sabaq saıyn aýzynan tastamaı úlgi etip aıtatyn matematıka páninen dáris bergen ustazymyz Aınash apaı ony da joǵary baǵalap, bolashaǵynan úmit kútti.

Saqan mektepti bitirgesin Almaty qalasyna oqýǵa baryp, túse almaǵasyn sonda qap qurylysta istep, bir jyldan soń 1987 jyly jazda 18-ge tolýyna baılanysty kúzgi shaqyrylymmen Sovet Armıasy qataryna alynyp, ony 1989 jyly kúzde aıaqtaǵasyn Qyzylordadan ınjener mamandar daıyndaıtyn oqýdy bitirdi. Bolashaq jaryn da sol jerden tapty. Bertinge deıin Qyzylordada irgeli eki joǵarǵy oqý orny boldy. Onyń biri – jalpy bilim beretin mektepterde qyzmet isteıtin pedagog kadrlardy daıyndaıtyn joǵary oqý orny da (Qorqyt Ata atyndaǵy Qyzylorda pedınstıtýty (burynǵy N.V.Gogol atyndaǵy Qyzylorda pedınstıtýty), al 1996 jyly oqý orny Qorqyt Ata atyndaǵy Qyzylorda gýmanıtarlyq ýnıversıteti bolyp qaıta quryldy), al ekinshisi – ınjener mamandaryn daıyndaıtyn joǵarǵy oqý orny. Al 1998 jyly osy eki joǵary oqý orny qosylyp, Qorqyt Ata atyndaǵy Qyzylorda memlekettik ýnıversıteti sodan baryp qurylǵany belgili.

Qyzylordanyń polıtehnıkalyq ınstıtýtynyń irgetasy 1976 jyldan, Jambyl gıdromelıoratıvtik-qurylys ınstıtýtynyń Qyzylorda fılıalynan bastalady. Atalmysh oqý orny 1990 jyly Qyzylorda agroónerkásip óndirisi ınjenerleri ınstıtýty bolyp qaıta quryldy. Al 1992 jyly bul joǵarǵy oqý ornyna ınstıtýttyń oqytýshy-professor jáne stýdentteriniń usynysymen jáne Qyzylorda qalasy halqynyń qoldaýymen qyzylordalyq ataqty kúrishshi, kúrishten ónim alýdan dúnıejúzilik rekord jasaǵan eki márte Sosıalısik Eńbek Eri, Memlekettik syılyqtyń laýreaty Ybyraı Jaqaev atanyń esimi berilgen. Al 1996 jyly Ybyraı Jaqaev atyndaǵy Qyzylorda agroónerkásip óndirisi ınjenerleri ınstıtýty Ybyraı Jaqaev atyndaǵy Qyzylorda polıtehnıkalyq ınstıtýty bop qaıta quryldy.

Saqan dep otyrǵanymyz, joǵaryda aıtylǵandaı, «Ananyń kóńili» áńgimesindegi Saqan. Saqan bul áńgimeni ilgeride týǵan jerge baryp, áke-sheshesine quran oqytyp qaıtqan óziniń bir saparynda Qyzylorda qalasyndaǵy óz úıinde dastarqany basynda áńgimelesip otyrǵanda aıtqan bolatyn. Onda Qyzylordanyń «Mereı» yqshamaýdanynda turatyn kezi. Sol kezde aýyldaǵy úı jaqta turatyn kórshimiz Bodan aǵanyń úıine baryp, bas-kóz bop júrińiz dedim deıdi. Sonda kórshimizdiń anasynyń aıtqany. Bodan Sádenov sovhozda júrgizýshi boldy. Onyń anasy İńkár áje Uly Otan soǵysy tylynda qajyrly eńbek etken áıel adam retinde baǵalanatyn jáne kópti kórgen, kóp jasaǵan adam retinde jańa bas qosqan jastar da bata alatyn. Saqandar aýylda az rý ekeni ras. Olar Qaramashaqtan, al biz Jamanaqtan taraımyz. Qaramashaq ta, Jamanaq ta Álimniń balasy. Qaramashaqtardy Tórtqara dep, al Jamanaqty Shekti dep te aıtady. Biraq azan shaqyrylǵan attary – Qaramashaq, Jamanaq. Álimniń endi bir balasynyń aty – Ulanaq. Ulanaqty Qarakesek dep ataıdy. Qaramashaqtyń Tórtqara dep, Jamanaqtyń Shekti dep atalýlarynyń ózindik túsinigi bar. Al Ulanaqtyń Qarakesek atalýynyń sebebi Álimniń ákesi Qarakesekpen baılanystyrylyp túsindiriledi. Jalpy, Álimniń ákesi Qaıyrbaı-Qarakesekten úsh ul týǵan: Baısary, Álim, Shómen. Baısarynyń anasy bólek te, Álim men Shómenniń anasy bir. Qaǵaz anadan týǵan. Tórtqara, Shektimen qosa Álimniń alty balasynyń ishindegi Qarakesekti de qozǵaǵan sebebimiz – ákemniń naǵashy jurty osy Qarakesek rýy. Ákemniń anasy Ulbolsyn ana Qarakesektiń qyzy. Sondyqtan Qarakesekter ákemmen qatty qaljyńdasady eken. Ákem de kezinde naǵashy jurty – Qarakesekterdi anamnyń shyǵyp otyrǵan jeri dep ishtartyp turǵan kórinedi. «Qarakesekterdiń qaljyńy» áńgimesinde de bul týraly aıtylǵan.

Ákemniń naǵashy atasy Qarakesek Erimbettiń uly bolmaǵan, biraq alty qyzy bolǵan. Olar Ulbolsyn, Qyzbolǵan, Maqpal, Maýyty, Masaty jáne Meıirhan. Ákem osy alty qyzdyń biri – Ulbolsyn anadan dúnıege kelgen. Al Qojabaqy aýyly biletin júrgizýshi Qazybek Náshenov aǵamyz osy alty qyzdyń biri – Meıirhan ájeden týǵan. Meıirhan áje berige deıin ómir súrdi. Sheshem 1942 jyly dúnıeden ozǵan óziniń enesi Ulbolsyn anamyz týraly aıtqan bir áńgimesinde: «Kelin bolyp túskenimde úlkender jaǵy: «Shyraǵym, eneń bir áıel zatynyń ishindegi estisi bolǵan jan edi. Anasyna myna ortanshy bala kóbirek tartqan» dep otyratyn» deıtin keıin eseıgen soń Qazaly aýdandyq partıa komıtetinde jáne Qazaly aýdandyq bilim bólimderinde jaýapty qyzmetter istegen maman, mekteptiń dırektory bolǵan, aýdandyq mádenıet bóliminiń bastyǵy bolǵan, Qazalynyń bilim bólimi tarıhyndaǵy esimi belgili pedagog maman bolǵan ákemniń týǵan inisi Baıbolat Qaraqulov aǵamyz týraly.

Al ózimizdiń naǵashy jurtymyz – Keteler. Sheshem – Keteniń qyzy. Al Kete rýyna baılanysty Ketebıke anamen baılanystyryla aıtylatyn áńgime bar. Sheshemniń óz atasy Kete Orazbaıdan tórt ul týǵan. Olar: Keýlimjaı, Ámirjaı, Mamyrbaı jáne eń kishisi 1900 jyly týǵan sheshemniń ákesi Qońyrbaı. Al naǵashy atasy, «bes Syrlybaıdyń» biri – Mámetekten taraǵan Báıkennen úsh ul, bir qyz. Olar: Almaǵanbet, Berdish, sheshemniń sheshesi Jánike jáne Toıbazar.

Kishkeneniń Úseninen shyqqan eski sóz, esti sózdiń kómbesi, qazalylyq belgili tarıhshy, ustaz Aqanjan Kelimbetov 2001 jyly Qyzylordada óz shańyraǵynda dastarqany basynda otyryp aıtqan áńgimesinde osy Kishkeneniń Asanynyń Mámetegine bergen baǵasynda: «Asannyń Mámetegi degen sóz qonǵan rý edi. Odan kezinde aqyn shyqqan jer» dedi. Al Kishkeneniń Úsen rýynan shyqqan taǵy bir aqyn Nursultan Jubatulynyń aqyndyq qýaty jaıly pikirinde: «Nursultan Jubatov degen – baýyrynan jaraǵan júırik» dep baǵa berdi. Biz tuńǵysh ret respýblıkada ǵylymı joba etip qorǵap shyqqan aqyn Baınazar Ótepuly da osy Kishkeneniń Úsen rýynan shyqqan aqyn bolatyn. Iaǵnı Aqanjan aǵaıdyń aıtýynda, adam balasy úshin sózdiń jolyn ustaný degen de – bir qasıet eken. Óıtkeni sóz óneri degen de ekiniń biriniń boıyna qona bermeıtin qasıet kórinedi. Mysaly, ataqty Kishi júz Jaqaıym Jetes bı kezinde meshit ustap Kishkeneniń alty balasyn bir-birinen alalamaı sabaq berip saýattandyrǵan Kishkeneniń Jolshara rýynan shyqqan Ramberdi ıshandy boıyna sóz qonǵandyǵy úshin de qatty qurmettegen. Óıtkeni Ramberdi ıshan tek din jolyn ǵana emes, sonymen birge sózdiń de jolyn ustanǵan tilmar jan bolǵan, óleń de jazǵan kisi. Bul týraly halyq ýaǵynda Jetes bıden: «Ózińiz ataqty Jetes bı bola tura Ramberdini sonsha qurmettep onyń aldynda ne úshin kishireıesiz?» dep suraǵanda, sonda Jetes bı Ramberdi týraly: «Men bir atqa minsem, Ramberdi eki atqa minip júrgen joq pa» dep jaýap bergen din ıesi ıshannyń sonymen birge tilmar, sózge de sheshen adam ekenin meńzep.

Táýelsizdikten soń 1998 jyly Qazalynyń Birlik aýylynda Ramberdi ıshan meshiti ashyldy. Aldyn ala sol kezgi Qazaly aýdanynyń ákimi Bolatbek Pusyrmanov jáne sol kezdegi Arandy aýyldyq okrýginiń ákimi Shattyq Ahmetovter kelip sóılep ashady dep josparlanǵan, Kishkeneniń Jolshara rýynan shyqqan, talaı jyldar basshy qyzmetterde istegen belgili pedagog Amangeldi Esetov aǵaı júrgizedi dep kútilgen Birlik aýylyndaǵy Ramberdi ıshan meshitiniń ashylý saltanatynyń senarıin jazyp daıyndaý maqsatynda Birlik aýylynda ótken máslıhatqa Qojabaqy aýylynan kep qatysyp júrgenimizde joǵarydaǵy áńgimeni sol jerge jınalǵan úlkenderdiń aýzynan dastarqan ústinde estigen edik. Senarıge bir keregi bolar dep aıtqan edi. Myna Ramberdi ıshandy keı adam tek meshit ustaǵan, dinniń jolyn ustanǵan adam dep qana oılap júr, ol sonymen birge sózdiń de jolyn ustanǵan adam, óleń de jazǵan kisi dedi. Senarıge kirgizildi. Ol ýaqytta Kishkeneniń Jolsharasynyń ishindegi ýájdi sóz aıtar aqsaqaldarynyń biri jáne aýdandaǵy aqsaqaldardyń biri, 40 jyl ýaqyt jergilikti saılanbaly memlekettik bılik organy – Sovettiń atqarý komıtetiniń tóraǵasy bolǵan Temirbaı Emeshuly aqsaqal bar. Bizdi óz kóligimen meshittiń ashylýyna baılanysty máslıhat ishinde bolsyn dep arly-berli qatynatyp júrgen – sol Temirbaı Emeshov aqsaqaldyń úlken uly, Kishkeneniń Jolsharasy, ol da 40 jyl basshy qyzmette istegen, komsomoldy basqarǵan, 30 jyldan asa ýaqyt mektep basqarǵan №25 orta mekteptiń sol kezgi dırektory Almas Temirbaıuly.

Ájemniń aǵalary Almaǵanbet pen Berdishtiń balalaryn Qojabaqy jaqsy biledi. Al ájemniń inisi Toıbazar Báıkenov týraly Bozkól aýylynyń turǵyndary jaqsy biledi. Sonymen birge sheshemniń ákesi Qońyrbaıdyń bir aǵasy Keýlimjaıdyń uly, usta kisi Kete Júsip týraly da Bozkól aýylynda turatyndar jaqsy biledi. Onyń aǵasy Keýlimjaı uly Júginis atamyz da usta bolǵan. Ol meniń oqýshy bala kúnimde 45 shaqyrym jerdegi aýdan ortalyǵy – Jańaqazaly poselkesinen qashyrmen keletin. Qashyryn esiktiń aldyna baılap qoıyp, sheshemniń, ıaǵnı nemere qaryndasynyń, qolynan shaı iship alyp, shóp basyna attanyp ketedi. Sonda jatyp shóp orady. Ol qashyrmen qaladaǵy malynyń qystyq shóbin sovhozdan daıyndap alý úshin kelgen.

Jalpy, Qońyrbaıdyń bir aǵasy Keýlimjaıdan Júginis, Júsip, Názıpa tarasa, al sheshem aıtýly molda bolǵan adam edi dep otyratyn endi bir aǵasy Mamyrbaıdan Bazargúl, Názigúl, Zeınolla, Naǵı taraıdy. Ámirjaıdan bala joq.

Men bastaýyshta oqyp júrgen kez 70-jyldarda ájem jaz aıynda naýqastan qysylyp úzileıin jatqanda sol kúni janyna joǵaryda atalǵan Bozkólde turatyn inisi Toıbazar Báıkenov kep otyrdy. Ol kisi sonda meni jumsap: «Ómirzaqqa aıtshy, Jánike qysylyp jatyr dep aıt» dedi. Ómirzaq dep otyrǵany – osy qysylyp jatqan ájem men janynda otyrǵan inisi Toıbazar aǵalarymyzdyń úlken aǵalary Almaǵanbettiń Engelstiń saýda salasynyń keńsesinde isteıtin qyzmettegi uly edi. Ájem dúnıe salǵanda adamdar: «Áı, Jánikedeı kempirler endi týmas. Bul kempirlerdiń súıegi myqty edi ǵoı», – dedi. Óıtkeni olar 1941-1945 jyldar arasyndaǵy soǵystyń tyldaǵy aýyrtpalyǵyn ıyǵyna kótere alǵan adamdar bolatyn. Qazaq tarıhyndaǵy aıtylatyn tárkileýdiń kezin de kórdi, ashtyq kezin de kórdi, ujymdastyrý ýaqytyn de ótkerdi. Onda Orazbaev Qońyrbaı men Orazbaeva Jánike jas semá bolatyn. Tuńǵyshy Abylaı Qońyrbaev 1925 jylǵy. Abylaı Qońyrbaev Qojabaqy aýylynda turdy. Bizden bir jyl keıin oqyǵan Roza esimdi jalǵyz qyzy boldy. Roza bala kúninde úıge jıi keletin. Ony Gúlzada apamnyń izine ergen jalǵyz sińlisi deıtin. Al sheshem birde men mektepte oqyp júrgen 80-jyldary óziniń aǵasy Abylaı Qońyrbaev týraly: «Abylaı buryn da úılengen. Úıinde de bolyp edim. Abylaı buryn qalada turdy. Abylaıdyń sodan qalada balasy bar» dedi. Keıin Jumadildá esimdi Abylaı Qońyrbaevtyń uly da ákesiniń týǵan-týystarymen izdep qatysty. Al inisi týraly sheshemniń: «Adam syılaýǵa kelgende óte ádepti bala edi. Sabaqqa kelgende alǵyr bala edi. Ábdilda ómirden erte ketti ǵoı» dep sóıleıtin óziniń izine ergen Ábdilda Qońyrbaev degen de inisi bolǵan.

Uly Otan soǵysy bastalǵannan keıin soǵysqa attanyp ketip, maıdanǵa artıllerıst retinde kirip, 1942 jyly jeltoqsan aıynda urys dalasynda habarsyz ketken sheshemniń ákesi Qońyrbaı Orazbaev 1941 jylǵy soǵysqa deıingi ýaqytta satýshy, saýda qyzmetkeri bop istegen jan. Sondyqtan tek ol tarıhtan habary bar adamdar ǵana sheshemdi: «Bul degen Qońyrbaı pirkánshiktiń qyzy ǵoı» dep sóıleıtin. «Pirkánshik» sózi tarıhı turǵydan alǵanda qazaq til biliminiń leksıkasynyń qoryndaǵy tarıhı sóz. Sózdik boıynsha beriletin maǵynasy «Saýda qyzmetkeri, satýshy» degen uǵym-túsinik beriledi. «Pirkánshik» sózi qazaqtyń tilshi-ǵalymdarynyń ǵylymı eńbegindegi keltirilgen derekter boıynsha qazaq dalasyna XIX ǵasyrda orys otarshyldyǵy arqyly kapıtalısik qarym-qatynastardyń dendep enýine baılanysty XIX ǵasyrdyń 2-jartysynan bastap sol kezgi baspasóz betinde aıqyn kórinis taba bastaǵan sózderdiń qataryna jatady.

Eger Qazalynyń 1941-1945 jyldaǵy Uly Otan soǵysy kezindegi tarıhyn oqyp otyrsańyz, onda tylda erlershe eńbek etken áıel jandar qatarynda Saltanat Qaraqulova esimdi áıel adamnyń esimine de kózimiz túser edi. Ol jóninde aýdan tarıhy jóninde baıandalǵan, 1998 jyly basylyp shyqqan tarıhı eńbek – «Ortaımaǵan qazany – qasıetti Qazaly» (Avtorlar: N.T.Musabaev, tarıh ǵylymynyń kandıdaty A.N.Musabaeva. Jaýapty shyǵarýshy jýrnalıs J.Mákenálıev) kitabynyń «Eldik pen erlik» bóliminde de aıtylady. Osy soǵys kezinde tylda erlershe eńbek etken áıel adamdardyń qataryndaǵy Saltanat Qaraqulova bizdiń Arandy qyrynyń turǵyny. Bizdiń bala kúnimizde aýylda, ıaǵnı Qojabaqy aýylynda turdy. Sonymen birge, aıta ketsek, bizdiń sol mektep oqýshysy kúnimizde keıin, 2001 jyly biz sol Qojabaqy aýylynan tuńǵysh ret jáne aýdanda ádebıet seksıasynan tuńǵysh jazylǵan, sonan soń respýblıkalyq ǵylymı jobada fılolog ǵalymdardyń aldynda «Halyq aqyny Baınazar Ótepov shyǵarmashylyǵyndaǵy el taǵdyry jáne aqyn óleńderiniń kórkemdik máni» degen taqyrypta qorǵap shyqqan (respýblıkalyq ǵylymı jobalar jarysynyń II dárejeli dıplomy, qorǵaǵan – 1985 jyly týǵan G. Baınazarova), 1984 jyly dúnıeden ótken aqyn Baınazar Ótepov te aýylda, Qojabaqy aýylynda turdy. Birde bizdi, mekteptiń alqyzyl galstýk taqqan bir top mektep pıonerlerin – «Qyzyl izshiler» tobyn mekteptiń sol 80-jyldardaǵy tárbıe isterin uıymdastyrýda róli óte zor bolǵan mamany, aǵa pıoner vojatyı Roza Ábdirasheva apaıdyń aýyldyń kolhozdyq kezeńiniń kýási bolǵan basqa da birneshe jasy úlken kisilerdiń shańyraǵymen birge sol kezeńniń kýágeri Baınazar Ótepovtiń shańyraǵyna da ol kisiniń aýzynan áńgime tyńdap, jazyp alýǵa bastap alyp barǵany bar.

Sol joǵaryda aty atalǵan Saltanat Qaraqulovanyń bir kezde ózi kózi kórgen Uly Otan soǵysynan qaıtpaı qalǵan sheshemniń ákesi Orazbaev Qońyrbaıǵa kezindegi bergen baǵasynda Qońyrbaı Orazbaev jaıynda: «Qońyrbaıdyń minezinde azamattyǵy bar jan boldy. Qońyrbaı degen attyń ústinde tip-tik otyratyn qoıý qara murtty kisi edi» dep sýrettegen edi. Bizdiń úıde keshegi 90-jyldarǵa deıin sheshem dúnıeden ótemin degenshe attyń eki er-toqymy jáne attyń eki qamshysy saqtalyp keldi. Bul er-toqymnyń bireýi soǵystan qaıtpaǵan sheshemniń ákesi Qońyrbaı Orazbaevtyń er-toqymy bolsa, al ekinshi er-toqym ákemniń er-toqymy. Eki attyń qamshylary da ákemniń qamshylary.

Ákem attyń jaıyn bala kúninen bilgen. Oǵan sheshemniń aıtqan myna áńgimesi dálel bola alady. «Ákeń alǵash elden armıaǵa alynǵanynda, komandır orys jigiti eken. Sonda álgi orys jigiti ákeńnen: «Attyń jaıyn bilesiń be?» dep surapty. Ákeń ózi soǵysta bolǵan kezi týraly aıtqanda osylaı dep aıtatyn. Álgi orys jigiti: «Attyń jaıyn bilesiń be?» – dep surady deıdi. «Bilem» deıdi ákeń. Nege bilmesin, aýylda ósken bala emes pe?».

Qyzyl ásker kitapshasy boıynsha ákem jaıaý áskerde, gvardıalyq bólimde, ıaǵnı Lenıngrad maıdanyndaǵy 63-gvardıalyq atqyshtar dıvızıasynyń 190-gvardıalyq atqyshtar polkiniń 1-atqyshtar rotasynda bolǵan «strelok», atqysh qyzmetinen buryn áýeli artılerıalyq áskerde, ıaǵnı 87-jeke artılerıa dıvızıonynyń artılerıa parkinde «ezdovoı» qyzmetin atqarǵan. Sosyn artılerıadan soǵys kezinde Lenıngradta jáne onyń mańaıynda ornalasqan, Lenıngrad maıdany shtabyna tikeleı baǵynatyn, maıdan qolbasshylyǵynyń sońǵy rezervinde turǵan 36-zapastaǵy atqyshtar brıgadasynyń 389-zapastaǵy atqyshtar polkiniń 2-batalonynyń 4-rotasyna aýystyrylǵan. Sondyqtan joǵarydaǵy orys komandırdiń tarapynan ákeme «Attyń jaıyn bilesiń be?» dep qoıylǵan suraq osy alǵash «ezdovoı» qyzmetine baǵyttalǵanda qoıylǵan suraq dep oılaımyz. Óıtkeni artılerıadaǵy soldat «ezdovoılardyń» jumysy osy attarǵa baılanysty, artılerıa áskerindegi júk arbalaryna jegiletin attardy basqaratyn delbeshiler qyzmeti.

Sonymen birge aıta ketsek, ákem 1944 jyldyń tamyz aıynda maıdannan, Qyzyl Armıadan oralǵan soń, áskerı mindetti onyń densaýlyq jaǵdaıyn komısarıattyń 1944 jylǵy 4 qyrkúıektegi medkomıssıasyna salyp kýálandyrǵannan keıin, ony áskerı mindetten bosatý týraly Qazaly aýdany áskerı komısary qol qoıǵan KS №0133 sandy kýálikke («SVIDETELSTVO ob osvobojdenıı ot voınskoı obázannostı» kýáligi) sýret jıegine áskerı komısarıattyń dóńgelek gerbtik móri basylyp túsip, ákemniń maıdannan kelgen ústindegi áskerı kıimmen túsirilgen fotosýreti jabystyrylǵan.

Iaǵnı 1944 jyldyń tamyz aıynda sonyń aldynda ǵana 1941 jyldyń 8 qyrkúıeginen 1944 jyldyń 27 qańtaryna deıin 872 kún nemis áskeriniń qorshaýynda turǵan Lenıngradtan sol qalada ornalasqan áskerı gospıtáldiń medısına qyzmeti kapıtany, medkomıssıa bastyǵy Vaısman qolyn qoıyp, №268 áskerı evakogospıtaldiń dóńgelek móri basylyp túsip kýálandyrylǵan №188575 sandy qujatpen shyǵyp, Qazalynyń patshaly Reseıge qaraǵan tarıhynda salynǵan óziniń Qazaly temirjol stansasynan túsip, sol kezgi aýdanda maıdanǵa kómek berip jumys istep jatqan kolhozdardyń bireýi (Uly Otan soǵysy aıaqtalǵannan keıin 1946 jylǵy kórsetkish boıynsha Qazaly aýdanynda áli 61 kolhoz jumys istep jatty. «Ortaımaǵan qazany – qasıetti Qazaly» tarıh kitabynan alynǵan. Avtorlary: N.T. Musabaev, A.N. Musabaeva. Jaýapty shyǵarýshysy J.Mákenálıev. 112-bet) – óziniń týǵan kolhozy №9 Arandy aýyl Sovetine qarasty Jdanov kolhozyna qaraı asyǵa basyp kele jatqan, ákesi Qojahmet 1934 jyly, anasy Ulbolsyn 1942 jyly dúnıeden ótken, aldyndaǵy Jdanov kolhozyndaǵy semásynda ózin jolyna qarap kútip otyrǵan 16 jastaǵy inisi Baıbolat (Qaraqulov), 11 jastaǵy inisi Baımurat (Qojahmetov) esimdi týǵan eki inisi bar, sol kezde ózimen birge kele jatqan, sol kezgi Armıadaǵy jaýyngerdiń jeke basyn kýálandyratyn birden-bir qujaty Qyzyl ásker kitapshasynyń (1941 jylǵy 7 qazandaǵy Stalınniń Buıryǵymen engizildi) «Prohojdenıe slýjby» bólimindegi Armıadaǵy sońǵy qyzmet etken bólimi – 63-gvardıalyq dıvızıanyń polki 190-gvardıalyq polkiniń «190-ı Krasnoznam. gvardeıskıı strelkovyı polk» dep jazylǵan dóńgelek gerbtik móri basylyp túsip, komandırdiń qoly qoıylǵan jazbada áskerı ataǵyn «Gvardıı rádovoı» dep dep kórsetken (Rádovoı – voınskoe zvanıe, ýstanovlennoe v voorýjennyh sılah mnogıh gosýdarst v dlá soldat. V Sovetskıh Voorýjennyh Sılah vvedeno v 1943 g., do etogo – krasnoarmees. Sohranáetsá v sovremennoı Rossıı. Orys tilindegi tarıhı sózdikten alynǵan), sýrette áskerı kıim kıgen, keýdesiniń oń jaq omyraýyna gvardıa belgisi taǵylǵan, sol kezgi óziniń Arandy qyryna Uly Otan soǵysynan kele jatqan sol kezgi 19 jastaǵy soldattyń beınesi – osy.

Sonymen birge ákemniń 1944 jyly tamyz aıynda Armıa qatarynan kelgen soń óziniń týǵan kolhozynda komsomol jastardyń qataryna qabyldanyp, sol kezgi istegen alǵashqy qyzmetteri – óziniń týǵan kolhozy №9 Arandy aýyldyq Sovetine qarasty Jdanov atyndaǵy kolhozdyń basqarma sekretary jáne mektep meńgerýshisi, muǵalim qyzmetteri kezinde de ákem sol qyzmetteri ýaqytynda da óz jumystaryn atqa minip júrip istegen. Mysaly, sheshemniń ákemniń muǵalim bop júrgen kezi týraly aıtqan: «Jınalystan shyqqan ba, aldy keshqurym, eki muǵalim jigit bop aýdannan salt atpen kele jatqan ǵoı. Ol ýaqytta oqý bólimi bergi qalada» dep bastalatyn taǵy da bir áńgimesinde de sol ýaqytta muǵalimdik jumysta júrgen ákemniń atqa minip júrgenin kóremiz. Sondyqtan da joǵaryda aıtylǵan bizdiń úıde turǵan ákeme tıisti er-toqym men qamshylar ákemniń sol bir ýaqyttardaǵy 40-jyldardyń orta sheninen bastap istegen alǵashqy kezgi qyzmetteri, ıaǵnı ákemniń sonaý bir ýaqyttarda atqa mingen kezinen qalǵan estelikter.

Eger sheshem soǵys bastalar 1941 jyly 13 jastaǵy jasóspirim qyz bolsa, al ákem Uly Otan soǵysy bastalǵan 1941 jyly 16 jasar jasóspirim bala boldy. Ákem de 1941 jylǵy Uly Otan soǵysyna deıin-aq Sovet mektebine baryp, Sovet mektebinde oqyǵan. Sheshem de sol kezde Sovet mektebine baryp, sovettik mektepte oqyǵan. «Baıaǵyda latyn qarpimen jazýshy edik-aý» deıtin sheshem bul týraly.

Bizdiń qazaq jazý tarıhynda 1929 jylǵa deıin arab grafıkasyna negizdelip jasalǵan álipbı qoldanysta bolsa (mysaly, qazaq tiliniń dybystyq zańdylyǵyna sáıkes reformalanǵan Ahmet Baıtursynov jasaǵan ulttyq álipbı, «tóte jazý» sol kezde qoldanysta boldy. Bizdiń qazaq jazýy tarıhymyzda talaı qazaq balasy osy álipbımen saýatyn ashty), al 1929 jyldan 1940 jylǵa deıin bizdiń qazaq jazýy tarıhynda latyn grafıkasyna negizdelip jasalǵan qazaq álipbıi qoldanysta bolǵan bolatyn. Mysaly, ákemniń 1943 jyly jasy 18 jasqa tolýyna baılanysty zańǵa sáıkes Armıa qataryna alynyp, 1943 jyldyń naýryzynan 1944 jyldyń tamyz aıyna deıin Armıada bolǵan kezinen qalǵan qujattyń biri – onyń urys kezinde jaraqat alǵandyǵyn jáne onyń maıdanda bolǵandyǵymen baılanysyn kýálandyratyn qujat – 1944 jyldyń 9 naýryzy kúni keńestik Otan úshin shaıqasta jaraqat aldy dep jazylǵan «Spravka o ranenıı» degen sanıtarlyq qyzmettiń bastyǵy qol qoıǵan anyqtama qujat bolsa, osy anyqtamanyń syrtqy betine sonyń aldynda ǵana, ıaǵnı Uly Otan soǵysy bastalar aldynda ǵana, 1940 jylǵa deıin bizdiń jazý tarıhymyzda qoldanysta bolǵan latyn grafıkasyna negizdelip jasalǵan qazaq alfavıtimen basylyp shyqqan mektep oqýlyǵynyń betinen qıyp alynǵan qaǵaz jabystyrylǵan. Ol oqýlyqtyń betinen qıyp alynǵan qaǵazdy anyqtama qujat jyrtylyp ketpesin degen oımen 1944 jyly elge kelgen soń ákem jabystyrǵan bolý kerek. Osy anyqtama qujattyń syrtqy betine qıylyp jabystyrylǵan oqýlyq qaǵazynda tekst bar. Sol mátindi biz bala kúnimizde qyzyq kórip oqyp otyratynbyz. Onyń áripterin tanyp oqýǵa birden-bir kómekshi bolǵan – bizge mektepte oqytylatyn shet tili páni.

Bizdi 7 jasqa tolǵan soń mektepke 1-synypqa oqýǵa qabyldap alyp, bastaýyshta sabaq bergen alǵashqy ustazymyz, aqyn Nuǵyman Ábdirazaqov aǵaıdyń aldynan 1979 jyly bastaýysh mektepti bitirip úlken mektepke kelgennen keıin-aq, bizdiń mektepte oqytylatyn pánderimizdiń qataryna shet tili degen pán qosylǵan edi. Bir klasty ekige bóldi. Ana topqa aǵylshyn tili, bizge fransýz tili páni júrgizildi. Aǵylshyn tilin oqyǵan toptarǵa №25 mekteptiń joǵary bilimdi aǵylshyn tiliniń ustazdary sabaq berse, al bizge joǵary bilimdi shet tiliniń muǵalimi, fransýz tiliniń mamany, joǵary kategorıaly pedagog Qýanysh Kádirova apaı sabaq berdi. Ol №25 mektepte shet tilinen Táýelsizdik alǵan jyldardan keıin de sabaq bergen ustaz. Al №25 mekteptiń aǵylshyn tili páninen sabaq bergen baıyrǵy tájirıbeli ustazdarynyń biri – ol joǵary kategorıaly pedagog Gúljamal Qojamqulova apaı bolatyn. Ol apaı da №25 mektepte aǵylshyn tilinen Táýelsizdik alǵan jyldardan keıin de sabaq bergen ustaz.

Sonymen birge bizdiń sol oqýshy kúnimizde, ıaǵnı 80-jyldardyń ishinde Qyzylorda oblysynyń ortalyǵyndaǵy N.V. Gogol atyndaǵy Qyzylorda pedagogıkalyq ınstıtýtynyń aǵylshyn jáne fransýz tili mamandyqtary boıynsha joǵary bilim alyp oqyp jatqan bir top stýdentteri Qojabaqy aýylyna kelip, Qojabaqy mektebinen praktıkadan ótti. Olar synyptarǵa sabaq berýge jáne synyp jetekshilikke bekitildi. Bizge Almajan degen stýdent apaı bekitilgen edi. Ol apaı osy praktıkasynyń kezinde Qýanysh apaıdyń ornyna bizge fransýz tili páninen sabaq júrgizdi, matematıka páninen dáris bergen ustazymyz Aınash apaıdan keıingi bizdiń synyp jetekshimiz, qazaq tili jáne qazaq ádebıeti pánderiniń ustazy Jandilda Súndetov aǵaımen qatar bizge synyp jetekshi de boldy. Bir sózben aıtqanda, klaspen tolyqqandy jumys júrgizdi. Oqýshylar apaıdy qurmettep shyǵaryp saldy.

Shet tili páni keıin biz ózimiz de joǵarǵy oqý ornynda, Qazaq fılologıasy mamandyǵynda oqyp júrgende de oqytyldy. «Qazaq fılologıasy jáne tarıh» fakúltetiniń stýdentterine shet tili páni retinde arab tili páni júrdi. Odan bizge arab tiliniń joǵary bilimdi mamany, Almaty qalasyndaǵy ál-Farabı atyndaǵy Qazaq Ulttyq ýnıversıteti túlegi Baımahanova Sholpan apaı sabaq berdi. Arab tili pánin bolashaqta qazaq tili pániniń muǵalimi bolatyn stýdentter den qoıyp oqydy. Sondaı stýdentterdiń qataryna, mysaly, sol kezde bizdiń topta oqyǵan Juldyz, Janarlardy erekshe ataýǵa bolady. Olar orys tili pánin oqýda da belsendilik tanytty. Al orys tili pánin oqytqan – oqytýshy Muhıt Aqdáýletov. Sonymen birge Sholpan apaı bizge jaqsy tárbıeshi de bolǵan edi. Tek Sholpan apaı ǵana emes, sol kezde qazaq tiline memlekettik til mártebesi berilgen (1989 jyly 22 qyrkúıekte zańmen qazaq tiline memlekettik til mártebesi berildi) 1989-90 oqý jylynan bastap oqý ornynda óz aldyna fakúltet bolyp qurylyp, derbes shańyraǵyn kótergen «Qazaq fılologıasy jáne tarıh» fakúltetindegi Qazaq tili, Qazaq ádebıeti jáne sondaı-aq Tarıh kafedrasynyń barlyq ustazdary da bizge óz ónegeli isterimen jaqsy tárbıeshi boldy dep tolyq aıtýǵa bolady.

Sol kezde bizdiń kýrsymyzǵa qazaq ádebıetiniń ejelgi dáýirinen nemese jyraýlyq poezıa kezeńinen (Qazaq ádebıeti tarıhy pániniń leksıa sabaqtary) oqyp turǵan dáristerin kóbine «Biz ótken sabaǵymyzda...» dep bastap alyp, «Qoryta kelgende,...» degen sózdermen aıaqtap otyratyn fakúltettiń kafedra meńgerýshisi, ádebıetshi ǵalym, fılologıa ǵylymdarynyń doktory, profesor Temirhan Tebegenov sol kezde fakúltettiń óner jolynda jáne sabaqta úzdik kózge túsip júrgen stýdent qyz balalaryn bizge, 1-kýrs stýdentterine, ár kezde maqtanysh ete sóıleıtin edi. «Sender endi 5 jyldan soń bul jerden «Qazaq tili men ádebıeti pániniń muǵalimi» degen dıplom alyp shyǵasyńdar!» degen sózdi 1-kýrstarǵa ár ýaqytta kóterińki leppen aıtatyn ustaz pedagog ǵalym sol arqyly 1-kýrstyqtarǵa óner men bilim jolyn úlgi etti. Ol oı-pikirdiń bári de pedagog ustazdyń ózi aldynda dáris berip kele jatqan stýdentterin sol kezde bizge, 1-kýrstarǵa, syrttaı maqtanysh etip aıtyp tanystyryp otyratyn «Anaý 5-kýrstaǵy oqıtyn Qaldygúl, anaý 2-kýrstaǵy Lena, anaý 2-kýrstaǵy Jibek, Gúljahan» degen sıaqty sóılemderi ishinde jatatyn.

Sonymen birge belgili ǵalym Temirhan Tebegenov 1-kýrstarǵa aldymen Ult baspasóziniń oqyrmany bolýdy jáne Qyzylordanyń N.Bekejanov teatrynyń turaqty kórermeni bolýdy nasıhattady. Biz osy 1989-1990 oqý jylynda Qyzylorda pedınstıtýtynyń 1-kýrsynda oqyp júrgen kezde 1990 jyly 22 naýryzdan bastap alǵashqy sany jaryq kórgen, tuńǵysh redaktory belgili qazaq redaktory Jarylqap Beısenbaıuly bolǵan «Ana tili» Ult basylymyna sol kezde bizge, 1-kýrs stýdentterine, jazylýǵa baǵyt berip, ulttyq sananyń oıanýyna yqpal etken ustaz.

Al aıta ketsek, teatr synshylarynan jaqsy baǵa alǵan Qyzylorda teatry sol kezeń ýaqytynda da keremet qoıylymdarymen óz kórermenin qýantqan teatr. Sondaı qoıylymdar birin sol kezgi ýaqyt ólshemimen atasaq, biz 1988-1989 oqý jylynda osy Qyzylorda pedınstıtýtynyń jeti aılyq, aqyly daıyndyq kýrsynda oqyp júrgende aqyn-dramatýrg Iranbek Orazbaevtyń pesasy boıynsha sahnalanǵan «Kúshiginen talanǵan» spektakliniń teatrda premerasy qoıylǵan edi. Sahnalaǵan – teatrdyń bas rejısery Erǵalı Orazymbetov. Biz osy teatrdan sonymen birge stýdenttik shaqta rejıser Huseıin Temirov qoıǵan talaı spektáklderdiń de kórermeni boldyq.

Al ustazdyń sol kezde bizge, 1-kýrs stýdentterine, anaý Qaldygúl dep syrttaı maqtan etip aıtatyn stýdenti keıin respýblıkada qazaq til bilimi salasyndaǵy esimi belgili tilshi-ǵalym, fılologıa ǵylymdarynyń doktory, profesor, al sol kezde fakúltette 5-kýrsta oqyp júrgen stýdent, sonan soń oqý ornyn úzdik dıplomǵa aıaqtap shyǵyp, sonan soń bizdiń 19-oqý tobymyzǵa morfologıadan sabaq júrgizgen ustaz (Qazirgi qazaq tili pániniń semınar sabaqtary) – Esenova Qaldygúl apaı. Sonymen birge Qaldygúl apaıdyń sol kezgi 5-kýrstaǵy oqıtyn kýrstasy, oqýdy úzdik bitirgen aqyn Nurlybek Safın de, keıinnen qazaq jýrnalısıkasy men ádebıetindegi esimi belgili qalamger Nurlybek Samatuly, sol kezde bizge, 19-oqý tobymyzǵa, jyraýlyq poezıa kezeńinen (XV-XVIII ǵasyrdaǵy ádebı muralarymyz. Qazaq ádebıetiniń tarıhy pániniń semınar sabaqtary) sabaq júrgizdi. Ol sol kezde profesor Medeýáli aǵaıǵa «Jalǵyz tal» atty óleń arnaǵan aqyn. Profesor Medeýáli Bımaǵanbetov aǵaı kýrsymyzǵa sıntaksıstiń dáris sabaqtaryn oqyǵan ustaz. Al atalmysh óleń 1990-1991 oqý jylynda biz osy N.V. Gogol atyndaǵy Qyzylorda pedınstıtýtynda 2-kýrsta oqyp júrgen kezde oblystyq gazet redaktory Nurdilda Ýálıev basqaratyn Qyzylorda oblystyq «Lenın joly» gazetiniń jastarǵa arnalyp shyqqan betinde 1990 jylǵy 23 qarasha kúni jaryq kórdi. «Meniń «Jalǵyz tal» deıtin jalǵyz óleńim bar. Ońashada sony oqyp, kózime jas alamyn... Óıtkeni jastaıymnan jalǵyz óstim ǵoı» deıdi profesor ustaz «Jalǵyz tal» óleńiniń epıgrafynda. «Kórinbeı qalar qarańǵy tússe kúndizgi iz, Kóleńke basqan kóńilge kelip kún kirgiz. Bir óleńimen jylatý myńdy myqtylyq, Myń óleń jazyp tebirente almaı júrmiz biz» deıdi Qyzylorda pedınstıtýtynyń sol kezdegi oqytýshysy, aqyn, ádebıetshi Nurlybek Safın ustazǵa arnaǵan óz óleńinde. Qyzylorda pedınstıtýtynyń jastarynyń óleńderi berilgen nómirdegi bul jyr astynda sonymen birge 10-oqý tobynda oqyǵan grýppalasymyz Aınur Aralbaevanyń da «Jek kórem» atty óleńi berilgen. «Mahabbatty satqandardy jek kórem, Syrttan sózben atqandardy jek kórem. Erkin júrip alǵa attasań bir qadam, Etegińnen tartqandardy jek kórem» deıdi Aınur «Jek kórem» atty óleńinde. Al ustazdyń sol kezde bizge, 1-kýrstarǵa, anaý Lena dep syrttaı maqtan etip aıtyp otyrǵan stýdenti sol kezde fakúltette 2-kýrsta oqıtyn stýdent, sol kezde-aq qazaqqa esimi belgili aıtysker aqyn jáne qazaqtan tanymal ánderimen baǵasyn alǵan ánshi-kompozıtor, barsha qazaqqa esimi belgili óner ıesi atanǵan Elena Ábdihalyqova.

Al ákeme joǵarydaǵy 1944 jyldyń 9 naýryzy kúni keńestik Otan úshin shaıqasta jaraqat aldy dep sanıtarlyq qyzmettiń bastyǵy qol qoıyp, toltyrǵan anyqtama qujattyń syrtqy betine jabystyrylǵan qaǵazdaǵy latyn grafıkasyna negizdelip jasalǵan qazaq alfavıtimen jazylǵan mátinniń taqyryby «TAIGADA» dep atalady.

Onda oqýlyq balalardyń uǵym-túsinigin keńeıtý maqsatymen olarǵa taıga jaıly málimet berip otyr. Alǵashqy abzasynda «Myńdaǵan kılometr jerge ıt tumsyǵy batpaıtyn taıga ormany sozylyp jatyr. Munyń keı jerlerin ózender ǵana kesip ótedi, keı jerlerinde kólder ǵana ushyraıdy. Ǵasyrlar boıy jasaǵan shyrsha, pıhta, samyrsyn, lıstvennısa aǵashtary keregedeı tutasyp tur. Anda-sanda ár jerden aq qaıyńdar kózge túsedi. Qaı jer bolsa sol jerde qıraǵan aǵashtardan adam aıaq alyp júre almaıdy» dep keletin tekstiń joǵary jaǵynda «Óz jerlerińniń kún raıy jyl mezgiline qaraı qalaı ózgeretinin esterińe túsirińder» dep oqýlyq balalarǵa tapsyrma da bergen.

Munda pıhta, lıstvennısa aǵashtarynyń ataýy qazaqsha ataýmen berilmegen, orys tilindegi kúıinde berilgen. Al kezinde ákem 1954-1963 jyldardyń arasynda Qazaly aýdanyndaǵy Maksım Gorkıı atyndaǵy kolhozynyń (Qazaly aýdanynyń qazirgi Qojabaqy aýyly) kitaphana meńgerýshisi bolyp qyzmet istep júrgen ýaqytynda Qazalydan satyp alyp, sonan soń kitaptyń alǵashqy ishki betine famılıasyn jazyp, famılıasy janyna qolyn qoıyp, onyń astyna «5.VI-1956 jyl. Satyp alyndy Qazalydaǵy kitaphana dúkeninen» dep jazý túsirip ketken, 1954 jyly Moskva qalasynan Shet tilder men ult tilder sózdikteriniń baspasynan shyqqan oryssha-qazaqsha sózdiktiń (50000 sóz, jalpy redaksıasyn basqarǵan fılologıa ǵylymynyń doktory, profesor N.T. Saýranbaev) 526-betinde pıhta jaıly samyrsyn (soltústik jaqta ósetin aǵash) dep kórsetilse, al sózdiktiń 317-betinde lıstvennısa aǵashy jaıly bal qaraǵaı, saǵyz qaraǵaı dep kórsetiledi. Al sózdiktiń 272-betinde kedr jaıly da samyrsyn, bal qaraǵaı; sıbırskıı kedr sıbır bal qaraǵaıy dep kórsetilgen.

«Baıaǵyda latyn qarpimen jazýshy edik-aý» dep sheshemniń ótken kúndi eske alyp sóılegenindeı, biz qazaq jazýynyń tarıhynda 1929 jyl men 1940 jyldardyń arasynda qoldanysta bolǵan latyn grafıkasyna negizdelip jasalǵan qazaq álipbıimen 1989-1994 jyldardyń arasynda Qyzylorda qalasyndaǵy N.V. Gogol atyndaǵy Qyzylorda pedagogıkalyq ınstıtýtynyń Qazaq tili men ádebıeti mamandyǵynda oqyp júrgende de kezdestik. Óıtkeni munda bolashaq orta mektep muǵalimderi úshin «Qazaq jazýynyń tarıhy» páni júrgiziledi. Bul pándi bizdiń kýrsqa N.V. Gogol atyndaǵy Qyzylorda pedagogıkalyq ınstıtýtynyń belgili tilshi-ǵalym profesory Álı Baıjolov aǵaı júrgizdi. Bul pán bolashaq qazaq tili mamandaryna bizdiń babalarymyz qaldyrǵan baǵa jetpes tarıhı-mádenı muramyz tas jazba eskertkishterindegi kóne túrki jazýynan bastap oqytylady. Eger Qyzylorda pedınstıtýtynyń tilshi-ǵalym profesory Álı Baıjolov aǵaıdyń sol kezde bizdiń kýrsymyzǵa jazdyrtqan (Qyzylordanyń pedınstıtýtyna 1989 jyly oqýǵa túsken qyzylordalyq stýdentter jáne Kókshetaý oblysynan kelgen 25 stýdentten quralǵan (KÁL) 19, 39-toptar jáne de orys mektebine qazaq tili páninen berý úshin daıyndalǵan (KRSH) 29-top) «Qazaq grafıkasynyń tarıhy» kýrsy leksıasy dápteriniń paraqtaryn búginde de qaıtadan bir paraqtap kórsek, onda tilshi-ǵalym Á. Baıjolov bul pán boıynsha oqyǵan leksıasynyń kirispesinde «Sońǵy jyldary (1973-1974 jyldardan bastap) joǵary oqý oryndarynda kóne túrki, arab, latyn grafıkasy kýrsy oqytyla bastady. Maqsat – halyqtyń muragerlik úlgide grafıkasynyń tarıhynan málimet berý» dep sol kezde bizge, stýdentterge, ózi oqytyp jatqan pániniń oqytylý maqsatyn da jazdyrta ketken eken.

SSSR-diń bilim berý salasynda 1930 jyly shyqqan úkimettiń qaýlysymen negizdelgen barlyq jerde 1930-1931-oqý jylynan bastap jalpyǵa birdeı mindetti tórtjyldyq bastaýysh bilim alýdy júzege asyrý, sosyn SSSR-diń bilim berý salasynda Uly Otan soǵysynan keıingi kezeńde jalpyǵa birdeı mindetti jetijyldyq bilimdi júzege asyrý (1958 jyly 24 jeltoqsandaǵy shyqqan zańmen soǵan deıingi jalpyǵa birdeı mindetti jetijyldyq bilim jalpyǵa birdeı mindetti segizjyldyq bilimge aınaldy. Osyǵan baılanysty barlyq jetijyldyq mektepter segizjyldyq mektepterge aınaldyryldy. Oǵan kóshý 1962-1963 jyldarda tolyq aıaqtaldy) jáne sonymen birge jalpyǵa birdeı orta bilim – osylaı kezeń-kezeńmen júzege asyryldy. Orta bilim alý SSSR-diń bilim salasynda sol kezge deıin on synyp bolsa, 58-degi reformadan keıin orta bilim alý on bir synyp boldy. Al 1964-1966 jyldary SSSR-de orta bilim qaıtadan on synyp boldy. SSSR-diń bilim berý salasynda 1966 jyly mektepterdi 10 men 11-synyptar qatarlasyp bitirdi jáne osy 1966 jyly 11-synyptyqtardyń sońy bitirdi.

Jasy 18-ge 1943 jyly tolyp Qyzyl Armıaǵa alynamyn degenshe 1942 jyly Qojabaqydaǵy (M.Gorkıı mektebi) jetijyldyq bilim beretin mektepti tolyq emes orta bilimmen bitirip shyqqan ákem (osy mektep 40-jyldar aıaǵyna qaraı tolyq orta bilim beretin mektepke aınaldy) ómirde keıin qyzmetine jáne sol kezgi tolyq orta bilim alý qajettiligine baılanysty óz atyna 1965 jyldyń 16 ıýni kúni berilgen mektep atestatynda «Keshki jumysshy jastar mektebiniń on birinshi klasyn tolyq bitirip shyqty» degen tolyq orta bilimge de qol jetkizse, al ómirde kúndelikti úı tirshiliginde úı sharýasy, bala tárbıesimen aınalysqan sheshem bolsa, ómirde tolyq orta bilim almaǵan, ıaǵnı orta bilimi jaıynda atestaty joq.

Jalpy, 30-jyldary mindetti bastaýysh bilim berý týraly qaýlylardyń júzege asýy negizinde «áıel teńsiń, pravań sen al – degen osy zań» dep Jambyl aqyn jyrlaǵandaı, sovet qyzdarynyń, al alǵa ketken halyqtarmen salystyryp qaraǵanda sol kezde keı salalarda áli de kenjelegen biz sıaqty halyqtarda ásirese qazaq qyzdarynyń oqýǵa tartylyp, qoǵamǵa aralasýy úlken mańyzdy másele bolyp tursa da, sol kezdegi qazaq qyzdarynyń qatarynyń oqýy áli de kesheýildegen sıaqty. Onyń naqty bir mysalyn alyp qarasaq, bir ǵana Qojabaqy mektebinen 40-jyldardyń aıaq sheninde alǵash ret tolyq orta bilimmen bitirip shyǵyp turǵan túlekteriniń qataryna kóz júgirtseńiz, saıdyń tasyndaı bolǵan alǵashqy túlekter – er-azamattar atyna kózińiz túser edi.

Sol alǵash ret tolyq orta bilimmen bitirgen túlekterdiń ishinde keıin óz oqyrmanyna:

Sonyń bárin zerdemmen tanyp júrem,
Janartaý bop ishimnen janyp júrem.
Biraq kózge túsýge qushtar emen,
Kóleńkede sondyqtan qalyp júrem.

Qýsa da qyzyl sózdiń qysyraǵyn,
Bireýlerdiń dańqy men isi málim.
Ne tyndyrsam men sony mise tutpaı,
Azyrqanyp aıtýǵa qysylamyn,

– dep jazǵan № 25 mekteptiń ómir jolda qalam ustaǵan barlyq túlekteriniń ishinde árdaıym kóshbasshy orynda turatyn tulǵasy, N.V. Gogol atyndaǵy Qyzylorda pedınstıtýtynyń tarıh fakúltetiniń túlegi, Syr eli jýrnalısıkasynyń tarıhyndaǵy esimi belgili tulǵa jýrnalıs, Syr óńiriniń jýrnalısıkasy tarıhyndaǵy esimi belgili redaktor, oqyrmandarǵa belgili birneshe jyr kitaptarynyń avtory, esimi belgili aqyn, Qazaqstannyń Jazýshylar odaǵynyń múshesi Seıil Boranbaev bar. Sol túlekterdiń ishinde:

Ystyqsyń, týǵan jerim – Arandy qyr,
Kórgenshe saǵynamyn qarańdy bir.
Kóz toımas kóktemdegi kelbetińdi,
Kestelep jaza almadym jaramdy jyr,

– dep óziniń týǵan jerin aqyndyq júrekpen jyrǵa qosqan N.V. Gogol atyndaǵy Qyzylorda pedınstıtýtynyń tarıh fakúltetiniń túlegi, jas urpaqqa zerdeli tálim berip, olardyń boıyna, eń aldymen, tarıhı sana qalyptastyra alǵan tarıhshy maman jáne sonymen birge sóz óneriniń maıtalmany jáne óziniń týabitti tabıǵı bolmysymen-aq Qazaly aýdanynyń zıaly azamattarynyń deńgeıine kóterile alǵan aqyn-ustaz Aqanjan Kelimbetov bar. Sol alǵashqy orta bilim alǵan túlekter ishinde sonymen birge №25 mektep tarıhyndaǵy belgili tarıhshy maman, mekteptiń shákirtterinen shyqqan osy aqyn tulǵalar Seıil Boranbaev, Aqanjan Kelimbetov jáne de taǵy da bir aqyn Ánes Narymbetovtiń synyptasy Aqbergen Shúlenbaev ta bar. Esimi qurmetpen atalatyn bul ustaz ómirde ustazdyq qyzmetimen qatar fotograf ta bolǵan. Onyń 1953 jylǵy uly Marhabat Shúlenbaev osy ákesiniń synyptasy A.Kelimbetovtiń óleńderin jatqa oqı alatyn Qojabaqydaǵy birden-bir adam boldy. Marhabat Shúlenbaev mektepti 70-jyly bitirgen. Ol sol jyldarda mektepte jumys istegen, 90-jyldarda óziniń aıtýynda, kóbine-kóp sýretshi Bolatbek aǵaıǵa kómekshi bolyp júripti. Mektep tarıhynda istegen Bolatbek degen aǵaı jaıly adamdar: «Sýret degen – úlken dúnıe. Onyń tilin túsiný kez kelgen janǵa óte qıyn. Sonyń tilin túsine alatyn, soǵan bilimi jete alatyndaı buryn Bolatbek degen sýretshi aǵaı istegen osy №25 mektepte» deıtin. Al Marhabat Shúlenbaev keıinnen sovhozda, onyn ishinde fermada istedi, fermanyń traktoryn da júrgizdi. Marhabat Shúlenbaevtyń qatary biz endi 1 jasqa kep jatqanda, keıin biz de oqyǵan №25 mektep túlegi bolǵan jigitter bolatyn. Sondyqtan bul jigitterdiń balalyq ýaqyttan eseıgen jastyq kezeńderi, olardyń armıada bop kelgen kezderi osy 70-jyldardyń ishine sáıkes keledi.

Jalpy, 70-jyldar ishiniń de ózine tán tynys-tirshiligi bar. Ol kezdiń de jigitteriniń gıtarada oınalǵan sol ýaqyttan bizdiń bala kóńilimizge uıalap qalǵan ózderiniń kóshe ánderi boldy. Al Engelstiń 80-jyldaǵy gıtarashylary ol ánderdi qaıtalap oınaǵan joq. Óz ýaqytynyń kóshe ánderin aıtty.

Osy 70-jyldar ishi bizdiń de № 25 orta mekteptiń 1-klasyna oqýǵa alynyp, 1976-1979 jyldar ishinde Qojabaqydaǵy № 25 orta mekteptiń bastaýysh klasynda oqyp júrgen kezimiz. Mektep tarıhynda sol 1976-dan bastap mektep dırektory Amangeldi Esetov aǵaı bolsa, al sovhoz tarıhynda biz bastaýyshta oqyp júrgen kezde 1975-ten bastap sovhozdy sovhoz dırektory Jókelov Búrkit basqaryp turdy. Osy sovhoz dırektorynyń uly Jókelov Almatbek te bastaýyshta Nuǵyman Ábdirazaqov aǵaıdan sol ýaqytta bizben birge tálim alǵan bolatyn.

2014 jyldyń 26 sáýirinde «Syr boıynda» jaryq kórgen Qorqyt Ata atyndaǵy QMÝ-diń dosenti Aıman Aıtbaevanyń Syr boıyndaǵy tuńǵysh tarıh ǵylymdarynyń doktory, Qorqyt Ata atyndaǵy QMÝ-diń profesory Óteýbaı Qojaquly jaıly jazylǵan «Tarıhty tereńinen zerdelegen» atty maqalasynda 1954 jyly dúnıege kelgen, 1976-1980 jyldar ishinde Gýrev qalasyndaǵy pedagogıkalyq ınstıtýttyń tarıh fakúltetinde oqyǵan bolashaq ǵalym, ustaz týraly sol tustaǵy zamandastary sıaqty moraldyq baılyqty murat tutqan, tazalyqty, adaldyqty, temirdeı tártipti, qoǵamdyq múddeni tý etip ustanǵan býynnyń ókili deı kele: «Bul býyn sanymen emes, sapasymen de, týǵan jylymen emes, qosqan úlesimen de kóńil marqaıtatyn kórikti, tól damýymyzǵa beles bola alarlyq beder qosa alǵan tarıhı býyn degenge qosylar edim» dep baǵa beredi.

Bir aıta keterligi, bir kezde ózimiz 1988-1989 jyldary Qyzylorda pedagogıkalyq ınstıtýtynyń janyndaǵy jeti aılyq, aqyly keshki daıyndyq kýrsynda oqyp júrgen kezimizde tarıh pen qoǵamtaný pánderinen osy pedınstıtýttyń 1989 jylǵy túsý emtıhanyna daıyndap dáris bergen ustaz, al oqýǵa túsken soń, 1989-1994 jyldar arasynda osy pedagogıkalyq ınstıtýttyń «Qazaq fılologıasy jáne tarıh» fakúltetinde oqyp júrgen kezimizde biz oqyǵan fakúltette dekannyń orynbasary bop qyzmet istegen ustaz (1989-1994 jyldar arasynda fakúltettiń dekany bolǵan fılologıa ǵylymdarynyń doktory, profesor Baǵdat Káribozuly Káribozov) tarıhshy ǵalym Óteýbaı Qojaqulynyń óziniń týǵan qalasy Qazaly qalasynan 1972 jyly Ǵanı Muratbaev atyndaǵy №17 orta mektebin bitirip shyqqan jyldary da jáne bolashaq tarıhshy ǵalymnyń orta mektepten keıingi jyldarda Qazaly aýdanyndaǵy XXII partsezd atyndaǵy sovhozda eńbek etken jyldary da jáne 1976-1980 jyldar arasynda Gýrev qalasyndaǵy pedınstıtýtta tarıh jáne qoǵamtaný mamandyǵy boıynsha joǵary bilim alyp júrgen jyldary da osy biz sóz etip otyrǵan Qojabaqynyń mektebin tolyq orta bilimmen bitirip shyqqan alǵashqy túlekteriniń biri, tarıhshy ustaz Aqbergen Shúlenbaevtyń uly Marhabat Shúlenbaev arqyly qozǵalyp ketip otyrǵan 60-70-jyldardyń ýaqyttaryna sáıkes keledi jáne Qorqyt Ata ýnıversıtetiniń dosent ǵalymy Aıman Aıtbaeva óziniń joǵarydaǵy maqalasynda sol kezgi býynǵa erekshe baǵa berip otyr. Bul bir ǵana tarıhshy ǵalym ustaz Óteýbaı Qojaqulyna berilgen baǵa emes, onyń sol 60-70-jyldardyń ishinde eseıip ómirge azamattyq kózqarastary qalyptasyp úlgergen barlyq aǵa, ini, ózge de qurby-qurdas zamandastaryna berilgen joǵary dárejedegi ádil baǵa dep túsinýge bolady.

Al osy áńgime bop otyrǵan 60-70-jyldardyń ýaqyttaryn eske túsiretin eń bir basty dúnıeniń biri – ol sol 70-jyldardyń ishinde bizdiń de bala sanamyzǵa sol kezeńdegi Qazaq radıosynyń efıri arqyly myzǵymastaı bolyp sińisip ornyǵyp qalǵan 60-70-jyldardyń ishindegi qazaq ánderi edi. Oǵan qosa sol 70-jyldardyń ishinde ózimizdiń úıimizdegi turǵan, satyp alynǵan, oınalǵan mýzykaǵa saı túrli-tústi jaryǵy qubylyp janyp turatyn mýzykalyq qondyrǵy ornatylǵan, radıoqabyldaǵyshy jáne plasınka oınatqyshy bar II klasty «Gamma-V» radıolasynan №25 orta mektebin 1973 jyly bitirip shyqqan úlken aǵam Ǵabıt jáne №25 mektepti 1978 jyly bitirip shyqqan odan keıingi aǵam Ǵabdol, ıaǵnı sol 70-jyldardyń ishiniń jigit bolǵan jastary jıi qoıyp oınatyp jatatyn, sol 70-jyldardyń ishindegi tek qana qazaq ulty turatyn kolhoz-sovhozdarda turatyn ózge de qazaq qyz-jigitteriniń sol kezeńdegi súıikti mýzykalaryna, ánderine aınalǵan, áıgili Sovet estradasynyń ánshisi, kompozıtor, ázirbaıjan halqynan shyqqan ataqty óner adamy Polad Búl-Búl ogly oryndaǵan «Dolalaı», «Sheık» sıaqty ánder jáne sovettik estradaǵa Batystan kelgen án, ánniń túpnusqasy aǵylshyn tilinde aıtylatyn, Ulybrıtanıada reggı stıli tanymal bolǵan kezde 1968 jyly aty ańyzǵa aınalǵan Lıverpýldyq top «Bıtlz» toby jazyp, oryndaǵan (áni men sózi: Djon Lennon jáne Pol Makkartnı), negizi osy toptyń oryndaýyndaǵy án, ánniń ataýyndaǵy sóz ıorýba tilinen alynǵan fraza «Jızn prodoljaetsá, Ómir jalǵasady» degen maǵyna beretin «Obladı-Oblada» sıaqty ánder de sol 70-jyldardyń ishinen-aq bizdiń bala sanamyzǵa osy úıimizdegi turǵan «Gamma-V» radıolasy arqyly sińip qap qoıǵan. Turmystyq radıoelektrondyq qurylǵy – radıolanyń SSSR-degi dáýiri XX ǵasyrdyń 40-70-jyldaryna sáıkes keledi. 60-jyldarǵa deıin ol keń tarala qoıǵan joq, al 60-jyldardyń aıaǵynan bastap Sovet eliniń ár semásynda boldy.

Bul ákem satyp alǵan, oınalǵan mýzykaǵa sáıkes túrli-tústi jaryqtary qubylyp janyp turatyn svetomýzykalyq qondyrǵy ornatylǵan, radıoqabyldaǵyshy jáne plasınka oınatqyshy bar ekinshi klasty «Gamma-V» radıolasy Mýrom radıo zavodynan 1965 jyldan bastap 1969 jylǵa deıin shyǵarylǵan. Osy kezeń arasynda osy radıolanyń zavodtan 380944 ekzempláry shyqty.

Al Engels sovhozynyń ózinde de televızıa habarlary kórsetile bastaǵan tusta, 70-jyldardyń basynda taǵy da úıge ákem satyp alǵan «Ladoga-203» televızory sol 70-jyldardyń basynda Lenıngrad qalasynan shyqqan. Televızordyń ákemniń dokýmentteri arasynda saqtalyp qalǵan qujatynda da televızor Lenıngradtan, Kozıskıı atyndaǵy zavodtan shyqty dep kórsetiledi. Biz 90-jyldarǵa deıin konsert, kıno, habarlardy osy úıimizdegi «Ladoga-203» televızory arqyly tamashaladyq. Qazaqtyń ataqty balýany Jaqsylyq Úshkempirov klasıkalyq kúresten Olımpıada chempıony bolǵan áıgili 80-jylǵy Moskva-80 Olımpıadasynyń jarystaryn da bizge Engels sovhozynda osy úıdegi «Ladoga-203» televızory kórsetip turdy.

Al Toláttı qalasyndaǵy Volga avtomobıl zavodynan (SSSR-degi sol kezdegi eń zamanaýı jáne eń ozyq zavod bolǵan (AvtoVAZ) Volga avtomobıl zavodynyń jastar jumyldyrylǵan Búkilodaqtyq komsomoldyq ekpindi qurylysy 1967 jyldan bastalyp salynyp, 1970 jylǵa deıin paıdalanýǵa berilgen) alǵashqy alty kóligi 1970 jylǵy 19 sáýirde jasalyp shyqqan, AvtoVAZ-dan jańa shyqqan SSSR-degi «Jıgýlı» avtokóliginiń alǵashqy modeli – VAZ-2101-di ákem 1975 jyly 25 tamyz kúni satyp aldy.

AvtoVAZ shyǵarǵan avtokólikterge kepildi jóndeý jumystaryn júrgizetin Shymkent qalasyndaǵy tehnıkalyq qyzmet kórsetý stansıasynyń toltyrǵan ákemniń avtokóliginiń servıs kitapshasyndaǵy avtokólikti satý aldyndaǵy daıyndaý talonyna 1975 jyldyń 25 tamyzy kúni qosalqy bólshekter nómiri № 1541084, dvıgatel nómiri № 1003015, modeli VAZ-2101 paıdalanýǵa daıyndalǵan dep jumysty júrgizgen uıymnyń mórtańbasy basylyp, jaýapty tulǵanyń qoly qoıylǵan. AvtoVAZ-dan shyqqan ákemniń avtokóliginiń servıs kitapshasyndaǵy jazylǵan eskertpede «Torgýıýshaıa organızasıa obázana vydat Vam avtomobıl posle provedenıa predprodajnoı podgotovkı s sootvetstvýıýsheı otmetkoı v talone servısnoı knıjkı. Bez provedenıa etıh rabot eksplýatasıa avtomobılá ne dopýskaetsá» dep kórsetilgen.

Ákem avtokóligin ol kezde Shymkent oblysynyń ortalyǵy bop turǵan Shymkent qalasynan satyp ákeldi. «Jıgýlıdiń» tarıhynda alǵashqy alty kóligi 1970 jyldyń 19 sáýirinen bastap jasap shyǵarylǵan «Jıgýlı» avtokóliginiń áýelde baǵasy sovettik aqshamen 5500 rúbl turdy, sonan soń ol baǵa kóterildi. Ákemniń 1975 jylǵy tamyzda alǵan túsi jasyl VAZ-2101 avtokóliginiń memlekettik tirkeý nómiri 95-18 KZJ boldy. Toláttıdegi AvtoVAZ-dan 1970 jyldan bastap jasap shyǵaryla bastaǵan «Jıgýlı» avtokóliginiń alǵashqy modeli – VAZ-2101 ıtalándyq «Fıat» konsernimen Keńes jaǵynyń aldyn ala arada jasalǵan kelisimine oraı Evropada sonyń aldyńǵy jyldarynda ǵana «Jyl avtomobıli» ataǵyn jeńip alǵan ıtalándyq Fiat 124 modeliniń negizinde jasalynǵan avtokólik. Sovet basshylarynyń armany oryndaldy, shyǵarǵan jeńil avtokólikteri evropalyq deńgeıge ıe boldy. Sonyń aıǵaǵyndaı bolyp, avtokólik tek sosıalısik elderge ǵana emes, Germanıa (GFR, GDR), Shveısarıa, Avstrıa, Ulybrıtanıa, Fransıa, Egıpet, Nıgerıa sıaqty memleketterge de eksporttaldy. «Jıgýlıdiń» shetelderge shyǵarylǵan eksporttyq nusqasynyń aty – LADA. Batys Evropada áli de VAZ-2101 áýesqoılarynyń klýbtary bar.

Ákem 1975 jyly tamyzda óziniń «Jıgýlı» VAZ-2101 avtokóligin satyp alǵan soń, 1975 jyly 10 qyrkúıekte respýblıkalyq avtoáýesqoılar erikti qoǵamynyń múshesi bop tirkelgen. Ákemniń fotosýreti jabystyrylyp, fotosýret jıegine avtoáýesqoılar qoǵamynyń dóńgelek móri basylyp, ákeme berilgen avtoáýesqoılar qoǵamynyń № 161178 nómirli múshelik bıletine respýblıkalyq avtoáýesqoılar erikti qoǵamynyń Qazaly aýdandyq Sovetiniń tóraǵasy Toqsanbaev qol qoıǵan. Ákem sol kezde óziniń satyp alyp mingen avtokóligin basqarýdy úsh adamǵa – sheshemniń naǵashy týysy avtomehanık Bıdaǵul Berdenovke jáne óziniń bólesi kásibı júrgizýshi Qazybek Náshenovke jáne óz qaramaǵyndaǵy júrgizýshi kýáligi bar elektr monteri Daırabaı Jumabaevqa senip tapsyrdy.

Meniń bala kezimde 70-jyldarda aýdan ortalyǵy Jańaqazaly men Engels arasyndaǵy 45 shaqyrymdyq jol boıynda bolǵan ómirdegi naqty oqıǵaǵa qurylǵan «Kókesiniń kóligi» áńgimemde ájemniń aǵasy Berdishtiń balasy avtomehanık Berdenov Bıdaǵul basqaryp kele jatqan ákemniń osy VAZ-2101-ne qatysty mynadaı joldar bar:

« – Áı, Bıdaǵul! Osy «Jıgýlı» júırik pe, álde «Moskvıch» júırik pe?

Bıdaǵul óziniń daǵdyly kúlkisine salyp hy-hy-hy-lap kúlip aldy. Sonan soń:

– Jıgýlıge» ne jetsin, Qoleke, «Jıgýlı» júırik qoı, – dedi.

...Sol-aq eken, «Jıgýlıdiń» baýyry jazylyp sala berdi. Kóp uzamaı «Moskvıchtiń» adymyn ashtyrmaǵan kúıi janynan zý etip óte shyqty da, «Engels atyndaǵy sovhoz» degen jazýy bar taqtaıshaǵa mańdaı shamdaryn jarq etkizip bir túsirgende baryp, jyldamdyǵyn bir-aq báseńdetken edi. «Jıgýlı» endi aýyl ortalyǵyna qaraı bastaı beretin uzyn kóshege túsip alyp, aqyryn júrip kele jatty». 2000 jyly XX ǵasyrdy qorytyndylaǵan kezde burynǵy sovettik, keıingi reseılik «Za rýlem» jýrnalynyń júrgizgen Búkilreseılik saýalnamanyń nátıjesine oraı saýalǵa jaýap bergen reseılikterdiń kóbisi XX ǵasyrdyń eń jaqsy otandyq avtokóligi dep osy VAZ-2101-di ataǵan. Al 2004 jyldyń 8 maýsymy kúni 1970 jyldan 1983 jylǵa deıin Toláttıdegi AvtoVAZ-dan 2710930 danasy jasap shyǵarylǵan, sóıtip tek avtoóndirisi damymaǵan elderge ǵana emes, Batys naryǵyna da sátti eksporttalǵan, shetelderge shyǵarylǵan eksporttyq nusqasynyń ataýy – LADA 1200, keńestik avtoóndirisiniń ańyzyna aınalǵan kólik, kezinde basqa de Sovet azamattarymen birge joǵaryda aıtylǵandaı 1975 jyly Engels atyndaǵy sovhozda qarapaıym Sovet adamy ákemder de jıǵan adal aqshasyna satyp alyp mingen SSSR-degi «Jıgýlı» avtokóliginiń alǵashqy, tuńǵysh modeli – VAZ-2101-ge Reseıdiń astanasy Moskva qalasynda eskertkish turǵyzyldy. VAZ-2101-diń eskertkishiniń Moskva qalasynda turǵan adresi: ýlısa Prıvolnaıa, 70

Endi 80-jyldarǵa keletin bolsaq, 70-jyldardaǵy bizdiń bala kúnimizdegi sol kezdegi radıodan berilip jatatyn qazaq ánderi men bizdiń býynymyzdyń da eseıip armıada bolǵan kezderi bolyp sanalatyn 80-jyldar ishinde shyqqan, sol kezgi radıodan berilip jatatyn qazaq ánderi arasynda eleýli túrde aıyrmashylyq boldy. Bul kezdiń jastarynyń kıim sáni de 70-jyldarmen salystyrǵanda kúrt ózgerdi. Al bir ǵana Engelsti mysalǵa alyp sóılesek, joǵarydaǵy aıtylǵan plasınka oınatqyshtardy bul kezde endi kassetalyq magnıtofondar almastyrdy.

Ol kezeńniń jastarynyń da súıip tyńdaǵan mýzykalyq toptary men óz ánderi boldy. Ózgesin bylaı qoıǵanda, sol 80-jyldardyń ishinde qurylǵan dańqty «Laskovyı maı» tobynyń solısi Iýrıı Shatýnovtyń aıtqan «Belye rozy» ániniń ózi de SSSR-diń túkpir-túkpirinde turatyn ár túrli ult zamandastarymen birge, tek qana qazaq ulty turatyn kolhoz-sovhozdarda turatyn, sonyń ishinde biz sóz etip otyrǵan Engels atyndaǵy sovhozdyń, Qojabaqynyń jastary da bar, sol kezeńdegi talaı jastyń júregin jaýlady.

80-jyldardyń ishi, ıaǵnı 1986 jyl, bizdiń de № 25 orta mektebin bitirip shyqqan ýaqytymyz. Qazaq tiliniń muǵalimi Jandilda aǵaıdan keıingi bitirýshi 10-synyptaǵy synyp jetekshimiz orys tiliniń muǵalimi Sahıev Qýantqan aǵaı boldy. «B» synybyn bitirtken jetekshi fızrýk Murat Qýatbaev aǵaı. Mektep tarıhynda 1985 jyldan bastap mektep dırektory Almas Temirbaıuly bolsa, al sovhoz tarıhynda biz mektep bitirgen jyly Engels atyndaǵy sovhozdy sovhoz dırektory Ermaǵanbet Jubatqanov basqaryp turdy. Ol qyrmanǵa da jıi kep, kóretin. Biz, sol jyly jáne onyń aldynda mektep bitirgen keı balalar, ol balalar ishinde bizben bitirgen Adaı (Arystan) Ábdiqadyrov ta bar, osy 1986 jylǵy Engels sovhozynyń kúzgi jıyn-terin maýsymy kezindegi qyrmanynda jumys istedik. Sovhoz tarıhynda 1986 jylǵy kúrish orý kezindegi Engels sovhozy qyrmanyna meńgerýshi bop maman kadrdyń biri Amanov Myrzaǵabyl basshylyq jasady. Ol Engelste sportty serik etken er adamdardyń biri boldy. Ol budan buryn jarıalanǵan «80-jyldardaǵy ustazdar» shyǵarmasynda aıtylǵan bizge mektepte tarıhtan sabaq bergen ustazymyz Rahıma Faızekeeva apaıdyń joldasy. Jáne sovhoz tarıhynda 1986 jyly kúrish jınaý kezindegi Engels sovhozynyń qyrmanyndaǵy jumystarǵa agronom Gaýhar Ábdirova da basshylyq jasady. Ol komsorg boldy jáne jergilikti aýdandyq Sovetke saılandy. Ol onyń aldynda traktor tizgindegen. Sovetter degenimiz – saılanbaly ókildi memlekettik bıliktiń organy. Soǵys ýaqytynda Sovetterge saılaý bolǵan joq. Eńbekshiler depýtattarynyń jergilikti Sovetteriniń soǵystan keıingi ótken alǵashqy saılaýy 1947 jyly ótti. Eńbekshiler depýtattarynyń Sovetteri degenimiz – bul eńbekshil halyq degen sóz. Sovettik demokratıa boıynsha depýtat bılikti eńbekshil halyqtyń atynan júzege asyratyn ókildi tulǵa. Sebebi ony bılikke halyq saılaıdy.

Búgingi Táýelsiz Qazaqstan Konstıtýsıasynda da (3-baby) «Memlekettik bıliktiń birden-bir bastaýy – halyq» dep kórsetiledi. Osy 3-bap mazmuny boıynsha halyq bılikti tikeleı respýblıkalyq referendým jáne erkin saılaý arqyly júzege asyrady, sondaı-aq óz bıligin júzege asyrýdy memlekettik organdarǵa beredi.

Kezinde ákemniń kitaptarynyń ishinde sovettik zań jınaqtary, kodekster saqtalǵan. Bul jınaqtar oǵan tek aýyldyq jerdegi baılanys bólimshesiniń basshysy retinde ǵana emes, sonymen birge neshe jyl qatar aýyldyq jergilikti Sovetke saılanǵan (soǵystan keıingi ótken alǵashqy saılaýda 1947 jyldan bastap saılanǵan) depýtat retinde de qajet bolǵandyǵy belgili. Sebebi tıisti zańdarmen berilgen ókilettikteri boıynsha jergilikti Sovetke sol ákimshilik-aýmaqtyq birliktiń terıtorıasynda sharýashylyq jáne áleýmettik-mádenı qurylysty basqarý, sol aýmaqta qoǵamdyq tártiptiń qorǵalýyn qamtamasyz etý, sol aýmaqta zańdardyń saqtalýy men azamattardyń quqyqtarynyń qorǵalýyn qamtamasyz etý mindetteri tursa, onda eldiń senimimen sol Sovettiń jumysyna saılanyp otyrǵan adam retinde Arandy aýyldyq Sovetiniń árbir depýtatynyń da sol zańdylyqtardan habary bar adam bolýy kerek edi.

Biz Engels atyndaǵy sovhoz qyrmanynda 1988 jyly da kúrish egý, kóktemgi egistiń maýsymy kezinde de jumys istedik. Bul joly Engels atyndaǵy sovhozdyń qurylys bóliminde jumys istep júrgen jerimizden qurylys basshylarynyń biri (Engels sovhozynyń qurylys bóliminiń bastyǵy Bolat Asaýbaev) – qurylys masteri Jetkerbaı Ysqaqovtyń jumsaýymen jibergen Engels sovhozynyń kóktemdegi kúrish tuqymyn sebý maýsymy kezindegi qyrmanynyń jumysshysy boldyq. Al 80-jyldar aıaǵyna qaraı Engels sovhozynyń tarıhynda Engels atyndaǵy sovhozdyń sovhoz dırektory qyzmetine Rahmanbergen Jumaǵanbetov keldi. Ol odan buryn da aýdanda jaýapty qyzmetterde bolǵan kadr. Ol budan buryn jarıalanǵan «80-jyldardaǵy ustazdar» shyǵarmasyndaǵy aıtylǵan, 1996 jyly meniń qalamymnan tuńǵysh ret týǵan «Biz, qazaq, ejelden erkindik ańsaǵan» atty tarıhı taqyrypqa qurylǵan sahnalyq kórinister engizilgen alǵashqy senarıimniń Qojabaqy aýyldyq mádenıet Úıiniń sahnasyna Qazaqstan Respýblıkasynyń Táýelsizdiginiń 5 jyldyǵyna arnap qoıylýyna tikeleı ózi basshylyq jasap júrgen sol kezgi Arandy aýyldyq okrýginiń ákimi jáne budan buryn jarıalanǵan «Ustaz Aqanjan Kelimbetov aǵaıdyń óleńderi» shyǵarmasyndaǵy aıtylǵan, 1997-98 oqý jylynan bastap Qojabaqy aýyldyq mektebinde meniń jetekshiligimde jumys istegen Barlybek Syrtanov atyndaǵy «Jas zańger» quqyq úıirmesi múshelerimen 1999 jyly ótken keshte «Qazaqstan Respýblıkasyndaǵy saılaý quqyǵy» taqyrybynda áńgime kezdesý ótkizip otyrǵan sol kezgi Arandy aýyldyq okrýgi ákimi apparatynyń salyq jónindegi mamany, ýchaskelik saılaý komısıasynyń tóraǵasy Rahmanbergen Jumaǵanbet.

Al 1988 jylǵy kóktemgi egis egý maýsymy kezindegi Engels atyndaǵy sovhozdyń qyrmanyndaǵy bizdiń jumystarymyzǵa basshylyq jasaǵan maman kadr Engels atyndaǵy sovhozdyń baıyrǵy agronomy Aqylbaı Jaqsybaev boldy. Ol budan buryn jarıalanǵan «Muǵalimder kúni búgin» shyǵarmasynda aıtylǵan, bizge mektepte geografıadan sabaq bergen ustazymyz Baljan Nurpeıisova apaıdyń joldasy. Iaǵnı qazaqtyń mýzyka ónerindegi dańqty kúıshi Dına Nurpeıisovanyń týǵan nemeresi Nurpeıisova Baljan apaı Syr elindegi Asandarǵa kelin bolǵan. Onyń ishinde Asannyń Qojabergenderi.

Asannyń Qojabergeni ishinen aqyn shyǵarǵan rý. Qazalylyq belgili aqyn Jetisken Mákenálıevti el osy Asannyń Qojabergeniniń ishinen shyqqan aqyn dep aıtady. Al Seıil aqyndy qarapaıym halyq Asannyń Dáýletıarlarynyń ishinen shyqqan aqyn dep aıtady. Joǵaryda aty atalǵan azamat Rahmanbergen Jumaǵanbet te osy Asannyń Qojabergenderiniń ishinen shyǵyp, Qazaly aýdanynda elge basshylyq etken eleýli azamattardyń biri boldy.

Al 1988 jylǵy kóktemgi kúrish egý maýsymy kezindegi sovhoz qyrmanyndaǵy tuqymdy seber aldyndaǵy ýlaý jumysynda meniń janymda ol da qurylystan master J. Ysqaqovtyń jumsaýymen jibergen Aqan Kádirbaev istedi. Aqan Kádirbaev sonyń aldynda Germanıada áskerı mindetin ótegen, sosyn Temirtaýda jumysshy bolǵan 66-jylǵy Engels sovhozynyń jigiti. Al Aqan onyń aldynda mektepte oqyp júrgeninde aǵa pıoner vojatyı Roza Ábdirasheva apaı basqarǵan Gagarın atyndaǵy drýjına pıonerleriniń barabanshy balasy boldy. Pıonerlerdiń kerneıshisi onyń synyptasy, dosy Nurtýǵan Dombaev boldy. «Muǵalimder kúni búgin» shyǵarmasyndaǵy «Úzilmesin eshqashan dostar áni» atty meniń óleń shýmaqtarym 1983 jyly mektep bitirgen osy jigitterdiń 2013 jylǵy ótken 30 jyldyǵyna arnalǵan. Bul drýjına sovetiniń predsedateli Jeńis Ótepbergenova boldy. Ol sol kezde pıoner jıyny ústinde bizden, otrád soveti predsedatelderinen, raport qabyldaıtyn. Sosyn ózi raportty aǵa pıoner vojatyıǵa tapsyrady. Ol 1965 jylǵy, 82-jyly bitirgen. Onyń ákesi Qýandyq Ótepbergenov men ákemniń janyna erip júrgen kishkentaı bala kezimde, 70-jyldar ishinde, Engelste halyqqa mádenı qyzmet kórsetý salasynda istedi. Kınomehanık boldy. Ol sol 70-jyldary ákemniń janynda júretin jaqyn inileriniń biri boldy. Ákem keıde meni qasyna ertip kınomehanıktiń jumys orny býdkasyna da bas suǵatyn. Sonda ony býdkada qashan kórseń de Engels sovhozynyń klýbyna keshke qoıylatyn kınony kúndiz qoıýǵa daıyndap jatady. 70-jyldardyń aıaǵy, 80-jyldardyń bas kezderinde Engelstiń jazǵy klýbyna qoıylǵan «Ivan ı Kolombına» jáne «Kadkına vsákıı znaet» sıaqty fılmderdi kórermenge ákelip qoıǵan kınomehanık osy Qýandyq Ótepbergenov aǵamyz bolatyn. Ondaı kezde joǵaryda aıtylǵan oqýshy Jeńis apamyz keıde esik aldynda kópshilikke bılet satyp turady. Qýandyq aǵamyz 80-jyldary jumysy sovhozǵa aýysyp ketti. Onyń ornyna kınomehanık bop Jastalap Ońdabaev aǵamyz keldi. Ol Asannyń Mámeteginen shyqqan aıtýly termeshi. Bul kezde bılet satyp osy kisiniń úıindegi Qurmankúl apamyz turatyn. Bizdiń oqýshy bala kúnderimizde Engelstiń mádenıet Úıiniń dırektory sportshy balýan Erlan Qarabalaev aǵamyz boldy. Kópshilikke mádenı qyzmet kórsetýdiń biri – kıno. Osymen birge oqýshy balalar sanasyna qatty áser eter dúnıeniń de biri – kıno. Mysaly, sol 80-jyldar ishinde bizdiń mektep oqýshysy bala kúnimizde Engels atyndaǵy sovhozdyń jazǵy jáne qysqy klýbtaryna qoıylǵan «Pogovorım, brat...», «Grachı», «Syshık», «Pıraty XX veka», «Nepobedımyı» sıaqty t.b. da fılmder Engels sovhozynyń 80-jyldardaǵy oqýshy balalarynyń súıikti fılmderine aınalǵan kınolar bolatyn.

Aýyl tarıhynda eń bir turaqty kıno kórermen bolǵan jan – ol Egizbaı Isapov aǵamyz boldy. Jurt ony kınoǵa aqshany bir aıǵa aldyn ala bir-aq tólep qoıady deıtin. Onyń mamandyǵy – traktorshy. Sovhoz bergen traktoryn jumystan soń muntazdaı sypyrylǵan esik aldyna doǵaryp, keshki asyn iship, sholaq jeń aq kóılegin kıip, mádenıetti túrde klýbqa kıno kórýge ketip bara jatatyn sol kezgi eńbekshil Sovet adamy dep júrgen jandardyń biri – osy traktorshy Egizbaı Isapov aǵalarymyz. Bizdiń tómengi klastaǵy bala kúnde olar burynǵy úılerinde turdy. Sosyn keńshardaǵy eńbek adamy retinde sovhoz salǵan úlken úıge kóshti. Onyń Jańylǵan atty aq shashty anasy boldy. Ony balalar aq áje deıtin.

Tarıhta mektep jasynan asyp ketken eresekterdiń ózin saýattandyrý isi soǵysqa deıin-aq aýyl áıelderi úshin qyzyl otaý, mádenı joryqtar uıymdastyrý arqyly júzege asqanymen, 1917 jylǵy revolúsıaǵa deıin-aq ómirge kelgen, Keńes úkimeti ornaǵan shaqta mektep jasynan asyp ketken eresek adam ájem Jánike úlken kisilerge tán ádetpen ǵıbratty eski, esti áńgimelerdi aıtyp otyra alǵan adam bolǵanymen, saýaty bolmady, hat tanymady. Al Sovet zamanynyń ornaǵan shaǵy 1928 jyly ómirge kelip, úkimettiń 1930 jyly 14 avgýste qabyldaǵan qaýlysy boıynsha jasy 8-ge kelgen (al 1944-45 oqý jylynan bastap sol kezgi qaýly boıynsha jasy 7-ge kelgen) ul da, qyz da mindetti túrde mektepke baryp, oqýǵa tıisti bolǵan kezeńge balalyq shaǵy sáıkes kelgen sheshem bolsa óz ómirinde aýyldan syrtqa shyqqan balalaryna hatty ár ýaqytta ózi jazyp otyrǵan sheshe.

Biz osy salystyrýǵa qarap otyryp-aq, adam úshin bala kúnde mektepke barýdyń ómirde qandaı mańyz, róli bolatynyna taǵy da anyq kóz jetkizemiz. Sondyqtan da, aıta ketsek, balalyq shaǵy 30-jyldardyń ishi men 40-jyldardyń basyna, ıaǵnı balalardy sol kezgi shyqqan zańmen jappaı mindetti túrde mektepte oqytýdyń ýaqytyna sáıkes kelgen sheshem bolsa sol ózin saýattandyryp, árip tanytqan muǵalim degen halyqtyń arqasynda ómirde qanshama qazaq jazýshysy shyǵarmalarymen jáne qazaq baspasózimen sýsyndaǵan adam. Joǵaryda atalyp ketken basylymdar «Juldyz» ádebı jýrnaly, «Jalyn» álmanahy (jýrnal), «Mádenıet jáne turmys», «Qazaqstan áıelderi» jýrnaldarynyń sheshem ómirde turaqty oqyrmany bolǵan jan. Qazaq qalamgeri shyǵarmalarynyń ishindegi sheshemniń ózi bir eń unatyp oqyǵan shyǵarmalarynyń biri – ol qazaqtyń qalamgeri Tynymbaı Nurmaǵambetovtiń áńgimeleri edi. Jalpy, Tynymbaı Nurmaǵambetovtiń qandaı shyǵarmasy bolmasyn bizdiń úıde kóp aıtylatyn. Bul qazaq qalamgeriniń shyǵarmalaryn bári de unatyp oqydy, bári de jaqsy kórip oqydy.

Al sol kezden kóz aldymda bir kórinis bop qalǵan sheshemniń úlken ásermen oqyǵan týyndysynyń biri – ol Á.Tájibaevtyń «Jadanov áńgimeleri» edi. Sheshem balalary Ǵabıt pen Gúlzadaǵa bul týyndydan alǵan áserin sol kezde kópke deıin áńgimeledi. Kitap – qazaq aqyny Ábdilda Tájibaevtyń prozasy. 1982 jyly «Jalyn» baspasynan shyqty.

«Jadanov áńgimeleri» shyǵarmasynyń bas keıipkeri Lenıngrad konservatorıasynyń stýdenti, jas kompozıtor, roıál, gıtara, dombyra sıaqty mýzyka aspaptarynda oınaıtyn, onymen qosa sportpen, bokspen de, erkin kúrespen de aınalysqan qazaqtyń jas jigiti Áskerbek Jadanovtyń ómirdegi qıly taǵdyry, onyń Lenıngrad konservatorıasynyń stýdenti, bolashaq dırıjer qazaq qyzy Gaýharmen aradaǵy tanystyqtan keıingi kirshiksiz adal mahabbaty jáne jas jigittiń osy kezde óz aınalasynan tabyla ketken jamandyq nıette oılaıtyn jandardyń birin-biri súıgen ǵashyqtardy birinen-birin aıyryp jiberý maqsatymen jasalǵan qastandyq jalasymen aıyptalyp, taýdaǵy restorandaǵy tóbeles kezinde mılısıa serjantyna pyshaq urǵan osy degen aıyppen jazyqsyz isti bolyp, qatal rejımdegi kolonıaǵa túsken kezi jáne odan ári jas jigittiń kolonıadaǵy ómiri jáne bul kúres jolyndaǵy jas taǵdyryna óziniń ómir jolynda kezdesken aınaladaǵy jaqsy nıette oılaıtyn adamdardyń aralasýy arqyly jeńe otyryp (mysaly, ishki ister qyzmetkeri, tergeýshi maıor Kozlov t.b.), zańmen kinásizdigi dáleldenip, kolonıadan aqtalyp bosap shyǵyp, aqyry shyǵarma sońynda súıgen qyzy Gaýharǵa qosylyp baqytty bop, taǵy bir Jadannyń ómirge kelgeni baıandalady. Jadan – onyń ózin kishkentaı kezinen ulttyq tanymda tárbıelegen atasynyń aty. Ol ulyna óz atasynyń atyn qoıdy.

Jalpy, aqyn Á.Tájibaevtyń poezıasymen birge, qara sózderi óte áserli oqylady. Aqynnyń bes tomdyq shyǵarmalar jınaǵynyń prozalyq týyndylary engizilgen 5-tomy 1981 jyly «Jazýshy» baspasynan basylyp shyqty. Bul kitap ta sol 80-jyldardyń ishinde bizdiń úıdiń kitap sóresinen oryn tepken kitaptardyń biri. Aqynnyń bes tomdyq shyǵarmalar jınaǵynyń prozalyq shyǵarmalary engizilgen bul 5-tomyn da kezinde sheshem erekshe zeıin qoıyp oqyp shyqty.

Á.Tájibaevtyń poezıa joldary «Syr jyrlaryn» 80-jyldarda qazaqtyń dástúrli án ónerindegi áıgili ánshi, ustaz Ǵarıfolla Qurmanǵalıevtiń tól shákirti, dástúrli án mektebindegi Qyzylordanyń topyraǵynda týǵan Batys Qazaqstan án mektebiniń ókili jáne sonymen birge qazaqtyń kásibı deńgeıde dombyramen án salý ónerinde onyń ánin súıip tyńdaǵan tyńdarmandary úshin beıne bir Áskerbekke ǵana tán óz únin, óz jolyn da qalyptastyra alǵan ánshi Áskerbek Eńkebaev radıodan oryndady. Sheshem bul ándi de súıip tyńdady. Jalpy, Á.Tájibaevtyń «Syr jyrlary» jas urpaqtyń óziniń týǵan jerine degen patrıottyq sezimin oıatýda, balany tabıǵatty búldirmeýge, ony aıalaýǵa úıretýde, oǵan ekologıalyq tárbıe berýde ár mektep ustazy úshin taptyrmas qural. Óleńde týǵan jer perzenti óziniń týǵan jeriniń tabıǵatyna nuqsan keltirgisi kelmeıdi. Tipti sol tabıǵattyń ajyramas bir bólshegi bolyp tabylatyn óziniń týǵan jeriniń qustaryna da myltyq kezengisi joq.

– Qus aýlaýǵa shyǵamysyń?
– Shyǵamyn.
– Atqanyńdy jyǵamysyń?
– Jyǵamyn.
– Má, myltyǵym, atamysyń?
– Atamyn.
– Sen atyp qaıt,
– Men dem alyp jatamyn.
– Qusyń qaıda, qaraǵym-aý?
– Atpadym.
– Tappadyń ba toǵaıdan qus?
– Tappadym.
− Kóp edi ǵoı kólde de qus...
– Kóp eken.
– Nege atpadyń?
– Túk dálelim joq eken.
– Atýǵa sen qımadyń ba?
– Qımadym.
Týǵan jerdiń qustaryn da syıladym, –

deıdi týǵan jer perzenti.

Ábdilda Tájibaev aqyn bul kúnde dúnıeden ótti. Abyz aqyn ómirden ótken 1998 jyl sheshemniń de ómirden ótken jyly. Odan beride Ábdilda Tájibaevtyń óleńderin bir kezde radıodan án qyp oryndaǵan Áskerbek Eńkebaev ta dúnıeden ótti. Biraq bútin bir Qyzylorda oblysynyń halqyn qanshama zamannan beri omyraýynan nár berip asyrap kele jatqan týǵan jerdiń uly ózeni Syr-Ana bar. Burynǵysha aǵyp jatyr. Onda Syrdyń tentek, oıynpaz, erke aǵysy alyp qashqan qazaqtyń boıjetken qyzynyń syrǵasy áli kúngi aǵyp bara jatqan sekildi. Ol óleńinde jyrlanǵandaı, Syr aǵysy ala qashqan aqyn Ábdilda Tájibaevtyń ápkeshiniń syrǵasy:

Syrym meniń, Syrym meniń syrlasym,
Sekildi ediń bala kúngi qurdasym.
Oınaýshy edim aǵysyńmen alysyp,
Alyp qashqan ápkeshimniń syrǵasyn.

Aqyn Á.Tájibaev ádebıetke alǵash kelgende, S.Muqanov Ábdildalardan qazaqtyń Gorkııleri shyǵady degen edi. Rasynda da, Qazaqstan Táýelsizdigi tusyndaǵy tarıhta Gorkıı oǵan oryn berdi. Áý bastaǵy irgetasy 1867 jyldan, ıaǵnı búgingi Qyzylorda oblysynyń ortalyǵy Qyzylorda qalasy óziniń ótken tarıhynda Reseı ımperıasynyń Túrkistan general-gýbernatorlyǵyna qarasty Syrdarıa oblysynyń (ákimshilik ortalyǵy – Tashkent qalasy) quramyndaǵy Perovsk ýeziniń ortalyǵy bolyp turǵan kezinen bastaý alatyn Syr boıyndaǵy irgeli tarıhy bar kitaphana – M.Gorkıı atyndaǵy oblystyq kitaphana Qazaq eliniń Táýelsizdigi tusynda 1999 jyldan bastap qazaq aqyny Ábdilda Tájibaevtyń esimimen atalady.

***
«Ózimizdiń úı jaq jaıly da jazsaıshy. «Qaırat» jaıynda da jazsaıshy». Áńgimeniń álqıssasy Saqanmen bastalǵan edi. Sol Saqannyń dúnıege kelip jatqan kúni týraly úlken aǵam Ǵabıt talaı ret aıtqan myna bir áńgime bar edi. Onda men dúnıege kelgenime 2,5 aı bolǵan. «Seniń besigiń aýlada turǵan edi, – deıtin aǵam dál sol kúndi esine ala otyryp. – Apamnyń úı sharýasynan qoly bosamaı jatyr edi, besikti men terbetip otyrǵanmyn». Biz dúnıege kelgende, 1956 jylǵy aǵam Ǵabıt 13 jasar ózi áli oıyn balasy bolǵan. Aıta ketsek, Ǵabıttyń óziniń aýylda bala bolyp kóbirek oınaǵan jerleri – rýy qoja, Uly Otan soǵysy ardageri Álı Serikbaevtyń úı jaǵy bolǵan. Óıtkeni ol úıde Ǵabıttyń Jeńisbaı atty qurdasy bolǵan. Ǵabıt mekteptegi oqýshy kúninde kóbine sol Jeńisbaıǵa baratyn bolǵan. Odan keıingi 1961 jyly týǵan kishi aǵam Ǵabdoldyń aýylda bala bop kóbirek oınaǵan jerleri – rýy qoja, Uly Otan soǵysy ardageri Shákı Káribaevtyń úı jaǵy bolǵan. Óıtkeni ol úıde Ǵabdolmen jastary qaraılas kelgen Temirbek, Ómirbek atty uldar bolǵan. Ǵabdol sol uldarmen kóp oınaǵan.

Endi joǵarydaǵy áńgimeni ári qaraı jalǵastyrsaq, osy kezde bizdiń aýlaǵa bir kezde Qojabaqyda Ferdoýsı Ábilqasymuly Qojabergenovtiń úıinen keıin turǵan kórshi, Qojabaqydaǵy №25 orta mekteptiń orys tiliniń mamany Tájimbet Esnazarov aǵaı kirip kelipti. Aǵam ózi tabıǵatynan aqkóńil kisiniń dál sol sáttegi qýanyshtan esi shyǵyp ketken keıpin taǵy bir kóz aldyna elestetip, kúlip alatyn. Ákem jumysynda bolsa kerek. Ol kisi kire salyp: «Jaqsygúl bosandy ǵoı!.. Kúljámıla qaıda?! Kúljámıla qaıda?!» degen eken aýlada aldymen kózge túsken aǵam Ǵabıtqa. Balaly bolǵanǵa qatty qýanǵan sátte kórshilerinen súıinshi suraǵaly kirgen ǵoı. Aıta ketsek, Engels sovhozynda selolyq aýrýhana boldy. «Apyl-ǵupyl ishken as, asqazanǵa túsken tas», «Araqpen dostasqanyń, densaýlyqpen qoshtasqanyń», «Araq iship, temeki shekken, densaýlyqtyń túbine jetken» – bul bir ýaqytta, 80-jyldarda osy sovhozdaǵy aýyldyq aýrýhanada adamdar úshin jazýly turǵan jazýlar bolatyn. Sol aýrýhana janynda áıelder bosanatyn perzenthana boldy. Sol Engelstegi perzenthanada Meırimhan Qurmanálıeva esimdi saýatty, bilimdi akýsher maman istedi. Ol talaı sábıge kindik sheshe bolǵan. Sheshemniń aıtýynda, 1969 jylǵy Engels tarıhynda da akýsher maman osy Meırimhan Qurmanálıeva bolǵan. «Qolǵanat kindigińdi keskennen keıin, Meırimhannyń ózi kelip kórip tekserip ketti ǵoı, bári de durys dedi» deıtin sheshem. Dáriger vyzovqa shaqyrylǵan, ol keshigip jetken. Osyǵan baılanysty kindigimdi ákem kesken. «Apam úıde» dedim» deıdi aǵam. Úıge kirip ketken eken, apam qýanyshty habardy estip, súıinshisin beredi. «Sonda balaly bolǵanyna qatty qýanyp ketip bara jatty, – deıtin Ǵabıt. – Sen osy kúni birge oınap júrgen kórshiń ómirge osylaı kelip jatqan edi», – deıdi taǵy. Sol dúnıege kep jatqan bala bir kúni 2006 jyly shildede 37 múshelge de toldy. Sonda baıaǵy besiktegi bala oǵan sol 2006 jyly shildede bylaı dep óleń arnaǵan-dy:

Ólshegendeı ýaqyttyń baq-talanyn,
Uqtyrǵandaı bir sonyń topqa mánin.
Múshelge tolyp jatyr osy búgin
Balasy Álimuly Tórtqaranyń.

Onymen kóredi endi ázildep kim,
Aldydan jaqsylyq bop sezilmek kún.
Múshelge tolyp jatyr osy búgin
Urpaǵy ustaz bolǵan Tájimbettiń.

Anadan Jaqsygúldeı taraǵan-dy,
Ata-ana elden jaqsy baǵa aldy.
Ózi de qatarynan oza shaýyp,
Jasynan kózge túsip daralandy.

Ómirdiń ileskendeı baǵamyna,
Úlgerdi oıynǵa da, sabaǵyna.
Syılasyp Juldyzdaıyn ápkesimen,
Úlgi etti Jıeneı syndy aǵany da.

Osyndaı mol qabilet enshiler kim,
Ortadan óz ornyńdy enshilengin.
Voleıbol, «aıkol-saıkol», «orta máshik»,
Oıyny onsyz ótpedi kórshilerdiń.

Bireýler ómir súrse sengenimen,
Jákeńniń ómir jolyn men de bilem,
Ómirden taýyp endi óz orynyn,
Joǵary bilim aldy eńbegimen.

Aıtaıyq jalǵastyryp taǵy da oıdy,
Kórkemdep kóreıikshi aǵyn oıdy.
Kete arýy Farıdany jar etken ul
Bul kúnde qyzmette abyroıly.

Basynda baspanasyn bútindegen,
Jigit pe dál osylaı kútinbegen,
Záýlim úı han saraıdyń ortasynda,
Urpaǵy ósip jatyr shúpirlegen.

Jalǵasty áke-shańyraq oty munda,
Syılady jatyn daǵy, jaqynyn da.
Keshegi «Voshod» mingen kenje uldyń
Bul kúnde ınomarka taqymynda.

2016 jyly jarıalanǵan «Ananyń kóńili» áńgimesindegi esimi Saqan dep alynǵan keıipkerdiń aty – Táppetov Jaras Tájimbetuly.

***

Qojabaqydaǵy №25 mektepti 1986 jyly bitirip shyqqan ul-qyzdarynyń 2016 jyldyń 24-26 maýsymy arasynda 30 jyldyq toılary ótken bolatyn. Osy mereıtoı sebepshi bolyp sol 2016 jyldyń 27 maýsym jáne 7 jeltoqsanynda 1998 jyly qyrkúıekte jáne 1999 jyly sáýirde shyqqan «Qojabaqy mektebiniń válsi» (válstiń alǵash oryndalǵan kúni 1999 jyldyń Jeńis kúni meıramy, Qojabaqy aýyly sahnasynda alǵash oryndaǵan Aızat Dosbolqyzy Baınazarova, № 25 mekteptiń 1999 jylǵy túlegi) jáne de «Qojabaqy mektebiniń termesi» (termeniń alǵash oryndalǵan kúni 1998, Muǵalimder kúni, Qojabaqynyń sahnasynda alǵashqy oryndaǵan Serik Qýandyquly Ótepbergenov, № 25 mekteptiń 2000 jylǵy túlegi) jazyldy.

Osy arada ataı ótsek, válsti jazǵyzǵan fılarmonıa mamany Tańsholpannyń mamasy mektepten keıin Qyzylordaǵa turmysqa shyqqan, mekteptiń osy 1986 jylǵy túlekteri qataryndaǵy birge oqyǵan synyptasymyz Kúmisaı Qulmanova bolatyn («A» klasy, alǵashqy ustazy Nuǵyman Ábdirazaqov aǵaı). Iaǵnı, ataı ketý kerek, 1993 jyly týǵan týmysynan qyzylordalyq fılarmonıa mamany Tańsholpan Qazıeva 2016 jyly ózi ol mektepte oqýshylyq kúnderin ótkizbese de, óz anasynyń shákirttik shaqtaryn ótkizgen mektebiniń válsin jazǵyzǵan bolatyn. Tańsholpannyń usynysymen Qojabaqy mektebiniń válsin oryndaǵan: Qyzylorda oblystyq fılarmonıasynyń jas ánshisi Rınat Úsenov.

Tómende sol 1999 jyly ómirge kelgen «Qojabaqy mektebiniń válsiniń» sózi men Jeńiske arnalǵan «Soǵysty kórgen taǵdyrlar» jáne de 2016 jyly jazylǵan «Otyz jyl boldy uıadan ushqan kúnge» óleńderi berilip otyr.

Qojabaqy mektebiniń válsi

Boıynda ulylyqtyń jatqan izi,
Keleshek ǵasyrǵa da maqtan – isi.
Shýaqty, shejireli tarıhy bar
Mektebim – aýylymnyń maqtanyshy.

Qaıyrmasy:

Syrǵa toly ótkeni,
İzgiliktiń kóktemi.
Bilimge keń jol ashqan –
Qojabaqy mektebi.

Shashqyzyp shákirtine júrek kenin,
Oıatqan izgilikke júrekterin.
Bul kúnde el biledi, qurmetteıdi
Mekteptiń maqtanyshy – Túlekterin.

Bilimniń baǵalaǵan narqyn uıam,
Saqtaǵan dástúrlerin, saltyn uıam.
Bolashaq ǵasyrlarǵa shýaq shashyp
Jaınaı ber máńgilikke, altyn uıam!

Soǵysty kórgen taǵdyrlar

Qıyndyq kezeń syndary
Erliktiń otyn mazdattyń.
Soǵystyń surapyl jyldary –
Taǵdyry talaı bozdaqtyń.

Attanyp erdiń dúrmegi,
Otan dep keldi sóz basy.
Soǵystyń kúńgirt kúnderi –
Jesirdiń ashshy kóz jasy.

Alystap jyldar barady,
Bilinip ýaqyt baǵasy.
Soǵystyń zarly zamany –
Jetimniń qaıǵy-nalasy.

Erlikke tolyp ótkeni,
Umytylmaı turdy er isi.
Soǵystyń sońǵy kóktemi –
Soldattyń asqaq Jeńisi.

Jaqyny qamyǵyp oılanǵan,
Taǵdyry solaı bolsa bir.
Oralmaı qalyp maıdannan
Habarsyz ketti qanshama ul.

Tap kelip qıyn kezeńge,
Úmittiń jibin jalǵattyń.
Jesiri edi ájem de
Habarsyz ketken soldattyń.

Jalǵanbas úmit bekerge,
Eldegi kóńil – toly arman.
Maıdanger edi ákem de
Soǵystan aman oralǵan.

Desek te jyldar ótesiń,
Kóńilde úmit alań ba.
Habarsyz ketken ákesin
Jol qarap tosqan anam da.

Ótse de jyldar kóshkindeı,
Biliner joqtyń baǵasy.
Ákemniń sonda qos birdeı
Habarsyz ketken aǵasy.

Tarıhty biler Dalam bar,
Ketse de urpaq alǵa tym.
Sondyqtan ár kez adamdar
Eske alar soǵys soldatyn.

Ósse de urpaq terbele,
Demeıik ótken solǵyndar.
Umytylmaı jatsyn keýdede
Soǵysty kórgen taǵdyrlar.

Jeńistiń mánin uǵasyń,
Baǵasyn bilseń bul kúnnin.
Surapyl jyldar kýásin
Qurmetteı, urpaq, júr búgin!

Otyz jyl boldy uıadan ushqan kúnge

Otyz deıtin shamshyraǵy tur órde,
Degendeı-aq ótken joldy túgende.
Keshe olar ini bolyp edi barshaǵa,
Ózderi endi aǵa bop júr bireýge.

Aǵa bop júr keshegi erke ul búgin,
Jary ashyp aq boz úıdiń túndigin.
Arman qýyp ushqan qyzy keshegi,
Kishilerge jeńge bolyp júr búgin.

Ózi bata alǵan keshe úlkennen
Aǵa bolyp oryn apty ul tórden.
Keshe olar týǵan jerdiń tósinde
Nura jaqtan balalyqpen gúl tergen.

Armandary shaqyrǵandaı jyraqtan,
Jandarynda sosyn jastyq gúli atqan.
Keshe olardyń sezimderin syr etip
Kóshe ánderi albyrt janyn jubatqan.

Sol ánmenen talaı keshin ótkergen,
Ánge uıyǵan qara kózden ot kórgen.
Ánder edi áýenderi ádemi,
Al sózderi qarapaıym bop kelgen.

Onyń sózin áli jurttar biledi,
Gıtarada aıtylatyn únemi.
Sol ánmenen shattanatyn arý júz,
Jastyqpenen albyraıtyn ul óńi.

Bet jelpigen keshki samal eskende,
Aıtylatyn talaı-talaı keshterde.
Sol gıtara arý qyzdyń jigitin
Shyǵaryp sap turdy sosyn áskerge.

Maqsattary qolyn bulǵap kósh belden,
Áýenmenen jastyq arman kóshke ergen.
Sol gıtara sol arýdyń jigitin
Kútip alyp turdy sosyn áskerden.

Eseıdi sosyn, jyldar jyljyp ótpek-ti,
Artqa tastady balalyqty, mektepti.
Al sonan soń bir kezdegi balań ul,
Ul men qyzǵa ózderi áke bop ketti.

Ergenmenen jyldar deıtin aǵynǵa,
Balalyǵy júrdi uıa sap janynda.
Sosyn kelip bir-birine hat jazdy:
«Jınalyńdarshy taǵy da bir aýylǵa!»

Taǵy da bir ashylsyn syr sandyǵy,
Mektep jaqta balalyqtyń qaldy úni.
Sabaq bergen ustazdardyń keshegi,
Biri ortada, ómirde joq al biri.

Qurdas, deıdi, deme ýaqyt tapshy ǵoı,
Jınalyp alyp, aıtaıyqshy jaqsy oı.
Jasaıyq, deıdi, qart ustazǵa qurmet,
Toı bolǵany, oı bolǵany jaqsy ǵoı!

---