InfoHub Logo

Qazirgi kezeńde adamzat modernızasıa kezeńine kirdi, ár qadam saıyn biz shet tilindegi sóıleý men mátindermen betpe-bet kelemiz. Belgili bir shet tilin úırený úshin aldymen osy tildiń mádenıetin zertteý kerek. "Mádenıet" jáne "Til" uǵymdary bir-birimen baılanysty. Bireýiniń bolýy ekinshisinsiz múmkin emes jáne sınonımdik uǵymdar. "Til" uǵymyn anyqtaý úshin biz mádenıetke júginemiz, óıtkeni bir uǵymnyń anyqtamasynan ekinshisi shyǵady. Osylaısha, shet tilin úırenip jatqan til eliniń mádenıetimen, osy tilde sóıleıtin adamdardyń mentalıtetimen tanyspaı meńgerý tolyqqandy bola almaıdy. Basqasha aıtqanda, tildiń ózin ǵana emes, sonymen birge sóıleýshilerdiń "álem beınesin" de ıgerý kerek: basqa mádenıettiń ókilderi biz úshin psıhologıalyq turǵydan "bóten" bolmaýy kerek [ 3, 17-23 better]. "Sóıleý etıketi" uǵymy qazirgi ádebıette mańyzdy oryn alady. Bul qubylys tilde jazý paıda bolǵanǵa deıin paıda boldy. Osy kezeńde ár túrli krıterıılerge súıene otyryp, osy termınniń ártúrli túsindirmeleri bar. L. A. Vvedenskaıanyń anyqtamasyna sáıkes, sóıleý etıketi qoǵam músheleri úshin mindetti, ulttyq ereksheligi bar, sóıleý formýlalarynda turaqty bekitilgen, biraq sonymen birge tarıhı ózgermeli sóıleý minez-qulqynyń erejelerin bildiredi [1, B.167]. Qazirgi ýaqytta sóıleý etıketindegi, sondaı-aq jalpy tildegi damý men ózgeristerdi anyqtaıtyn negizgi áleýmettik faktorlar mynadaı qubylystar bolýy múmkin: saıası bostandyq qaǵıdattary, memleket tarapynan qoǵam músheleriniń ómirin qatań retteýdiń joǵalýy, ákimshilik-komandalyq júıe, qoǵamnyń barlyq músheleriniń táýelsiz jáne táýelsiz qoǵamdyq jáne saıası qyzmeti úshin múmkindikterdiń bolýy, senzýrany joıý, adamdardyń aqparatqa qol jetimdiligin keńeıtý, buqaralyq aqparat quraldarynyń bılik qurylymdaryna táýeldiligi, baspa ónimderiniń ártúrliligi, eldegi radıo jáne telebaǵdarlamalar,sondaı-aq radıo men teledıdarda tikeleı efırdi keńeıtý [2, b.78]. Sóıleý etıketindegi ózgeristerdi týdyratyn taǵy bir áleýmettik faktor-ártúrli halyqtar men mádenıetterdiń etıket dástúrleriniń ózara árekettesýi. Búgingi tańda eýropalyq jáne amerıkandyq etıket mádenıetteri orys sóıleý etıketine aıtarlyqtaı áser etedi. Mundaı áserdiń kórinisi, mysaly, aty men ákesiniń atyn qoldaný aıasyn taryltý úrdisi bolyp tabylady. Mádenıettegi osyndaı ózara árekettesýdiń arqasynda kúndelikti ómirde jańa zattar men uǵymdar paıda bolady. Jańa pánderdiń paıda bolýymen leksıkada jańa sózder paıda bolady jáne osyǵan baılanysty tildiń sózdik quramy baıytylady. Sóıleý minez-qulqynyń erejeleri tilde jáne sóıleýde qalyptasqan qarym-qatynas aktilerinde qoldanylatyn turaqty órnekter júıesimen retteledi. Sóıleý etıketi áńgimelesýshige meıirimdi qarym-qatynasty bildiretin jáne qarym-qatynastyń qolaıly klımatyn týdyrýy múmkin barlyq nárseni qamtıdy. Shet tilin oqytý prosesinde sóıleý etıketin úırenýdiń rólin jete baǵalamaý ana tilinde sóıleıtindermen qarym-qatynasqa teris áser etýi múmkin. Durys sóıleý-bul til men sóıleý quraldarynyń ártúrli elementteriniń júıesi bolyp tabylatyn qazirgi ádebı tildiń normalary saqtalatyn sóıleý. Bul quraldar ana tilinde sóıleıtinder úshin "etalon" jáne belgili bir tildi úırenetin adamdar úshin úlgi bolýy kerek. Ádebı til adamdardyń ómiri men qyzmetiniń ártúrli salalaryn qamtıdy: saıasat, ǵylym, mádenıet, bilim, zańnama, iskerlik qarym-qatynas, turmystyq qarym-qatynas, radıo, teledıdar, ınternet. Qazirgi álemdegi sóıleý etıketiniń normalaryn zertteý belgili bir qarym-qatynas aktisinde murtqa jetýge baǵyttalǵan praktıkalyq maqsatqa aınalady. Biraq sóıleý mádenıeti tek tildiń normalaryn ustaný ǵana emes. Ol sonymen qatar óz oıyn bildirýdiń naqty quralyn ǵana emes, sonymen qatar eń túsinikti (ıaǵnı, eń mánerli) jáne eń oryndy (ıaǵnı, osy jaǵdaıǵa eń qolaıly), demek, stılısıkalyq turǵydan negizdelgen". Árıne, sóıleý etıketin qoldaný formýlalary ár halyqqa jeke tán. Bul aıyrmashylyqty naqtylaý úshin orys jáne aǵylshyn etıketterine salystyrmaly taldaý jasaýǵa bolady. Orys tiliniń etıketi-bul komýnıkasıaǵa qatysýshylar arasyndaǵy qarym-qatynastyń orny men deńgeıin eskere otyryp, suhbattasýshyǵa qurmet kórsetý prınsıpine negizdelgen ulttyq mádenıettiń áserinen qalyptasqan qarym-qatynas erejeleri men normalary. Óz kezeginde, aǵylshyn tiliniń sóıleý etıketi-bul aǵylshyn tiliniń sypaıy formasyn beretin arnaıy sózder men sóz tirkesteriniń jıyntyǵy, sondaı-aq osy sózder men sóz tirkesteri ártúrli qarym-qatynas jaǵdaılarynda is júzinde qoldanylatyn erejeler. Mysaly, orys tilinde suhbattasýshyǵa júginýdiń eki túri bar:" siz "jáne" siz", olar jas sanatyna jáne resmı nemese beıresmı jaǵdaıǵa baılanysty qoldanylady. Aǵylshyn tilinde "uoi" - diń jalǵyz túri bar, ol qandaı da bir sharttarǵa qaramastan sálemdesý jáne úndeý retinde qyzmet etedi. Nátıjesinde, orys etıketinde qurmetti prınsıpterge kóp kóńil bólinedi, al aǵylshyn tilindegi sóıleý etıketinde demokratıalyq prınsıpter basym bolady degen qorytyndy jasaýǵa bolady.

Aǵylshyn tilindegi sóıleý etıketinde ótip bara jatqan adamnan formany paıdalanyp ýaqyt suraý qolaıly dep sanalady: What time is it? Bul nysandy baǵynyshty adam qoldana alady, dırektordyń keńsesine kirip, ýaqytty naqtylaı alady. Orys sóıleý etıketinde bul forma óreskel bolyp sanalady jáne erejelerdi buzýǵa yqpal etedi. Aǵylshyn tilindegi sóıleý etıketinde áıel ókilderinen birinshi kezdesýdegi jas týraly suraý ádetke aınalǵan. Aǵylshyndardan suraý ádettegideı: siz qalaı eski bolasyz, al orys tilindegi sóıleý etıketinde bul qabyldanbaǵan bolyp sanalady. Orys mádenıetiniń ókilderimen sálemdesý máselesinde, eń kishisi úlkendermen birinshi bolyp amandasady jáne sálemdesedi, al aǵylshyndarda bul tujyrym joq. Brıtandyqtardyń minez-qulqynda demokratıalyq qasıetter baıqalady, óıtkeni kishi laýazymy boıynsha úlkendi árdaıym quptamaıdy jáne sálemdesý kezinde jalpy qabyldanǵan forma qoldanylady: Hi, tanys bolý. Osylaısha, sóıleý etıketi ıkemdilikke ıe qatyp qalmaǵan erejeler júıesin usynady, bul jetkilikti úlken "manevr jasaý keńistigin"jasaıdy.

---